Bazı kaynaklar, İbnü’l-Hanefiyye’nin doğumuyla ilgili riva- yetlerin farklılığından olsa gerek, herhangi bir riske girmeden onun, Rasulullah’ın vefatından sonra doğduğuna işaret ederek
69 Bk. İbn Sa’d, V, 115; İbn Asâkir, LIV, 334; Safedî, IV, 102. 70 İbn Sa’d, V, 114-115.
71 Bk. İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed (235/849), el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-
Ehâdîs ve'l-Âsâr, thk. Kemal Yusuf Hut, Beyrut 1989, VI, 12.
mutlak bir ifade kullanmamışlardır.72 Bazı kaynaklar ise onun Hz. Ebû Bekir döneminde doğduğunu ifade ederken, bazıları Hz. Ebû Bekir’in vefat ettiği sene doğduğunu, bazıları da onun Hz. Ömer döneminde doğduğunu belirtmektedirler.
(a) İbn Sa’d’ın, Vakıdî’nin rivayetine dayanarak, “İbnü’l- Hanefiyye’nin, Hz. Ebû Bekir’in hilâfeti sırasında doğduğunu” ifade ettiği belirtilmektedir.73 Ancak biz, İbn Sa’d’ın Tabakat’ında böyle bir kayda rastlamadık. Nitekim, İbn Asâkir’in Tarihu Medineti
Dımaşk’ının muhakkikleri de böyle bir kayda rastlamadıklarını
ifade etmişlerdir.74 Muhtemelen İbn Sa’d’ın elimizdeki mevcut matbu eserinde bu ibare düşmüştür. Sehâvî de Vakıdî’nin bu riva- yetine yer vermiştir.75 Ayrıca, Zehebî’nin verdiği bir bilgiye göre; Hz. Ebû Bekir’in öldüğü sene, İbnü’l-Hanefiyye doğmuştur.76 Hav- le’nin, Hz. Ebû Bekir döneminin başlarında Hz. Ali ile evlendiğini77 kabul edecek olursak bu rivayetlerin doğruluk payı az da olsa ortaya çıkmaktadır.
(b) Diğer rivayetlerin hemen hepsi Hz. Ömer döneminde İbnü’l-Hanefiyye’nin doğduğunda hemfikirdirler. Ancak, bu dö- nemin hangi aşamasında doğduğu konusunda ihtilaf vardır. Bazı kaynaklar, “Ömer’in hilâfetinde doğdu” şeklinde genel ifadeler kullanırken;78 bazıları da Hz. Ömer döneminin başlarında doğdu- ğunu ifade etmektedirler.79
72 Bk. Sıbt İbni’l-Cevzî, s. 268; Emîn, IX, 435.
73 Kelâbâzî, II, 668; İbn Asâkir, LIV, 326. Ayrıca bk. İbn Asâkir, LIV, 323; Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 114.
74 İbn Asâkir, LIV, 323, dipnot: 2.
75 Sehavî, II, 545. Ayrıca bk. Mecdüddin İbnü’l-Esîr, IV, 423; Mizzî, XXVI, 152; İbn Hacer,
Tehzîbü’t-Tehzîb, V, 228.
76 Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 111. 77 Bk. Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 111
78 Bk. Mizzî, XXVI, 152; İbn Kesîr, İsmail b. Ömer (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Y. el- Işş – M. el-Bikâî, Beyrut 1997, VI, 155; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, V, 228.
79 Bk. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 81-100 yılları, s. 181; Safedî, IV, 99; Kurûn, Seyyid Hasan, “İb- nü’l-Hanefiyye ve’l-Ahzâbü’l-Mutasâria”, Mecelletu’l-Ezher, c. 50, sy. 7, sn. 1978, s. 1480.
