Denizyoluyla Yapılan Yük Taşımaları Hakkındaki Abonman Poliçelerine Özel Şartlarda Benimsenen

Temel Prensipler

a. Genel Olarak

Denizyoluyla yapılan yük taşımaları hakkındaki Abonman Poliçelerine Özel Şartlar, yolculuk üzerine yük sigortası Poliçe Genel Şartlarına eklenmek üzere önceden ha-zırlanmış sözleşme şartlarıdır¹⁸. Yük sigortası Poliçe Genel Şartları ile Abonman Poli-çelerine Özel şartlar ancak taraflarca sözleşmenin mezkûr şartlara tabi olacağının ka-rarlaştırılması halinde taraflar arasında bağlayıcı hale gelmektedir. Dolayısıyla Fransız hukukunda abonman sigorta sözleşmesinin yük sigortası Poliçe Genel Şartlarına ve Abonman Poliçelere Özel Şartlara uygun olarak yapılması zorunlu değildir. Taraflar aksine anlaşma yapmakta serbesttirler. Nitekim yük sigortası Poliçe Genel Şartlarının ve Abonman Poliçelerine Özel Şartların ön yüzünde bu husus açıkça yazılıdır.

b. Sigortanın İşleyiş Biçimine Göre Abonman Poliçeleri

Deniz yoluyla yapılan yük taşımaları hakkında Abonman Poliçelerine Özel Şartların

“Poliçenin işleyişi” başlıklı 1’inci maddesinin I’inci fıkrasının (a) ve (b) bentlerinde iki hal tefrik edilmiştir. Söz konusu hükümlerde sigorta himayesinin başlama anı da ayrı ayrı gösterilmiştir. Sigorta himayesinin otomatik olup olmamasına dayalı bu ikili tefrik, aşağıda “zorunlu uygulamalı abonman poliçeleri” ve “ihtiyarî uygulamalı abon-man poliçeleri” şeklinde bir ayırım içinde ele alınacaktır.

aa. Zorunlu Uygulamalı Abonman Poliçeleri (Otomatik Sigorta Himayesi) aaa. Uygulama alanı

“Zorunlu uygulamalı abonman poliçeleri”¹⁹ (police d’abonnement à application obligatoire) ilk olarak sigorta ettirenin (souscripteur de la police) kendi hesabına ya-pılan taşımaları teminat altına alan abonman poliçelerini kapsamaktadır²⁰ (Abonman Poliçelerine Özel Şartlar, m.1, f.I (a), cümle 1). Sigorta ettirenin kendi nam ve hesabı-na yaptığı abonman sigorta sözleşmesinde, sigorta ettirenin menfaati temihesabı-nat altıhesabı-na alınmaktadır. Dolayısıyla bu sözleşmeden doğan haklar ve borçlar sigorta ettirene ait olmaktadır.

“Zorunlu uygulamalı abonman poliçeleri”nin kapsadığı diğer hal ise, sigorta ettirene sigorta yaptırma yükümlülüğü yükleyen bir alım ya da satış sözleşmesinin icrası do-layısıyla yapılan bütün taşımaları sigorta himayesi altına alan abonman poliçeleridir (Özel Şartlar, m.1, f.I (a), cümle 1). Sigorta ettirene sigorta yaptırma yükümlülüğü yükleyen sözleşmeler, satılan malın deniz yolu ile taşınması halinde uygulanması mümkün olan ticarî satış türlerine ilişkin sözleşmelerdir.

Zorunlu uygulamalı abonman poliçelerinde sigorta ettiren satın aldığı ya da sattığı

18 JCL Police d’Abonnement, n°3.

19 Lamy Transport, n°491, sh.245.

20 RODIERE, R.: Droit Maritime, Assurances et Ventes Maritimes, (Assurances Maritimes par RODI-ERE, R.), (Ventes Maritimes par CALAIS-AULOY, J.), Paris 1983 (Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes), n° 276, sh.272.

