Metrekarede başak sayısı (adet)

Çizelge 4.8. Kıraç koşullarda dört farklı ekim sıklığı uygulanan altı ekmeklik buğday çeşidinin metrekarede başak sayısı ortalamaları ve AÖF değerleri

Yıllar Ekim

Sıklığı Çeşitler

Alpu 01 Atay 85 Bezostaja 1 H.kaya 99 Sönmez 01 Sultan 95 Ortalama

2012-2013

350 tohum/m² 450,0 386,7 336,7 490,0 356,7 563,3 430,6 B

500 tohum/m² 560,0 435,0 403,3 520,0 393,3 516,7 471,4 AB

650 tohum/m² 443,3 376,7 573,3 623,3 506,7 540,0 510,6 A

800 tohum/m² 546,7 400,0 446,7 533,3 553,3 673,3 525,6 A

Ortalama 500,0 AB 399,6 C 440,0 BC 541,7 A 452,5 BC 573,3 A 484,5 B

2013-2014

350 tohum/m² 730,0 590,0 600,0 596,7 540,0 690,0 624,4 C

500 tohum/m² 800,0 736,7 646,7 663,3 680,0 806,7 722,2 AB

650 tohum/m² 590,0 576,7 660,0 646,7 640,0 976,7 681,7 BC

800 tohum/m² 750,0 726,7 676,7 670,0 723,3 1056,7 767,2 A

Ortalama 717,5 B 657,5 B 645,8 B 644,2 B 645,8 B 882,5 A 698,9 A

Ortalama

350 tohum/m² 590,0 488,3 468,3 543,3 448,3 626,7 527,5 C

500 tohum/m² 680,0 585,8 525,0 591,7 536,7 661,7 596,8 B

650 tohum/m² 516,7 476,7 616,7 635,0 573,3 758,3 596,1 B

800 tohum/m² 648,3 563,3 561,7 601,7 638,3 865,0 646,4 A

Ortalama 608,8 B 528,5 D 542,9 CD 592,9 BC 549,2 CD 727,9 A 591,7 AÖFOrtalama (%) Yıl: 31,99 Ek.Sık: 45,27 Yıl x Ek.Sık: 64,06 Çeşit: 55,46

Yıl x Çeşit: 78,51 Ek.Sık. x Çeşit: 110,82 Yıl x Ek.Sık x Çeşit: 156,73

tohum/m² ekim sıklığı uygulanan parsellerden ortalama olarak 646,4 adet ile en yüksek metrekarede başak sayısı elde edilirken, 350 tohum/m² uygulanan parsellerden ortalama 527,5 adet ile en düşük metrekarede başak sayısı elde edilmiştir. İki yıllık deneme ortalaması olarak metrekarede başak sayısının 591,7 adet olarak bulunduğu bu denemede ekim sıklığının 350 tohum/m² uygulaması deneme ortalamasının altında kalmıştır. Kıraç koşullarda çeşitler açısından ise Çizelge 4.8’i incelediğimizde en yüksek metrekarede başak sayısı denemenin ilk yılında 573,3 adet ile denemenin ikinci yılında ise 882,5 adet ile Sultan 95 çeşidinden elde edilmiştir. En düşük metrekarede başak sayısı denemenin ilk yılında 399,6 adet ile Atay 85 çeşidinden alınırken, ikinci yılında Sultan 95 haricindeki çeşitler istatistiksel olarak aynı grupta yer almış bu çeşitlerden Harmankaya 99 644,2 adet ile en düşük metrekarede başak sayısı elde edilen çeşit olmuştur. Harmankaya 99 çeşidi için metrekarede başak sayısı değeri Belen’in (2016) bulduğu sonuçlarla uyumludur. Yıllar ortalamasına gelindiğinde deneme ortalamasının 591,7 adet olduğu bu araştırmada ortalama olarak Sultan 95 çeşidi 727,9 adet ile en yüksek metrekarede başak sayısına sahip olurken Atay 85 çeşidi ise 528,5 adet ile en düşük metrekarede başak sayısına sahip çeşit olmuştur.

