Bitki boyu (cm)

kuru maddenin hasat indeksinin artmasına neden olduğu bildirilmiştir (Jamal vd., 1996;

Kimurto vd., 2005).

Bu araştırmada artan ekim sıklığının hem kuru hemde sulu koşullarda hasat indeksi değerine olumsuz ve istatistiksel olarak önemli düzeyde etki gösterdiği tespit edilmiştir. Bu sonuç birçok araştırmada bulunan sonuçlarla uyumludur (Tarus, 1991; Öztürk, 1996;

Donaldson vd., 2001; Bavec vd., 2002; Kazan ve Doğan, 2005; Sümer, 2008; Ahmadi vd., 2011; Laghari vd., 2011; Özdemir, 2011; Akıncı, 2014). Diğer bazı araştırmalarda ise artan ekim sıklığının hasat indeksi üzerine önemli bir etkisinin olmadığı bildirilmiştir ( Khan vd., 2000; Chaudhry ve Hussain, 2001; Bulut, 2009; Said vd., 2012; Haile vd., 2013; Adinew, 2015). Iqbal vd. (2012) ise ekim sıklığı 12.5 kg/da’dan 15 kg/da’a yükselince hasat indeksi önemli oranda artmış ve sıklığın bu seviyeden sonraki artışında yine önemli miktarda düşüş gösterdiğini bildirmişlerdir.

Çizelge 4.31’da görüldüğü gibi kıraç koşullarda 2012-2013 ürün yılında çeşitler arası farklılıklar % 5 seviyesinde önemli bulunurken, 2013-2014 ürün yılında ise ekim sıklıkları arası farklılıklar çok önemli (p<0,01) olarak bulunmuştur. Her iki yılın birleşik varyans analizinde ise yıllar arası farklılıklar % 1 seviyesinde önemli bulunurken, ekim sıklıkları ve çeşitler arası farklılıklar ile yıl x çeşit interaksiyonu % 5 seviyesinde önemli bulunmuştur. Ayrıca kıraç koşullarda 2012-2013 ve 2013-2014 ürün yıllarında ve yıllar ortalaması olarak farklı ekim sıklığı uygulanan altı buğday çeşidine ait bitki boyu ortalamaları Çizelge 4.32’de verilmiştir.

Çizelge 4.32. Kıraç koşullarda dört farklı ekim sıklığı uygulanan altı ekmeklik buğday çeşidinin bitki boyu ortalamaları ve AÖF tablosu

Yıllar

Ekim Sıklığı

Çeşitler

Alpu 01 Atay 85 Bezostaja 1 H.kaya 99 Sönmez 01 Sultan 95 Ortalama

2012-2013

350 tohum/m² 71,7 72,0 75,0 70,0 78,3 78,7 74,3

500 tohum/m² 73,3 72,7 70,0 75,0 82,0 71,0 74,0

650 tohum/m² 75,0 73,3 83,0 73,7 88,7 68,3 77,0

800 tohum/m² 62,0 75,3 73,0 68,7 80,0 80,0 73,2

Ortalama 70,5 B 73,3 B 75,3 AB 71,8 B 82,3 A 74,5 B 74,6 A

2013-2014

350 tohum/m² 71,7 76,7 78,3 75,0 73,7 70,0 74,2 A

500 tohum/m² 68,3 71,7 68,3 61,7 61,7 70,0 66,9 B

650 tohum/m² 68,3 70,0 78,3 65,0 70,0 70,0 70,3 AB

800 tohum/m² 70,0 61,7 66,7 68,3 70,0 66,7 67,2 B

Ortalama ^{69,6 70,0 72,9 67,5 68,8 69,2 69,7 B}

Ortalama 350 tohum/m² 71,7 74,3 76,7 72,5 76,0 74,3 74,3 A

500 tohum/m² 70,8 72,2 69,2 68,3 71,8 70,5 70,5 BC

650 tohum/m² 71,7 71,7 80,7 69,3 79,3 69,2 73,6 AB

800 tohum/m² 66,0 68,5 69,8 68,5 75,0 73,3 70,2 C

Ortalama ^{70,0 BC 71,7 ABC 74,1 AB 69,7 C 75,5 A} 71,8 ABC 72,1 AÖFOrtalama (%) Yıl: 2,34 Ek.sık: 3,31 Yıl x Ek.sık: 4,69 Çeşit: 4,06