malların sigortalatılmasının kendisine ait olduğu her halde, taşımaları sigortacıya bil-dirmekle sigortacı da bu bildirimleri (déclaration) kabul etmekle yükümlüdür²¹. bbb. Sigorta ettirenin taşımaların tümünü abonman sözleşmesine tahsis etme yükümlülüğü

Bu tür abonman sözleşmesi ile sigorta ettiren sigorta süresi boyunca poliçe kapsamına giren taşımaların tümünü sigortacıya bildirmeyi, sigortacı da bunları poliçe çerçevesi içinde kabul etmeyi üstlendiğinden, bu tür sözleşmeyi belgeleyen abonman poliçesi

“zorunlu uygulamalı abonman poliçesi” olarak nitelendirilmektedir. Burada taraf-ların mezkûr borçları bakımından tam bir karşılıklılık (réciprocité) vardır²². Poliçenin kapsamına giren taşımaların tümünün abonman poliçeye tahsis edilmesi, sigortacının da bunları sigorta himayesi altına alması, sigortanın sigorta ettirenin hesabına yapıl-dığı abonman poliçelerinde zorunlu bir unsurdur. Sigortacı poliçenin kapsamına giren taşımaların tümü için sigorta primine hak kazanmaktadır. Sigorta ettirenin taşımaların tümünü sözleşmeye tahsis etmemesi sözleşmenin ekonomik dengesinin bozulmasına yol açacağından, sigorta ettiren, örneğin daha az riskli bulduğu taşımaları sigortacıya bildirmekten imtina edemeyeceği gibi, daha iyi koşullarda başka bir sigorta sözleşme-si yapma imkanı bulduğu için bazı taşımaları abonman poliçeye tahsözleşme-sis etmekten de kaçınamaz²³. Abonman poliçede kararlaştırılan yükün cinsi ile taşımaların yapılacağı coğrafî bölge (rizikonun yer bakımından sınırlandırılması) poliçe çerçevesini belirleyen unsurlardır²⁴. Dolayısıyla sigorta ettiren, abonman poliçede kararlaştırılandan başka coğrafî bölgelere yapılacak ve başka cins yükü konu alan taşımaları sigorta himayesi altına alacak abonman sigorta sözleşmeleri yapmakta serbesttir²⁵.

Abonman Poliçelere Özel Şartlarda, sigortacıya, sigorta ettirenin yükümlülüklerine uygun hareket edip etmediğini kontrol amacıyla sigorta ettirenin defterlerini inceleme hakkı tanınmıştır (Özel Şartlar, m.1, f.IV).

ccc. Besleme bildiriminin süresi ve muhtevası

Abonman Poliçelere Özel Şartlar uyarınca sigorta ettiren kendisi ya da aracısı (co-urtier) tarafından taşımaya ilişkin gerekli ihbarların alınmasından itibaren en geç 8 gün içinde taşımayı sigortacıya bildirmekle yükümlüdür (Özel Şartlar, m.1, f.I (a), cümle 2). Besleme bildiriminin yapılacağı sürenin başlama anı olarak öngörülen “ge-rekli ihbarların alınması” ile anlaşılması gereken, sigorta ettirenin sigortacıya besleme bildiriminde beyan etmekle yükümlü olduğu sigorta konusu rizikonun ve menfaatin bütün somut şartlarına ilişkin bilgileri öğrenme anıdır²⁶. Bu bilgiler, bilhassa şu

husus-21 Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes, n° 276, sh.272; Ripert, a.g.e., n° 2566 bis, sh.556; LUREAU, P.-OLIVE, P.: Commentaires de la Police Française d’Assurances Maritimes Sur Facultés, 2 ème éd. Entièrement Revue et Mise à Jour par Pierre Lureau, Paris 1952, n° 237, sh.269; JCL Police d’Abonnement, n° 30.

22 Borgel, a.g.e., sh.51; Ripert, a.g.e., n° 2566, sh.555; LUREAU, P.: La Police d’Abonnement et l’Obligation de Déclaration, DMF 1950 (sh.263-269) (Police d’Abonnement), sh.265-266.

23 Ripert, a.g.e., n° 2566, sh.555; Lureau, Police d’Abonnement, sh.266.

24 Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes, n° 276, sh.273.