Ürün yıllarına bakıldığında 2013-2014 ürün yılında elde edilen ortalama metrekarede başak sayısı 698,9 adet ile 2012-2013 ürün yılı ortalama metrekarede başak sayısı olan 484,5 adet değerine göre önemli oranda yüksektir. Yıl x çeşit interaksiyonunun

% 5 seviyesinde önemli bulunmasının sebebi 2012-2013 ürün yılında Harmankaya 99 çeşidinin en yüksek metrekarede başak sayısına sahip çeşitler grubundayken 2013-2014 sezonunda bir alt gruba girmesi; yine denemenin ilk yılında Atay 85 çeşidinin tek başına en düşük metrekarede başak sayısı’na sahip çeşit olarak en alt grupta yer alırken denemenin ikinci yılında Sultan 95 haricindeki çeşitlerle bir üst grupta yer almasıdır (Çizelge 4.8).

Şekil 4.3. Kıraç koşullarda yıllara göre ekim sıklıklarının ekmeklik buğday çeşitlerinin metrekarede başak sayısı değerleri üzerine etkisi.

Ekim sıklığı x çeşit interaksiyonun önemli (p<0,05) bulunmasının sebebi farklı ekim sıklığı uygulamalarında çeşitlerin farklı gruplara girmesidir. Sultan 95 ve Sönmez 01 çeşitleri en yüksek metrekarede başak sayısı değerini 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasında verirken, Harmankaya 99 ve Bezostaja 1 çeşitleri en yüksek metrekarede başak sayısı değerini 650 tohum/m² uygulamasında vermişlerdir. Keza Alpu 01 ve Atay 85 çeşitlerinden en düşük metrekarede başak sayısı değeri 650 tohum/m² uygulamasında elde edilirken diğer çeşitlerden 350 tohum/m² uygulamasından alınmış olup bu farklılıklar interaksiyonun önemli çıkmasına neden olmuştur (Şekil 4.3).

200 400 600 800 1000 1200

Alpu-01 Atay-85 Bezostaja-1

Harmankaya-99 Sönmez-01 Sultan-95

Metrekarede Başak Sayısı (adet/m²)

2012-2013 2013-2014 Yıllar Ortalaması Ekim Sıklıkları

Kıraç koşullarda metrekarede başak sayısı ile tane verimi, hasat indeksi, başaklanma gün sayısı ve olgunlaşma gün sayısı parametreleri arasındaki pozitif korelasyon önemli bulunurken; bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başak uzunluğu, SDS-sedimentasyon değeri, bayrak yaprak klorofil içeriği, bayrak yaprak alanı, başakta tane sayısı ve ağırlığı parametreleri arasındaki korelasyonun negatif ve önemli olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.63). Bu çalışmaya benzer olarak Özdemir (2011) ‘in yaptığı çalışmada metrekarede başak sayısı ile bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi, başakta tane sayısı ve ağırlığı arasında önemli ve olumsuz korelasyon tespit ederken; bu çalışmanın bulunan sonuçların aksine aksine SDS-sedimentasyon değerinde pozitif ve önemli korelasyon; hasat indeksinde ile arasında ise negatif ve önemli korelasyon bulmuştur.

Araştırmada sulu koşullarda incelenen dört değişik ekim sıklığı uygulamasının altı ekmeklik buğday çeşidinin metrekarede başak sayısına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9’ da verilmiştir.

Çizelge 4.9. Sulu koşullarda farklı ekim sıklığı uygulanan ekmeklik buğday çeşitlerinin metrekarede başak sayısına ait varyans analizi tablosu

Varyasyon Kaynağı

Yıllar

Ortalama S.D.

2012-2013 Yılı 2013-2014 Yılı

Kar.Or. FDeğ. Kar.Or. FDeğ. S.D. Kar.Or. FDeğ.