Yıl x Çeşit: 5,75 Ek.sık. x Çeşit: 8,11 Yıl x Ek.sık x Çeşit: 11,47

Ekim sıklığı değerleri incelendiğinde ise 2012-2013 ürün yılında ekim sıklıkları arası farklılıklar önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.31). 2013-2014 ürün yılında ise en fazla bitki boyu 74,2 cm ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken, en düşük bitki boyu 66,9 cm ile 500 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.32). Yıllar ortalaması olarak ekim sıklıkları değerlendirildiğinde, en fazla bitki boyu 74,3 cm ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken, en az bitki boyu 70,2 cm ile 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir. Kıraç koşullarda her iki ürün yılında ve yıllar ortalamasında artan ekim sıklığı bitki boyunda azalmaya neden olmuştur. Yine kıraç koşullarda çeşitler açısından en yüksek bitki boyu denemenin ilk

yılında 82,3 cm ile Sönmez 01 çeşidinden alınırken, en düşük bitki boyu ise 70,5 cm ile Alpu 01 çeşidinden alınmıştır. Denemenin ikinci yılında ise en yüksek bitki boyu 72,9 cm Bezostaja 1 çeşidinden alınırken, en düşük bitki boyu 67,5 cm ile Harmankaya 99 çeşidinden elde edilmiştir. Yıllar ortalamasına gelince en yüksek bitki boyu Sönmez 01 çeşidinden 75,5 cm ile elde edilirken en düşük bitki boyu elde edilen ekmeklik buğday çeşidi 69,7 cm ile Harmankaya 99 çeşidi olmuştur.

Şekil 4.15. Kıraç koşullarda yıllara göre ekim sıklıklarının ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu değerleri üzerine etkisi.

Kıraç koşullarda yapılan denemede ürün yılları arası farklılıklar % 1 düzeyinde önemli bulunmuş ve Çizelge 4.32’de de görüldüğü gibi 2012-2013 ürün yılında 74,6 cm ortalama bitki boyu elde edilirken, 2013-2014 ürün yılında 69,7 cm ortalama bitki boyu elde edilmiştir. Artan ekim sıklığı ile su ve besin maddeleri için artan rekabet bitki gelişimine olumsuz etki yapmış ve bu surette bitki boyunda düşüşlere neden olmuştur.

Kıraç koşullarda yıl x çeşit interaksiyonun önemli (p<0,05) olmasının sebebi ise 2012-2013 ürün yılında çeşitler arası farklılıklar önemli bulunurken, 2012-2013-2014 ürün yılında çeşitler arası farklılıklar önemli bulunmamıştır.

50 60 70 80 90 100

Alpu-01 Atay-85 Bezostaja-1

Harmankaya-99 Sönmez-01 Sultan-95

Bitki Boyu (cm)

2012-2013 2013-2014 Yıllar Ortalaması Ekim Sıklıkları

Kıraç koşullarda bitki boyu ile bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başak uzunluğu, bayrak yaprak klorofil içeriği, bayrak yaprak alanı, başakta tane sayısı ve başakta tane ağırlığı parametreleri arasında önemli ve olumlu yönde korelasyon bulunurken; tane protein oranı ve olgunlaşma gün sayısı parametreleri ile arasındaki korelasyonun olumsuz yönde ve önemli korelasyon olduğu görülmüştür (Çizelge 4.63). Oktay (2006) yaptığı çalışmada, bu sonuçlarla uyumlu olarak bitki boyu ile bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı parametreleri arasında önemli ve olumlu yönde korelasyon tespit ederken; Başar (1998) bin tane ağırlığı ile başak uzunluğu, başakta tane sayısı ve ağırlığı ile pozitif ve önemli korelasyon bulmuştur. Özdemir (2011) yaptığı çalışmada bitki boyu ile bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başakta tane sayısı ve ağırlığı parametreleri arasında pozitif korelasyonu önemli bulurken; hasat indeksi, metrekarede başak sayısı ve SDS-sedimentasyon değeri parametreleri ile arasındaki korelasyonu negatif ve önemli bulmuştur.