25 Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes, n° 276, sh.273; Lureau-Olive, a.g.e., n°235, sh.268.

26 Répertoire Dalloz, n° 99.

ları içermektedir²⁷: sigortalanan yolculuk, malın çıkış yeri ve varma yeri, yükleme ve boşaltma limanları, gemi ya da gemiler ve diğer taşıma araçları, yükün cinsi, her gemi başına sigorta değeri, yükleme zamanı, navlun fiyatı.

Abonman poliçe genellikle bir yıl için yapılmaktadır. Abonman poliçe konusu ilk taşı-maya ilişkin bildirimin yapılacağı süre 3 Temmuz 1967 tarihli Kanun’un madde 5, f.II (Sigortalar Kodu, madde L.172-1, f.II) hükmünde düzenlenmiştir. Abonman Poliçeye Özel Şartların 2’nci maddesinde de Kanun hükmü doğrultusunda düzenleme öngörül-müştür. Özel Şarlardaki düzenlemeye göre, taraflarca açıkça başka bir süre kararlaş-tırılmamış ise, poliçenin imzalandığı tarihten itibaren 2 ay geçtikten sonra, sigortacıya hiçbir besleme bildirimi yapılmamış olursa, poliçe hiçbir hüküm doğurmaz.

ddd. Sigortacının sigorta himayesi sağlama yükümlülüğü ve sorumluluğunun başlama anı

Zorunlu uygulamalı abonman poliçelerinde sigortacı, sigorta ettirenin kendisine dü-şen yükümlülüklerini yerine getirmesi koşuluyla, abonman poliçe çerçevesi içine giren taşımaların tümünü sigorta himayesi altına almayı üstlenmektedir²⁸.

Bu tür abonman poliçelerinde, sigorta ettiren, sigorta süresi boyunca yapılacak olan çerçeve anlaşmada belirlenen kriterlere uygun taşımaların (sevkiyatların=expéditions) tümünü sigortalatmayı taahhüt etmekte; buna karşılık sigortacı da bildirimin sözleş-mede öngörülen süreye uygun olarak yapılmış olması şartı ile rizikonun işlemeye başladığı andan itibaren otomatik olarak (automatiquement) taşımayı sigorta hi-mayesi altına almayı üstlenmektedir (Abonman Poliçelerine Özel Şartlar, m.1, f.I (a), cümle 2). Diğer bir anlatımla bu tür abonman poliçelerinde sigortacının sorumluluğu, sigorta ettirenin sözleşmede öngörülen süre içinde taşımayı sigortacıya bildirmesi ko-şuluyla bu bîildirimden önce başlamaktadır²⁹. Hatta sözleşmeye uygun şekilde yapı-lan bildirimden önce yük varma yerine ulaşmış ya da riziko gerçekleşmiş ve bundan sigorta ettiren haberdar olsa dahi sigortacının sorumluluğu daha önce başladığı için sigortacı ortaya çıkan zararı tazmin etmekle yükümlüdür³⁰.

Zorunlu uygulamalı abonman poliçelerinde sigorta ettiren taşımaları kendi hesabına sigortalattırmaktadır. Sigortanın sigorta ettirenin hesabına yapıldığı abonman poliçe-lerinde sigorta ilişkisi abonman poliçe ile belgelenen sigorta sözleşmesinin yapıldığı anda doğmaktadır. Diğer bir anlatımla besleme bildirimi, sigorta ilişkisinin kurulması bakımından kurucu bir etkiye sahip değildir³¹. Ancak sözleşme, sigorta konusunun maddî olarak belirli hale geldiği andan itibaren hükümlerini doğurmaya başlamakta-dır. Bunun için tarafların ayrıca bir irade beyanında bulunmaları gerekmemektedir³². Sigorta ettirenin kendi hesabına yapılan sigortada, sigortacı riziko hakkındaki

de-27 JCL Police d’Abonnement, n°31, Lamy Transport, n°491, sh.245.

28 JCL Police d’Abonnement, n°19.

29 Lamy Transport, n°491, sh.245; JCL Police d’Abonnement, n°24; Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes, n° 276, sh.273.