Son olarak İbnü’l-Hanefiyye’nin, annesine olan sevgi, mu- habbet ve ilgisine değinerek bu konuyu bitirelim. Muhammed b. Hanefiyye, annesine özel bir ilgi göstermiştir. Birçok kaynakta özenle vurgulandığı gibi İbnü’l-Hanefiyye, annesinin saçlarını açar, tarar ve örermiş.69 Yeri gelir, annesinin saçlarına kına yakar ve bunu açıklamaktan geri durmazdı. Nitekim Muhammed b. Ha- nefiyye’nin elinde kına izi gören Salih b. Meysem, ona: “Bu ne?” diye sorduğunda, “Anneme kına sürüyordum” diye cevap vermiş- tir.70 İbnü’l-Hanefiyye’nin annesine olan bu derecedeki ilgisi, fıkhî meselelere de konu olmuş ve İbn Ebî Şeybe, eserinde “Annesinin
saçlarına bakan ve bitlerini ayıklayan adamın hükmü” başlığı altında,
İbnü’l-Hanefiyye’nin annesine gösterdiği bu ilgiyi delil olarak göstermiş ve bunda bir beis olmadığı hükmünü vermiştir.71
III. Doğumu ve Ölümü
Muhammed b. Hanefiyye’nin ne zaman doğduğu ve ne za- man vefat ettiği, ayrıca nerede vefat ettiği konusunda o derece farklı rivayetler vardır ki neredeyse bu konuda bir sonuca ulaş- mak imkânsızdır. Ancak biz, onun doğum ve ölüm tarihiyle ilgili rivayetleri birlikte ele almak suretiyle önce doğumuyla ilgili riva- yetleri, ardından ölümüyle ilgili rivayetleri ortaya koymak ve bu arada öldüğü yerle ilgili rivayetlere de değinerek, en sonunda her iki konudaki rivayetleri birlikte değerlendirerek bir sonuca var- maya çalışacağız.
A. Doğumuyla İlgili Rivayetler
Bazı kaynaklar, İbnü’l-Hanefiyye’nin doğumuyla ilgili riva- yetlerin farklılığından olsa gerek, herhangi bir riske girmeden onun, Rasulullah’ın vefatından sonra doğduğuna işaret ederek
69 Bk. İbn Sa’d, V, 115; İbn Asâkir, LIV, 334; Safedî, IV, 102. 70 İbn Sa’d, V, 114-115.
71 Bk. İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed (235/849), el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-
Ehâdîs ve'l-Âsâr, thk. Kemal Yusuf Hut, Beyrut 1989, VI, 12.
mutlak bir ifade kullanmamışlardır.72 Bazı kaynaklar ise onun Hz. Ebû Bekir döneminde doğduğunu ifade ederken, bazıları Hz. Ebû Bekir’in vefat ettiği sene doğduğunu, bazıları da onun Hz. Ömer döneminde doğduğunu belirtmektedirler.
(a) İbn Sa’d’ın, Vakıdî’nin rivayetine dayanarak, “İbnü’l- Hanefiyye’nin, Hz. Ebû Bekir’in hilâfeti sırasında doğduğunu” ifade ettiği belirtilmektedir.73 Ancak biz, İbn Sa’d’ın Tabakat’ında böyle bir kayda rastlamadık. Nitekim, İbn Asâkir’in Tarihu Medineti
Dımaşk’ının muhakkikleri de böyle bir kayda rastlamadıklarını
ifade etmişlerdir.74 Muhtemelen İbn Sa’d’ın elimizdeki mevcut matbu eserinde bu ibare düşmüştür. Sehâvî de Vakıdî’nin bu riva- yetine yer vermiştir.75 Ayrıca, Zehebî’nin verdiği bir bilgiye göre; Hz. Ebû Bekir’in öldüğü sene, İbnü’l-Hanefiyye doğmuştur.76 Hav- le’nin, Hz. Ebû Bekir döneminin başlarında Hz. Ali ile evlendiğini77 kabul edecek olursak bu rivayetlerin doğruluk payı az da olsa ortaya çıkmaktadır.
(b) Diğer rivayetlerin hemen hepsi Hz. Ömer döneminde İbnü’l-Hanefiyye’nin doğduğunda hemfikirdirler. Ancak, bu dö- nemin hangi aşamasında doğduğu konusunda ihtilaf vardır. Bazı kaynaklar, “Ömer’in hilâfetinde doğdu” şeklinde genel ifadeler kullanırken;78 bazıları da Hz. Ömer döneminin başlarında doğdu- ğunu ifade etmektedirler.79
72 Bk. Sıbt İbni’l-Cevzî, s. 268; Emîn, IX, 435.
73 Kelâbâzî, II, 668; İbn Asâkir, LIV, 326. Ayrıca bk. İbn Asâkir, LIV, 323; Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 114.
74 İbn Asâkir, LIV, 323, dipnot: 2.
75 Sehavî, II, 545. Ayrıca bk. Mecdüddin İbnü’l-Esîr, IV, 423; Mizzî, XXVI, 152; İbn Hacer,
Tehzîbü’t-Tehzîb, V, 228.
76 Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 111. 77 Bk. Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 111
78 Bk. Mizzî, XXVI, 152; İbn Kesîr, İsmail b. Ömer (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Y. el- Işş – M. el-Bikâî, Beyrut 1997, VI, 155; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, V, 228.
79 Bk. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 81-100 yılları, s. 181; Safedî, IV, 99; Kurûn, Seyyid Hasan, “İb- nü’l-Hanefiyye ve’l-Ahzâbü’l-Mutasâria”, Mecelletu’l-Ezher, c. 50, sy. 7, sn. 1978, s. 1480.