Araştırmada sulu koşullarda dört değişik ekim sıklığı uygulamasının altı ekmeklik buğday çeşidinin bitki boyu değerlerine etkisini gösteren varyans analiz sonuçları Çizelge 4.33’ de verilmiştir.

Çizelge 4.33. Sulu koşullarda dört farklı ekim sıklığı uygulanan altı ekmeklik buğday çeşidinin bitki boyuna etkisine ait varyans analizi tablosu

Varyasyon Kaynağı

Yıllar

Ortalama S.D.

2012-2013 Yılı 2013-2014 Yılı

Kar.Or. FDeğ. ^Kar.Or FDeğ. S.D. Kar.Or FDeğ.

Yıl 1 25787,0 836,52**

Ekim sıklığı 3 183,5 5,22** 139,3 5,26** 3 6,9 0,22 ^öd

Yılx Ekim sıklığı 3 316,0 10,25 **

Çeşit 5 63,9 18,88** 336,5 12,70** 5 874,9 28,38 **

Yıl x Çeşit 5 125,4 4,07**

Ekim sık.x Çeşit 15 98,7 2,80** 21,8 0,824 ^öd 15 61,5 2,00 *

YılxEk.sık x Çeşit 15 59,0 1,91 *

Hata 46 35,2 26,5 92 30,8

Genel 71 98,6 66,3 143 262,2

D.K. (%) 05,43 06,25 05,80

**: istatistiki olarak % 1’ de önemli, *: istatistiki olarak %5’te önemli, ^öd: istatistiki olarak önemli değil

Çizelge 4.33’da görüldüğü gibi sulu koşullarda 2012-2013 ürün yılında ekim sıklıkları ve çeşitler arası farklılıklar ile ekim sıklığı x çeşit interaksiyonu çok önemli (p<0,01) bulunurken, 2013-2014 ürün yılında ise ekim sıklıkları ve çeşitler arası farklılıklar % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. İki yılın birleşik varyans analizinde ise yıllar ve çeşitler arası farklılıklar ile yıl x ekim sıklığı ve yıl x çeşit interaksiyonları çok önemli (p<0,01) bulunurken, ekim sıklığı x çeşit ve yıl x ekim sıklığı x çeşit

interaksiyonları % 5 seviyesinde önemli bulunmuştur. Ayrıca sulu koşullarda 2012-2013 ve 2013-2014 ürün yıllarında ve yıllar ortalaması olarak farklı ekim sıklığı uygulanan altı buğday çeşidine ait bitki boyu ortalamaları ve AÖF tablosu Çizelge 4.34’de verilmiştir.

Çizelge 4.34. Sulu koşullarda dört farklı ekim sıklığı uygulanan altı ekmeklik buğday çeşidinin bitki boyu ortalamaları ve AÖF tablosu