30 Rodière/Calais-Auloy (Rodière), Assurances Maritimes, n° 276, sh.273; Lureau-Olive, a.g.e.,.n°238, sh.269; JCL Police d’Abonnement, n°24.

31 JCL Police d’Abonnement, n°24; Ripert, a.g.e., n° 2566, sh.555; Répertoire Dalloz, n° 99 ve 121.

32 Ripert, a.g.e., n° 2566, sh.555; JCL Police d’Abonnement, n°24, 26.

ğerlendirmesini sözleşmenin kurulmasından önce yapmaktadır. Zira sigorta ettiren, sözleşmeye tahsis edeceği taşımaları belirlemekte serbest bulunmamaktadır, bilakis poliçe kapsamına giren taşımaların tümünü sigortacıya bildirmek zorundadır³³. Bun-dan iki sonuç ortaya çıkmaktadır: Sigorta sözleşmesinin yapıldığı sırada sözleşme kapsamı içinde bulunan taşıma hakkında rizikonun gerçekleşmiş olduğunu sigorta et-tiren biliyor ise, bu taşıma bakımından sözleşme geçersizdir³⁴. Diğer sonuç ise şudur.

Sözleşmenin kurulmasından sonra rizikoya maruz kalan taşımalar, süresinde sigor-tacıya bildirilmiş olmaları koşuluyla, bu bildirimden önce riziko gerçekleşmiş olsa dahi sigorta teminatı altında bulunurlar³⁵.

eee. Sigorta ettirenin yükümlülüklerine aykırı davranmasının hukukî sonuçları Sigorta ettirenin taşımaların tümünü abonman sözleşmesine tahsis etme yükümlü-ğüne aykırı davranması ya da besleme bildirimini süresinde yapmamasının hukukî sonuçları 3 Temmuz 1967 tarihli Kanun’da ve Özel Şartlarda farklı düzenlenmiştir.

1967 tarihli Kanunun 57’ inci maddesine (Sigortalar Kodu, m. L.173-22) göre, sigor-talı yükümlülüklerini yerine getirmediği takdirde, sözleşme sigortacı tarafından derhal (ihbarsız) feshedilebilir, sigortacı ayrıca kendisine bildirilmemiş taşımalara ilişkin prim-lere de hak kazanır. Sigortalı kötü niyetli ise, sigortacı sigortalının bildirmeyi kasten ihmal ettiği ilk bildirimden sonra yapılan taşımalara ilişkin gerçekleşen rizikolar sebe-biyle ödediği tazminatın iadesini de talep edebilir.

Abonman Poliçelere Özel Şartlarda, bildirim yükümlülüğüne aykırılık halinde daha ağır sonuçlar öngörülmüştür. Özel Şartların 1’ inci maddesinin III’üncü fıkrasına göre, sigortalının işbu maddede kendisine düşen ve abonman poliçenin akdinde dikkate alınmış olan yükümlülüklerine aykırı hareket etmesi halinde, poliçe tahtında yapılacak bütün tazminat talepleri, rizikonun meydana gelme tarihi ne olursa olsun, hukuken kabul edilmez. Bu halde sigortacı, beyan edilmemiş olan taşımalara ilişkin primlerin ödenmesini ve sigortalının söz konusu yükümlülüklerine aykırı davranmasından son-ra gerçekleşmiş rizikolar sebebiyle meydana gelen zason-rar için bir tazminat ödemişse, ödediği tazminat tutarının kendisine iadesini talep hakkına halel gelmeksizin, derhal sözleşmeyi feshedebilir.