Yıl 1 534117,36 50,17**

Ekim sıklığı 3 80494,44 6,56** 34197,69 3,79* 3 109650,69 10,30**

Yıl x Ekim sıklığı 3 5041,44 0,47^öd

Çeşit 5 44288,89 3,61** 41744,72 4,63** 5 84724,58 7,96**

Yıl x Çeşit 5 1309,03 0,12^öd

Ekim sıklığı xÇeşit 15 12057,78 0,98^öd 7556,57 0,84^öd 15 10843,47 1,02^öd

YılxEkim sık.xÇeşit 15 8770,88 0,82^öd

Hata 46 12264,98 9025,84 92 10645,41

Genel 71 18844,99 12303,27 143 19200,31

D.K. (%) 18,16 12,99 15,87

**: istatistiki olarak % 1’ de önemli, *: istatistiki olarak %5’te önemli, ^öd: istatistiki olarak önemli değil,

Çizelge 4.9’da görüldüğü gibi sulu koşullarda 2012-2013 ürün yıllarında ekim sıklıkları ve çeşitler arası farklılıklar çok önemli (p<0,01) bulunmuştur. Yine 2013-2014 yılında ekim sıklıkları arası farklılıklar % 5 seviyesinde önemli bulunurken, çeşitler arası farklılıklar çok önemli (p<0,01) olarak belirlenmiştir. İki yılın ortalamasında ise yıllar, ekim sıklıkları ve çeşitler arası farklılıklar çok önemli (p<0,01) olarak belirlenmiştir. Sulu koşullarda 2012-2013, 2013-2014 yılları ve iki yılın ortalaması olarak farklı ekim

sıklıklarının altı buğday çeşidi üzerine etkisine ait metrekarede başak sayısı ortalamaları ve AÖF değerleri Çizelge 4.10’da verilmiştir.

Çizelge 4.10. Sulu koşullarda dört farklı ekim sıklığı uygulanan altı ekmeklik buğday çeşidinin metrekarede başak sayısı ortalamaları ve AÖF değerleri

Yıllar Ekim Sıklığı

Çeşitler

Alpu 01 Atay 85 Bezostaja 1 H.kaya 99 Sönmez 01 Sultan 95 Ortalama

2012-2013

350 tohum/m² 536,7 430,0 500,0 513,3 603,3 546,7 521,7 C

500 tohum/m² 586,7 623,3 630,0 506,7 583,3 653,3 597,2 B

650 tohum/m² 613,3 660,0 626,7 490,0 700,0 780,0 645,0 AB

800 tohum/m² 606,7 576,7 613,3 673,3 710,0 870,0 675,0 A

Ortalama 585,8 BC 572,5 BC 592,5 BC 545,8 C 649,2 AB 712,5 A 609,7 B

2013-2014

350 tohum/m² 603,3 646,7 680,0 673,3 750,0 706,7 676,7 B

500 tohum/m² 706,7 653,3 710,0 620,0 773,3 846,7 718,3 AB

650 tohum/m² 803,3 650,0 803,3 676,7 706,7 893,3 755,6 A

800 tohum/m² 746,7 730,0 730,0 743,3 840,0 863,3 775,6 A

Ortalama 715,0 BC 670,0 C 730,8 BC 678,3 C 767,5 AB 827,5 A 731,5 A

Ortalama 350 tohum/m² 570,0 538,3 590,0 593,3 676,7 626,7 599,2 C

500 tohum/m² 646,7 638,3 670,0 563,3 678,3 750,0 657,8 B

650 tohum/m² 708,3 655,0 715,0 583,3 703,3 836,7 700,3 AB

800 tohum/m² 676,7 653,3 671,7 708,3 775,0 866,7 725,3 A

Ortalama 650,4 BC 621,3 C 661,7 BC 612,1 C 708,3 B 770,0 A 670,6 AÖFOrtalama (%) Yıl: 34,15 Ek.sık: 48,30 Yıl x Ek.sık: 68,31 Çeşit: 59,15

Yıl x Çeşit: 83,66 Ek.sık. x Çeşit: 118,31 Yıl x Ek.sık x Çeşit: 167,31

2012-2013 yılında en fazla metrekarede başak sayısı 675,0 adet ile 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken en düşük metrekarede başak sayısı 521,7 adet ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir. 2013-2014 yılında ise en fazla metrekarede başak sayısı 775,6 adet ile yine 800 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilirken en düşük metrekarede başak sayısı 676,7 adet ile 350 tohum/m² ekim sıklığı uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.10). Yıllar ortalamasını incelediğimizde yine 800 tohum/m² uygulanan parsellerden ortalama olarak 725,3 adet ile en yüksek metrekarede başak sayısı elde edilirken, 350 tohum/m² uygulanan parsellerden ortalama 599,2 adet ile en düşük metrekarede başak sayısı elde edilmiştir. İki yıllık deneme ortalaması olarak metrekarede başak sayısının 670,6 adet olarak bulunduğu bu denemede ekim sıklığının 350 ve 500 tohum/m² uygulamaları deneme ortalamasının altında kalmıştır.