Sulu koşullarda ekim sıklığı değerleri incelendiğinde ise 2012-2013 ürün yılında en fazla bitki boyu 112,0 cm ile 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulanan parsellerden elde edilirken en düşük bitki boyu 105,7 cm ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.34). 2013-2014 ürün yılında ise en fazla bitki boyu 84,8 cm ile 350 ve 500 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken en düşük bitki boyu 79,6 cm ile 650 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir. Yıllar ortalaması olarak ekim sıklıkları değerlendirildiğinde, en fazla bitki boyu 96,2 cm ile 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken en az bitki boyu 95,2 cm ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir. Çeşitler açısından en yüksek bitki boyu denemenin ilk yılında 117,2 cm ile Bezostaja 1 çeşidinden alınırken en düşük bitki boyu ise 96,4 cm ile Harmankaya 99 çeşidinden alınmıştır (Çizelge 4.34). Denemenin ikinci yılında ise en yüksek bitki boyu 89,8 cm Bezostaja 1 çeşidinden alınırken en düşük bitki boyu 76,6 cm ile Alpu 01 çeşidinden elde edilmiştir. Yıllar ortalamasına gelince en yüksek bitki boyu Bezostaja 1 çeşidinden 103,5 cm ile elde edilirken en düşük bitki boyu elde edilen ekmeklik buğday çeşidi 87,5 cm ile Harmankaya 99 çeşidi olmuştur. Denemenin ilk

Yıllar Ekim

Sıklığı Çeşitler

Alpu 01 Atay 85 Bezostaja 1 H.kaya 99 Sönmez 01 Sultan 95 Ortalama

2012-2013 350 tohum/m² 92,0 105,0 110,0 96,7 121,7 108,7 105,7 B

500 tohum/m² 100,3 115,7 120,7 95,0 106,0 105,7 107,2 B

650 tohum/m² 115,0 114,7 117,7 96,7 115,7 110,7 111,7 A

800 tohum/m² 113,7 112,3 120,3 97,3 114,0 114,3 112,0 A

Ortalama 105,3 C 111,9 B 117,2 A 96,4 D 114,3 AB 109,8 BC 109,2 A

2013-2014 350 tohum/m² 80,7 84,3 91,7 79,7 91,7 80,7 84,8 A

500 tohum/m² 80,0 86,0 95,3 79,0 86,0 82,3 84,8 A

650 tohum/m² 70,7 80,0 86,7 75,7 84,3 80,0 79,6 B

800 tohum/m² 75,0 76,3 85,3 79,7 89,7 76,7 80,4 B

Ortalama 76,6 C 81,7 B 89,8 A 78,5 BC 87,9 A 79,9 BC 82,4 B

Ortalama

350 tohum/m² 86,3 94,7 100,8 88,2 106,7 94,7 95,2

500 tohum/m² 90,2 100,8 108,0 87,0 96,0 94,0 96,0

650 tohum/m² 92,8 97,3 102,2 86,2 100,0 95,3 95,6

800 tohum/m² 94,3 94,3 102,8 88,5 101,8 95,5 96,2

Ortalama 90,9 C 96,8 B 103,5 A 87,5 D 101,1 A 94,9 B 95,8

AÖFOrtalama (%) Yıl: 1,84 Ek.Sık: 2,60 Yıl x Ek.Sık: 3,68 Çeşit: 3,18 Yıl x Çeşit: 4,50 Ek.Sık. x Çeşit: 6,37 Yıl x Ek.Sık x Çeşit: 9,00

yılında ikinci yıla göre toplamda daha az yağış düşmesine rağmen ikinci yıl Mayıs ayına kadar yeterli yağış düşmemiştir. İlk yıl Mayıs ayına kadar düşen yağış sulamayla da birleşince daha uzun bitkilerin elde edilmesine sebep olmuştur. Ayrıca ikinci yıl yukarıda söylendiği gibi vegetatif dönem sonuna gelen Mayıs ayına kadarki sürede yağışın olmaması sulu koşullarda aşırı su miktarına sebep olmamış ve bu yüzden artan ekim sıklığı ile beraber bitki boyu düşmüştür. Denemenin ilk yılında ise düşen yağış ve sulamayla birlikte daha fazla su miktarına bağlı olarak artan ekim sıklığı ile birlikte bitki boyuda artmıştır. Bu durumda iki yılın ortalamasında yıllara bağlı olarak alınan ters sonuçlar ekim sıklığının bitki boyuna etkisinin önemsiz bulunmasına sebep olmuştur.