bb. İhtiyarî Uygulamalı Abonman Poliçeleri – Üçüncü Kişi Yükleten Hesabına Sigorta- (Yolculuk Başına Sigorta Himayesi)

aaa. Uygulama alanı

İhtiyarî uygulamalı abonman poliçeleri³⁶ (polices d’abonnement à application facul-tative), sigorta ettirenin, taşımayla komisyoncu, emanetçi olarak veya diğer bir surette menfaat ilgisi bulunması şartıyla sigorta ettirene sigorta yaptırması yönünde açık ve-kalet vermiş olan üçüncü kişiler hesabına yapılan bütün taşımaları teminat altına alan abonman poliçelerini (Özel Şartlar, m.1, f.I (b)) kapsamaktadır. Bu tür abonman poliçe-lerinde sigorta ettiren, komisyoncu, taşıyan, emanetçi ya da başka bir sıfatla kendisine tevdi edilmiş olan malları, “başkası hesabına” (assurance pour compte) ya da “kimin

33 Répertoire Dalloz, n° 99 ve 121.

34 Répertoire Dalloz, n° 121.

35 Répertoire Dalloz, n° 99 ve 121.

36 Lamy Transport, n° 492, sh.245.

olacaksa onun hesabına” (assurance pour compte de qui il appartiendra) sigorta yaptırmaktadır³⁷. Fransız hukukunda taşıma aracıları, ya da taşıyan gibi taşıma işiy-le uğraşan profesyonelişiy-ler tarafından başkası hesabına yaptırılan sigortaya, “üçüncü kişi yükleten hesabına sigorta” (assurance pour compte de tiers-chargeurs), bu tür sigortayı belgeleyen poliçeye “üçüncü kişi yükleten poliçesi” (police tiers charge-urs) de denilmektedir³⁸.

bbb. Sigortacının sigorta himayesi sağlama yükümlülüğü ve sorumluluğunun başlama anı

Sigortanın başkası hesabına yapıldığı abonman poliçelerinde sigortacı poliçe çerçe-vesi içine giren bir taşıma kendisine bildirildiğinde bunu sigorta himayesi altına almayı taahhüt etmekte, sigorta ettiren ise, müvekkilinden aldığı talimata göre onun hesabına malları sigortalatacağından, taşımaları sigortalatıp sigortalatmama hakkını saklı tut-maktadır³⁹. Bu tür abonman poliçelerinde, menfaati sigortalanacak olan üçüncü kişi (sigortalı), abonman sözleşmesini yapan sigorta ettirene taşımayı bildirip bildirme-mekte serbest olduğundan burada sigorta himayesi otomatik değildir, sigorta hima-yesinin başlaması için sözleşmeyi imzalayan sigorta ettirenin taşımayı sigortacıya bil-dirmesi gerekmektedir. Dolayısıyla ihtiyarî uygulamalı abonman poliçelerinde sigorta himayesi sigortacıya yapılacak bildirim gereğince başlamaktadır⁴⁰ (Özel Şartlar, m.1, f.I (b)). Bu tür poliçelerde sigorta himayesi otomatik değildir. Sigortacıya yapılacak her bildirim ile münferit sigorta ilişkisi doğmaktadır. Dolayısıyla bu tür poliçelerde bildirim münferit sigorta ilişkisinin kurulması bakımından kurucu nitelik taşımaktadır⁴¹. c. Sigortacının Himaye Yükümlülüğünün Sınırı

İster zorunlu uygulamalı, ister ihtiyari uygulamalı abonman poliçe söz konusu olsun sigortacının himaye yükümlülüğünün miktar yönünden sınırı Özel Şartların 3’üncü maddesinde düzenlenmiştir.

“Madde 3- Sigorta edilen malların birikmesi

Genel Şartların 28’inci maddesinde öngörülen hüküm saklı kalmak üzere, sevki-yat (taşıma) başına (par expédition) ve gemi başına (par navire) kararlaştırılmış olan azamî sigorta bedeli (plein maximum) sigortacının sorumlu olacağı hima-yenin sınırını oluşturur. Herhangi bir sebepten, hatta mücbir sebepten ileri gelse bile, sigortalı malların, hareket limanında yüklemeden önce veya nihaî varma li-manında boşaltmadan sonra herhangi bir yerde birikmesi halinde, sigortacı ka-rarlaştırılan azamî sigorta bedelinin üstünde bir meblağ ile sorumlu tutulamaz.