Çeşitler açısından değerlendirildiğinde en yüksek metrekarede başak sayısı denemenin ilk yılında 712,5 adet, denemenin ikinci yılında ise 827,5 adet ile Sultan 95 çeşidinden elde edilmiştir. En düşük metrekarede başak sayısı denemenin ilk yılında 545,8 adet ile Harmankaya 99 çeşidinden elde edilirken, denemenin ikinci yılında ise 670,0 adet ile Atay 85 çeşidinden elde edilmiştir. İki yılın ortalaması değerlendirildiğinde ise Sultan 95 çeşidi

770,0 adet/m² ile en yüksek metrekarede başak sayısına sahip olurken Harmankaya 99 çeşidi 612,1 adet/m² ile Atay 85 çeşidi ise 621,3 adet/m² ile en düşük metrekarede başak sayısı’na sahip çeşitler olmuştur. Ürün yıllarına bakıldığında denemenin ikinci yılında alınan ortalama 731,5 adet metrekarede başak sayısı ilk yıldan alınandan (609,7 adet) önemli oranda yüksek bulunmuştur.

Şekil 4.4. Sulu koşullarda yıllara göre ekim sıklıklarının ekmeklik buğday çeşitlerinin metrekarede başak sayısı değerleri üzerine etkisi.

Sulu koşullarda metrekarede başak sayısının olgunlaşma gün sayısı, tane protein oranı ve başaklanma gün sayısı ile aralarında olan korelasyonun pozitif ve önemli olduğu tespit edilirken; bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başak uzunluğu, SDS-sedimentasyon değeri, bayrak yaprak klorofil içeriği, bayrak yaprak alanı, bitki boyu, başakta tane sayısı ve ağırlığı parametreleri ile aralarındaki korelasyonun önemli ve negatif olduğu bulunmuştur (Çizelge 4.63). Sümer (2008) tarafından yapılan çalışmada bu çalışmaya benzer olarak metrekarede başak sayısı ile başaklanma gün sayısı ve tane protein oranı parametreleri arasında pozitif korelasyonu önemli bulunurken; başakta tane sayısı ve ağırlığı parametreleri ile arasında negatif korelasyon bulunmuştur.

Metrekarede başak sayısının genotip x çevre interaksiyonunun etkisi altında olduğu ve çevresel koşullardan oldukça etkilendiği birçok araştırmada ortaya konmuştur (Darwinkel vd., 1977; Öztürk, 1996). Kıraç koşullarda ekmeklik buğdayda metrekarede

200 400 600 800 1000

Alpu-01 Atay-85 Bezostaja-1

Harmankaya-99 Sönmez-01 Sultan-95

Metrekarede Başak Sayısı (adet/m²)