Şekil 4.16. Sulu koşullarda yıllara göre ekim sıklıklarının ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu değerleri üzerine etkisi.

2012-2013 ürün yılında ekim sıklığı x çeşit interaksiyonunun çok önemli (p<0,01) bulunmasının sebebi çeşitlerin farklı ekim sıklığı uygulamalarında en yüksek bitki boyuna ulaşmalarıdır. Söyleki; en yüksek bitki boyuna Alpu 01 çeşidi 650 tohum/m², Atay 85 ve Bezostaja 1 çeşitleri 500 tohum/m², Harmankaya 99 ve Sultan 95 çeşitleri 800 tohum/m² ve Sönmez 01 çeşiti ise 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamalarında ulaşmışlardır. İki yılın ortalamasında yıl x çeşit interaksiyonunun % 1 seviyesinde önemli bulunmasının sebebi ise diğer çeşitler aynı kalırken, Harmankaya 99 çeşidinin yıllara göre çevre şartlarındaki değişime farklı tepkiler vererek ikinci yıl daha üst gruplarda yer almasıdır. Yıl x ekim sıklığı interaksiyonu çok önemli (p<0,01) bulunmasının sebebi ise ilk yıl artan ekim sıklığı

60 80 100 120 140

Alpu-01 Atay-85 Bezostaja-1

Harmankaya-99 Sönmez-01 Sultan-95

2012-2013 2013-2014 Yıllar Ortalaması Ekim Sıklıkları

Bitki Boyu (cm)

uygulamaları bitki boyunu doğru orantılı olarak etkilerken ikinci yıl ters orantılı olarak etkilemesidir. Yine iki yılın ortalamasında ekim sıklığı x çeşit interaksiyonunun önemli (p<0,05) bulunmasının sebebi ise Harmankaya 99, Sönmez 01 ve Sultan 95 çeşitlerinde ekim sıklığının 500 tohum/m² ‘ye yükselmesi bitki boylarını azaltırken diğer çeşitlerde bu değerleri artırmasıdır. Yıl x ekim sıklığı x çeşit interaksiyonun % 5 seviyesinde önemli bulunmasının nedeni ise 2012-2013 ürün yılında 650 ve 800 tohum/m² ekim sıklıkları en yüksek bitki boyu değerine sahipken, 2013-2014 yılında 350 ve 500 tohum/m² ekim sıklıklarının bu değere sahip olmuş olmaları; yine 2012-2013 yılında en alt grupta yer alan Harmankaya 99 çeşidinin ikinci yıl bir üst grupta yer alması ve yıllar ortalamasında diğer çeşitlere göre daha düşük bitki boyuna sahip olmasıdır.

Sulu koşullarda bitki boyu ile bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başak uzunluğu, SDS-sedimentasyon değeri, bayrak yaprak alanı, başakta tane sayısı ve ağırlığı parametreleri arasında önemli ve olumlu yönde korelasyon tespit edilirken; tane verimi, metrekarede başak sayısı, hasat indeksi, tane protein oranı, başaklanma ve olgunlaşma gün sayısı parametreleri ile arasındaki korelasyonun olumsuz yönde ve önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.63). Bu araştırmada bulunan sonuçlarla uyumlu olarak Sümer (2008)’in yaptığı çalışmada bitki boyu ile bin tane ağırlığı, bayrak yaprak alanı parametreleri arasında önemli ve olumlu yönde korelasyon tespit ederken; tane verimi, başaklanma ve olgunlaşma gün sayısı negatif ve önemli bulmuştur. Carter vd. (2016) ise yaptıkları çalışmada bitki boyu ile hektolitre ağırlığı ve başaklanma gün sayısı pozitif korelasyon tespit ederken; tane verimi ile negatif korelasyon tespit etmişlerdir.

Ekmeklik buğdayda bitki boyunun çeşit özelliklerine, iklim ve toprak yapısına ve uygulanan agronomik uygulamalara göre değişim gösterdiği rapor edilmiştir (Kün, 1996).

