Deniz ÜÛ SözleÛmes
VI. Deneme Süres
Þà sözleàmesinin taraflarÑ olan iàveren ve iàçi, kesin bir ià sözleàmesi iliàkisinden önce karàÑ- lÑklÑ olarak bir deneme süresine ihtiyaç duya- bilirler. Þà sözleàmesi iliàkisinin iàveren ve iàçi arasÑnda kiàisel, sürekli ve baÜÑmlÑlÑÜa dayalÑ iliàkiler kurduÜu dikkate alÑndÑÜÑnda, taraflarÑn bir deneme süresi öngörmelerinin haklÑ da- yanaÜÑ bulunmaktadÑr. Þàveren, iàçinin bilgisi, yetenekleri, çalÑàkanlÑÜÑ ve kiàiliÜi konusunda bilgi sahibi olmak, iàçi de iàyerinin ve çalÑàma koàullarÑnÑn kendisine uygun düàüp düàmeye- ceÜini anlamak isteyebilir10.
Bu gereksinim nedeni ile deneme süreli ià sözleàmeleri uygulama alanÑ bulmuà ve yasal düzenlemelerde yer almÑàtÑr.
Þàveren ve iàçi arasÑnda yapÑlan her ià sözleà- mesinde deneme süresinin varlÑÜÑndan söz edi- lemez. Deniz Þà Kanunu’nda yukarÑda açÑklan- dÑÜÑ üzere belirli süre veya sefer için yapÑlan ià sözleàmelerinde deneme süresi öngörülemez.
Daha önce bir iàyerinde çalÑàmÑà olan iàçi- nin, tekrar aynÑ iàyerine yeniden iàe alÑnmasÑ halinde bir denemeye tabi tutulmasÑ, iàveren ià- çinin özelliklerini daha önce tanÑmÑà olduÜun- dan, dürüstlük kuralÑna aykÑrÑdÑr11.
854 sayÑlÑ Deniz Þà Kanunu’nun 10. madde- sinde, bu Kanun kapsamÑnda çalÑàanlarÑn, sü- resi belirli olmayan ià sözleàmelerinde dene- me süresinin bir ay olduÜu belirtilmiàtir. 4857 sayÑlÑ Þà Kanunu’ndaki düzenlemeden farkÑ, sadece belirsiz süreli ià sözleàmeleri için de-
neme koàulu getirilmesidir. Oysa 4857 sayÑlÑ Þà Kanunu kapsamÑnda çalÑàanlar için bir ayÑrÑm getirilmemià, belirli süreli ià sözleàmeleri için de deneme süresinin kararlaàtÑrÑlabileceÜi ön- görülmüàtür. 4857 sayÑlÑ Þà Kanunu’nda süre 2 ay ve toplu ià sözleàmesi ile bu sürenin 4 aya kadar çÑkarÑlabileceÜi öngörülmesine raÜmen, Deniz Þà Kanunu’nda bir ay olarak belirtilmià ve artÑrÑlacaÜÑ yönünde açÑk düzenleme geti- rilmemiàtir. Bu nedenle gemiadamÑnÑn belirsiz süreli ià sözleàmesinin deneme kaydÑnÑn toplu ià sözleàmesi ile de düzenlense bile bir aydan fazla deneme süresi getirilmesi mümkün deÜil- dir. Aksi düzenleme iàçi aleyhinedir. KÑyas yolu ile de uygulanamaz12.
Yasal deneme süresi olan bir aylÑk süre- leri aàan deneme süreli ià sözleàmesinin, bu düzenlemeye yönelik hükmü geçersiz kabul edilmelidir. Bu geçersizlik sözleàmenin tümü- nü etkilememelidir. Bu durumda geçersiz olan hükmün yerini yasadaki düzenleme almalÑdÑr. Taraflarca daha uzun bir deneme süresinin kararlaàtÑrÑlmasÑ halinde, ià akdinin tümünün veya deneme kaydÑnÑn geçersiz sayÑlmasÑ söz konusu olmamalÑ, kÑsmi geçersizlik yaptÑrÑmÑ uygulanarak sadece süreye iliàkin hüküm ge- çersiz kabul edilmeli (BK 20/2) ve Yasadaki bir aylÑk süre uygulanmalÑdÑr13.
Deneme koàulu öngören ià sözleàmesinin özelliklerinden biri, madde uyarÑnca taraflarÑn deneme süresi içinde sözleàmeyi bildirimsiz ve tazminatsÑz feshetme haklarÑna sahip olmalarÑ- dÑr. Þàçi veya iàveren deneme süresi içinde bu yetkisini kullanmakla, bozucu àart gerçekleà- mià, böylece sözleàme son bulmuà olacaktÑr. Bu yetkinin kullanÑlmasÑnda maddedeki “bildi- rimsiz” deyimi ile bir bildirim süresine uymak zorunluluÜu bulunmamaktadÑr. Ancak taraflar deneme süresi için fesihte sözleàmede bir önel kararlaàtÑrmÑàlar ise, buna uymak zorundadÑr- lar.