2012-2013 2013-2014 Yıllar Ortalaması Ekim Sıklıkları

başak sayısı çoğunlukla düşen yağış miktarı ve bitkinin yetişme dönemlerine göre yağış dağılımına bağlı olarak değişebilmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda bu araştırmada denemenin ikinci yılındaki toplam yağış miktarı (318,7 mm) ilk yılındaki toplam yağış miktarından (254,1 mm) daha fazla olmasına rağmen denemenin ikinci yılında nisan ayı sonuna kadar alınan yağış miktarı (161,8 mm) ilk yılda aynı dönemde alınan yağış miktarından (229,8 mm) % 42 daha azdır. Bu nedenle ikinci yıl başaklanma dönemine kadar daha düşük yağış alınmış ancak mayıs ayı ve sonrasında alınan yüksek yağış miktarı (144,7 mm) buğdayın başaklanma sonrası dönemde yeni kardeşlerin oluşmasına ve bu kardeşlerin başaklanmasına sebep olmuştur. Bu geç dönem oluşan başaklar nedeniyle metrekarede başak sayısı denemenin ilk yılından daha fazla olmuştur. Yağışlardaki artış veya azalış ekmeklik buğdayda metrekarede başak sayısını oldukça yüksek oranda etkilediği için bitki yetişme dönemindeki düşen yağıştaki artışa bağlı olarak metrekaredeki başak sayısında artış meydana gelmektedir. Blum ve Pnuel (1990)’e göre kuraklığın kardeşlerin yaşama oranını azaltmasından dolayı metrekarede başak sayısının azalmasına neden olduğunu bildirmişlerdir. McMaster vd. (1994), sulama miktarının artmasına bağlı olarak bitki başına başak sayısını artırdığını bildirmişlerdir. Bitkinin sulu ve kıraç koşullarda gösterdiği farklı performans artan su miktarıyla verimin doğru orantılı olmasından dolayıdır (Wang vd., 2013). Ayrıca ekmeklik buğdayda tane verimi büyük ölçüde sonbahar ve ilkbahar dönemine düşen yağışlarla şekillenmektedir. Dolayısıyle bitkinin ilk gelişme devresi ve çiçeklenme döneminde düşen yağışlar verimde artışa neden olmaktadır (Jensen, 1988; Kün, 1996).

Bu denemede artan ekim sıklığı ile birlikte metrekarede başak sayısındaki artış eşdeğer olmamıştır. Ekim sıklığı artışıyla birlikte kardeşlenmede meydana gelen azalma dolayısıyle ekim sıklığındaki artışa göre gittikçe azalan oranda bir metrekarede başak sayısı artışı oluşmasına sebep olmuştur. Bu sonuçlar özellikle kardeş sayısının gittikçe azalmasıyla açıklanabilir. Kardeşlenme yeteneği ve kardeşlerden fertil başak elde edilmesi çeşitlerin özelliklerine göre değişiklikler gösterebilmektedir. Benzer sonuçlar yine (Darwinkel vd., 1977; Öztürk, 1996; Valerio vd., 2009) bazı araştırmalarda bulunmuştur.

Sulu ve kıraç koşullarda farklı ekim sıklığı uygulamasının metrekarede başak sayısını önemli oranda etkilediği birçok araştırmada ortaya koyulmuştur (Geleta vd., 2002;

Cheema vd., 2003; Thomason vd., 2010; Özdemir, 2011; Iqbal vd., 2012; Akıncı, 2014;

Anwar vd., 2015). Bu çalışmada gerek sulu gerekse kıraç koşullarda artan ekim sıklığı metrekarede başak sayısını Şekil 4.3 ve 4.4 görüldüğü gibi giderek azalan oranda olacak şekilde artırmıştır. Bu sonuç yapılan birçok çalışma ile uyumludur (Öztürk, 1996; Bavec vd., 2002; Cheema vd., 2003; Lloveras vd., 2004; Bokan ve Malesevic, 2004; Bulut, 2009;

Nakano ve Morita, 2009; Thomason vd., 2010; Ahmadi vd., 2011; Iqbal vd., 2012; Haile vd., 2013; Akıncı, 2014; Naveed vd., 2014). Ayrıca bazı çalışmalarda ekim sıklığının metrekarede başak sayısını önemli oranda etkilemediği bildirilmiştir (Doğan vd., 1997;

Hemmat ve Taki, 2001). Yine bazı çalışmalarda ise ekim sıklığı artışının bir noktaya kadar olumlu etkisi olduğu devamında ise olumsuz etkisinin olduğu bildirilmiştir (Khan vd., 2000; Çekiç vd., 2008; Amanullah vd., 2010; Anwar vd., 2015). Çeşitlere bakacak olursak hem kıraç hem sulu koşullarda en fazla metrekarede başak sayısı Sultan 95 çeşitlerinden elde edilirken en düşük metrekarede başak sayısıda Harmankaya 99 ve Atay 85 çeşitlerinden elde edilmiştir. Bu da Sultan 95 ekmeklik buğday çeşidinin hem sulu ve hemde kıraç koşullarda yüksek metrekarede başak sayısı elde edilen bir çeşit olarak öne çıkmasına neden olmuştur. Bu sonuç da Belen, (2016)’in araştırmasında bulduğu sonuçlar ile uyumludur.