Araştımada kıraç koşullarda ortalama bitki boyu 72,1 cm olurken, sulu koşullarda bu değer 95,8 cm’ye yükselmiştir. Yürütülen birçok çalışmada sulama yapılan parsellerde bitki boyu, sulama yapılmayan parsellerden daha yüksek bulunmuştur (Öztürk ve Akten, 1998;

Gupta vd., 2001; Mirbahar vd., 2009). Yıllara göre farklılık gösteren bitki boyu değerleri yetiştirme koşulları ve çeşidin özelliklerine bağlı olarak değişmiştir. Hem kıraç hem de sulu koşullarda yıllar arasındaki farklılıklar önemli çıkmış ve denemenin birinci yılında elde edilen ortalama bitki boyu değerlerinin ikinci yılda elde edilen ortalama bitki boyu değerlerine göre çok önemli oranda yüksek bulunmuştur. (Şekil 4.15; Şekil 4.16). Gupta

vd., ‘ne göre (2001) bitki boyunda kısalmaya sebep olan olan en önemli etken kuraklığın etkili olduğu dönemdir. Özellikle sapa kalkma döneminde görülen su yetersizliği tane dolum döneminde görülen su yetersizliğinden daha fazla etkili olmaktadır. Bu doğrultuda bu denemenin ikinci yılında bitkinin erken gelişme döneminde ilk yıla göre önemli oranda su stresi yaşanmış ve ikinci yıl bitki boyları daha kısa olmuştur.

Kıraç koşullarda artan ekim sıklığının bitki boyuna etkisi denemenin ikinci yılında önemli bulunmuş olup bu etki % 5 düzeyinde önemli ve olumsuz bulunmuştur. Bu sonuçlar (Hussain vd., 2001; Özdemir, 2011) uyumludur. Bazı araştırmacılar ise ekim sıklığının bitki boyu üzerine önemli bir etkisinin olmadığını bildirmişlerdir (Doğan vd., 1997; Hışır ve Çölkesen, 2004; Kazan ve Doğan, 2005; Nakano ve Morita, 2009). Bazı araştırmacılar ise ekim sıklığı artışının belli bir noktaya kadar bitki boyunu olumlu etkilediği daha sonrasında ise olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir (Geleta vd., 2002; Dinç, 2010; 2012; Anwar vd., 2015). Bazı araştırıcılar yüksek ekim sıklıkları ile bitki boyu arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu ve yüksek ekim sıklıklarında bitki boyunun daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir (Akıncı, 2014).

Sulu koşullarda artan ekim sıklığının bitki boyuna etkisi ise denemenin her iki yılında çok önemli (p<0,01) bulunmuş olup bu etki ilk yıl olumlu ikinci yıl olumsuz bulunmuştur. Bu durum iki yılın ortalamasında bu etkinin önemsiz bulunmasına neden olmuştur (Şekil 4.15; Şekil 4.16). Sulu koşullarda artan ekim sıklığının bitki boyuna Şekil 4.31.’de de görüldüğü gibi önemli bir etkisi görülmemiştir. Bu sonuç diğer araştırmacıların bulduğu sonuçlarla uyumludur (Chaudhry ve Hussain, 2001; Hussain vd., 2001; Otteson vd., 2007; Sümer, 2008; Kılıç ve Gürsoy, 2010; Naveed vd., 2014). Bazı araştırmacılar ise ekim sıklığı artışının bitki boyunu olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir (Laghari vd., 2011).

Bazı araştırmacılar ise ekim sıklığı artışının belli bir noktaya kadar bitki boyunu olumlu etkilediği daha sonrasında ise olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir (Hameed vd., 2003;

Baloch vd., 2010; Iqbal vd., 2012; Haile vd., 2013). Bazı araştırıcılar artan ekim sıklığı ile bitki boyu arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu ve yüksek ekim sıklıklarında bitki boyunun daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir (Soomro vd., 2009; Ertekin, 2011; Adinew, 2015).