Þà sözleàmesinin deneme süresi kaydÑyla yapÑlmÑà olmasÑ, istisnai bir durumdur. Gemi- adamÑnÑn iàe yeni girmià olmasÑ ise, tek baàÑ- na, deneme süresinin taraflarca öngörülmüà olduÜunun delili sayÑlmaz. Þàe girdiÜi tarihten baàlayarak bir ay geçmeden ià sözleàmesini, kendisinin veya iàverenin ihbar öneli verme-
den feshetmesi, deneme süresi içinde ià sözleà- mesinin feshedildiÜini göstermez. Bu nedenle gemiadamÑ ile yapÑlan belirli süreli ià sözleàme- sinde deneme kaydÑ açÑkça yer almalÑdÑr.
Þàçi ve iàveren arasÑnda imzalanan ià sözleà- mesinde bir deneme süresi kararlaàtÑrÑldÑÜÑnda, biri baÜlayÑcÑlÑÜÑ olmayan deneme süreli ià söz- leàmesi diÜeri bu süre geçtikten sonra taraflar arasÑnda kesinleàmià ià sözleàmesi olmak üzere iki farklÑ sözleàme söz konusu deÜildir14. Baà-
langÑçtan itibaren deneme süresini de kapsayan belirli veya belirsiz süreli bir tek ià sözleàmesi bulunmaktadÑr.
Deneme süresi sona erdikten sonra iàçi ve iàveren fesih yetkisini kullanmamÑàlarsa, de- vam eden ià sözleàmesi, sözleàmenin bozul- masÑna iliàkin 854 sayÑlÑ Deniz Þà Kanunu’ndaki kurallara baÜlÑ olarak devam eder. Sözleàme devam ederken deneme süresi bitiminde fesih yetkisinin kullanÑlmayacaÜÑnÑn diÜer tarafa bil- dirilmesine gerek yoktur.
Kanunun 10/2. maddesi uyarÑnca “Bu süre içinde taraflar hizmet akdini bildirimsiz ve taz- minatsÑz bozabilirler. Ancak gemiadamÑnÑn ça- lÑàtÑÜÑ günler için ücret hakkÑ saklÑdÑr”. Bu hük- me göre, belirsiz süreli ià sözleàmesi herhangi bir bildirim süresi verilmeksizin ve herhangi bir tazminat ödeme zorunluluÜu olmaksÑzÑn, deneme süresi içinde derhal feshedilebilir. Þà sözleàmesini bu süre içinde fesheden iàçi veya iàverenin herhangi bir gerekçe gösterme zo- runluluÜu yoktur. Deneme süresi içinde feshin en önemli sonucu, fesheden tarafÑn ihbar taz- minatÑ ödememesidir.
GemiadamÑnÑn çalÑàtÑÜÑ günler için ücret hakkÑ saklÑdÑr. Belirtilen ücret kavramÑ içinde, ià görme edimi karàÑlÑÜÑ ücreti dÑàÑnda, hafta ta- tili, Ulusal Bayram ve genel tatil ile fazla mesai çalÑàma karàÑlÑÜÑ ücretlerinin anlaàÑlmasÑ gere- kir.
VII. Deniz ÜÛ SözleÛmesi Yapma
ÖzgürlüÙü ve SÍnÍrlarÍ
Anayasa’nÑn 48. maddesinde “Herkes, dile- diÜi alanda çalÑàma ve sözleàme hürriyetlerine sahiptir. Özel teàebbüsler kurmak serbesttir. Devlet, özel teàebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürüme-
sini, güvenlik ve kararlÑlÑk içinde çalÑàmasÑnÑ saÜlayacak tedbirleri alÑr.” Buna göre taraflar, özgür iradeleriyle iliàkilerini sözleàmelerle dü- zenleyip biçimlendirebilirler. Bir sözleàmenin ne zaman ve ne àekilde sona ereceÜine an- cak sözleàmenin taraflarÑnca karar verilebilir. Anayasa’nÑn 48. maddesinde koruma altÑna alÑnan bu özgürlük, sözleàme yapma serbestisi yanÑnda yapÑlan sözleàmelere dÑàarÑdan müda- hale yasaÜÑnÑ da içerir.