Sigortalının bilgisi olmadan konişmentoda tayin edilen gemiden başka bir gemi-ye yüklenen veya geminin hareketinden önce veya hareketinden sonra başka bir

37 Lamy Transport, n° 492, sh.245; Lureau-Olive, a.g.e.,n°241, sh.273, Ripert, a.g.e., n° 2567, sh.556.

38 JCL Police d’Abonnement, n°8; Répertoire Dalloz, n° 100; GOVARE, J.P.: L’Assurance Maritime Française Etude des Polices, 2ème éd., Paris 1960, n °423, sh.252, n° 646, sh.382.

39 Lamy Transport, n° 492, sh.245; Lureau-Olive, a.g.e., n°242, sh.274.

40 JCL Police d’Abonnement, n°23; Lureau-Olive, a.g.e.,n°242, sh.274; Lamy Transport, n° 492, sh.245.

41 Ripert, a.g.e., n° 2567, sh.557; JCL Police d’Abonnement, n°24.

gemiye aktarma edilen mallar, bundan dolayı gemi başına belirlenmiş olan azamî sigorta bedeli aşılmış olsa bile, geçerli olarak sigorta teminatı altında kalmaya devam ederler; sigortalının bilgisi olmadan I. fıkrada öngörülen yerler dışındaki herhangi bir yerde bir birikme olması halinde dahi aynı hüküm geçerlidir”.

Her abonman poliçede, rizikonun gerçekleşmesi halinde sigortacının ödeyeceği azamî tazminat miktarı belirtilir. Sigortacının sorumlu olduğu bu azamî tutar “gemi başına ve sevkiyat başına” kararlaştırılır. “Gemi başına” ve “sevkiyat (taşıma) ba-şına” kararlaştırılan tutar sigortacının sorumlu olduğu en yüksek limittir⁴². Sigorta hi-mayesinin sadece deniz taşımasını kapsadığı, deniz taşımasından önce ya da sonra karada, iç sularda ya da havada yapılan taşımalara teşmil edilmediği hallerde sigorta-cının sorumlu olduğu en yüksek tutarın yalnızca gemi başına kararlaştırılması yeterli olmaktadır. Ancak sigorta himayesinin deniz taşıması dışında diğer tür taşımaları da kapsayacak şekilde yer itibariyle genişlediği hallerde sigorta himayesinin sınırını daha genel bir ifade olan “sevkiyat (taşıma) başına” kararlaştırılan tutar teşkil etmektedir⁴³.

“Gemi başına ve sevkiyat (taşıma) başına” kararlaştırılan tutar “sözleşme limitini (sınırını)” (plein du contrat) oluşturur⁴⁴. Aynı ve tek gemide taşınan malların değeri bu limiti aştığı takdirde, sözleşme limitini aşan kısmın sigorta teminatı altına alınma-sı, yolculuk üzerine poliçelerde uygulanan koşullar dairesinde sigortacının onayına bağlıdır⁴⁵.

Gemi başına ve sevkiyat (taşıma) başına limit, her sevkiyatta yenilenir, diğer bir anla-tımda abonman poliçe kapsamına giren her taşımada, sigortacı poliçede kararlaştırıl-mış olan gemi başına ve sevkiyat başına meblağa kadar sorumlu olur⁴⁶. Bazan birden çok taşıma bakımından aynı anda işlemeye başlayan riziko nedeniyle sigortacının aynı anda her taşıma için ayrı ayrı gemi başına ve sevkiyat başına limit ile sorumlu olduğu durumlar ile karşılaşılabilir. Sigortacı her taşıma için ayrı bir prim alacağına sa-hip olmakla birlikte Özel Şartlarda “herhangi bir sebepten, hatta mücbir sebepten ileri gelse bile, sigortalı malların, hareket limanında yüklemeden önce veya nihaî varma limanında boşaltmadan sonra” aynı yerde birikmesi halinde, sigortacının gemi başı-na ve sevkiyat başıbaşı-na kararlaştırılmış olan sözleşme limitine kadar sorumlu olacağı hükme bağlanmıştır (m.3, f.I)⁴⁷.

3. Fransız Hukukunda Abonman Sigorta Sözleşmesinin Uygulanış Şekilleri