Bazı rivayetlere göre Muhammed b. Hanefiyye, Hz. Ömer’in hilâfetinin bitimine iki sene kala doğmuştur.80 Zehebî, bizzat İb- nü’l-Hanefiyye’nin “Ömer’in hilâfetinin bitimine iki sene kala doğdum” dediği şeklindeki bir rivayete eserinde yer vermiş ve bu rivayeti Muhammed b. Humeyd’in sahih bir senedle aktardığını, ancak bizzat İbn Humeyd’in zayıf bir râvî olduğunu vurgulamıştır.81 İbn Asâkir’in de aktardığı bir rivayete göre; Yahya b. Said, Said b. Mü- seyyeb’e kaç yaşında olduğunu sorduğunda, “Ömer’in hilâfetinin
bitimine iki sene kala doğdum” demiş; Yahya, bunu İbnü’l-
Hanefiyye’ye anlatınca o da “Bu, benim doğum tarihimdir.” demiş- tir.82 Ayrıca İbnü’l-Hanefiyye’nin, Hz. Ömer döneminin bitimine üç sane kala doğduğu da söyleniyor.83
Münzir es-Sevrî’nin aktardığı İbnü’l-Hanefiyye’nin çocuk- luk döneminden kalma bir hatırası, bu maddede zikrettiğimiz iddiaları şüpheli hale getirmektedir. Söz konusu rivayete göre; Muhammed b. Hanefiyye, Hz. Ömer’le evli kız kardeşi Ümmü Gül- süm’ün evinde yaşadığı bu anısını şöyle dile getirmiştir: “Ben, kız
kardeşim Ümmü Gülsüm’ün yanında iken Ömer içeri girdi ve beni kuca- ğına alarak ‘ona helva ikram et’ dedi.”84 Bu rivayet, İbnü’l- Hanefiyye’nin kucağa alınacak kadar küçük olmakla birlikte söz konusu olayı hatırlayabilecek bir yaşta olduğunu gösteriyor. Yine İbnü’l-Hanefiyye’nin, Hz. Ömer’i görmenin yanı sıra, ondan hadis rivayetinde bulunduğu yönündeki haberler85 de doğumunun daha erken bir döneme rastladığını gösteriyor.
80 Ebû İshâk eş-Şirazî, İbrahim b. Ali (476/1083) Tabakâtü’l-Fükahâ, thk. İhsan Abbas, Beyrut 1981, s. 62; Nevevî, I, 158; Bürrî, II, 230; İbn Hallikân, IV, 172; Hâirî, Muhammed Hüseyin el-A’lemî, Dâiretu’l-Meârif eş-Şîiyye’l-Âmme, Beyrut 1993, XVI, 363.
81 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 81-100 yılları, s. 184. 82 İbn Asâkir, LIV, 326.
83 İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân (354/965), Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, thk. M. Fleisch- hammer, Beyrut ty., s. 62; Nevevî, I, 158; Sehâvî, II, 545.
84 Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 115; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 81-100 yılları, s. 184. Bk. Nevevî, I, 158. 85 Bk. Zehebî, Siyeru A’lâm, IV, 111.
(c) Şehy Müfîd, Vakıdî’den yaptığı bir alıntıdan hareketle, İbnü’l-Hanefiyye’nin Cemel Savaşı’na katıldığı zaman 19 yaşında oluğunu ifade ediyor.86 Cemel Savaşı’nın, hicrî 36 yılında gerçek- leştiği göz önünde bulundurulursa İbnü’l-Hanefiyye’nin doğumu, hicrî 16-17 yıllarına tekabül ediyor. İbn Asâkir’in aktardığı bir rivayet de Şeyh Müfîd’i destekler mahiyettedir. Söz konusu riva- yete göre, Ebû Süleymân: “Muhammed b. Hanefiyye de o sene, yani 16
senesinde doğdu.” demiştir.87
Yine Şeyh Müfîd, Cemel Savaşı’nda Hz. Ali’nin İbnü’l- Hanefiyye’ye “Yavrum gördüklerin seni ürkütmesin. Ben sancağı taşı-
dığımda senden küçüktüm; düşmanlarım, beni korkutmamıştı.” dediği
notunu düşmektedir.88 Bilindiği gibi Hz. Ali’nin katıldığı ilk savaş Bedir Savaşı’dır ve o sıralar Hz. Ali, 20 yaşlarındaydı.89 Bu çıkarım da yukarıdaki rivayeti destekliyor ki kanaatimize göre bu bilgi gerçeğe en yakın olandır.