Bu kural, özel kiàiler arasÑndaki hukuksal iliàkileri düzenleyen temel hukuk kuralÑdÑr. Sözleàme serbestîsi, yasalarÑn çizdiÜi çerçeve ile sÑnÑrlÑdÑr. Özel hukuktaki ekonomik iliàkileri düzenleyen temel yasa olan Borçlar YasasÑ’nÑn 19. maddesinde konu kurala baÜlanmÑàtÑr. 19. maddede, “Bir akdin mevzuu, kanunun göster- diÜi sÑnÑr dairesinde serbestçe tayin olunabilir. Kanunun kat’i surette emreylediÜi hukuki kai- delere veya kanuna muhalefet; ahlâka (adaba) veya umumi intizama veyahut àahsi hükümlere müteallik haklara mugayir bulunmadÑkça, iki tarafÑn yaptÑklarÑ mukaveleler muteberdir.” de- nilmektedir15.
Kiàiler sözleàme serbestliÜi ilkesine göre kanun tarafÑndan düzenlenmià olan sözleàme tiplerinden ayrÑ karma veya nev’i àahsÑna mün- hasÑr sözleàmeler yapmak ve bunlarÑn koàulla- rÑnÑ diledikleri gibi tespit etmek, hukuka, ahlak ve adaba aykÑrÑ olmamak àartÑyla kanun tara- fÑndan düzenlenmià olan sözleàmelerin fizyo- lojisini deÜiàtirmek ve konusunu yasal sÑnÑrlar içinde serbestçe tayin etmek hakkÑna haiz bu- lunmaktadÑr16.
Ancak ià hukukunda iàçilerin korunmasÑ ilkesi uyarÑnca bazÑ hallerde ià sözleàmesinin kurulmasÑnÑn yasaklanmasÑ, bazÑ durumlarda ise tam aksine iàverenlere ià sözleàmesi yapma zorunluluÜu getirilmiàtir.
Anayasa’nÑn 50. maddesi uyarÑnca “Kimse yaàÑna, cinsiyetine ve gücüne uymayan iàlerde çalÑàtÑrÑlamaz. Küçükler ve kadÑnlar ile bedeni ve ruhi yetersizliÜi olanlar çalÑàma àartlarÑ bakÑ- mÑndan özel olarak korunurlar”.
7292 sayÑlÑ Trimci ve Ateàçi SÑfatÑ ile Gemi- lerde Þàe AlÑnacaklarÑn Asgari YaàÑnÑn Tesbiti- ne Dair 15 sayÑlÑ Sözleàmenin Tasdikine Dair Kanun ve 15 sayÑlÑ Sözleàmenin 2. maddesine
göre “18 yaàÑndan küçük kimseler tirimci ve ateàçi sÑfatÑ ile gemilerde çalÑàtÑrÑlamaz”. Yine 7293 sayÑlÑ Kanunla onaylanan deniz iàlerin- de çalÑàtÑrÑlacak çocuklarÑn asgari yaà haddinin tesbiti hakkÑndaki 58 sayÑlÑ Sözleàme gereÜince de, münhasÑran aynÑ aile efradÑnÑn çalÑàtÑÜÑ ge- miler hariç, diÜer gemilerdeki iàlerde 15 yaàÑn- dan aàaÜÑ çocuklar çalÑàtÑrÑlamayacaktÑr.
Özellikle gemi taàÑma iàleri önemli olduÜun- dan ve vasÑf gerektirdiÜinden, bir gemiadamÑ- nÑn, gemilerde çalÑàabilmesi için Gemi AdamlarÑ YönetmeliÜi hükümlerine uygun olarak gerekli yeterliÜi haiz olmasÑ ve gemiadamÑ cüzdanÑna sahip bulunmasÑ gerekir.
DiÜer taraftan Türk bayraÜÑ taàÑyan ve Deniz Þà Kanunu kapsamÑnda bulunan gemiadamÑ ya- bancÑ uyruklu ise 4817 sayÑlÑ YabancÑlarÑn Ça- lÑàma Þzinleri HakkÑnda Kanunun 16. maddesi uyarÑnca “Türkiye’nin taraf olduÜu ikili ya da çok taraflÑ sözleàmelerde aksi öngörülmedikçe çalÑàmaya baàlamadan önce izin almalÑdÑr”. Zira Deniz Þà Kanunu’nun 4. maddesinde “Bu kanun hükümleri, mütekabiliyet esaslarÑna göre Türk gemiadamlarÑna aynÑ mahiyette haklar tanÑyan devletlerin uyruÜunda olup bu kanun kapsamÑ- na giren gemilerde çalÑàan gemiadamlarÑna da uygulanÑr.” kuralÑna yer verilmiàtir.