Bakara Suresinde Çatışma Önleyici ve Çözücü Prensipler

“Sizleri de bir ümmeti vasat kıldık ki nas üzerine şahitler olasınız. Ve bu peygamber de sizlerin üzerinize tam bir şahit olsun. Ve senin evvelce tarafına müteveccih bulunduğun Kâbe’yi yine kıble yapmadık, ancak Resule kimlerin tâbi olacaklarını gerisi gerisine döneceklerden temyiz etmek için yaptık.”²²³

Bakara suresinde, dini farklılıkların düşmanlık sebebi olduğu toplumda farklı grupların çatışması temel çatışmalardan biri olan kıble değişimi ekseninde gerçekleşmektedir. Surenin 143. ayeti, inananları inanmayanlardan ayırmada üzerinde ihtilaf edilebilecek bir konu olarak, Müslümanların ibadetlerinde Mescid-i Aksa’dan Kâbe’ye doğru yönelmelerini, yani kıblenin değişimini açıklamaktadır.

Bu ayette hem değişimin nedeni hem de Müslümanların ve İslam peygamberinin her konuda toplum için tartışma nedeni olabilecek konularda ılımlı, aynı zamanda aşırılıktan ve çatışmadan uzak davranmaları ölçüsünde vasat olma nitelikleri vurgulanmaktadır. Toplumdaki bireylerin kıblenin yönünün değişmesine olumsuz yaklaşımları ve değişimi sorgulamalarına karşın peygamberin cevabının

“doğu da batı da Allah içindir”(Bakara 2/142) biçiminde olması ve ılımlı yaklaşımı problemin, Kur’an’a göre vasat olma tanımına uygun olan çözüm biçimidir.

223 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/143.

125 3.3.4.3.2. Dinler Ayrımı ve Barışçıl Yaşama Prensibi

“Şüphesiz o kimseler ki, dinlerini tefrikaya düşürdüler ve muhtelif fırkalara ayrıldılar. Sen hiçbir şeyde onlardan değilsin.” ²²⁴

İnananların ibadetlerini engellemeyi ve kutsal mekânlara zarar vermeyi yasaklayan(Bakara 2/114) ve her dinin veya inancın yöneldiği ayrı bir yönü, bir kıblesi olduğuna işaret eden(Bakara 2/148) ayetlerde olduğu gibi, farklı inançların bir arada yaşayabilmesini mümkün kılan önemli prensiplere farklı ayetlerde işaret edilmektedir. Toplumda bireylerin dini inançlarının gereklerini uygulayabilme özgürlüğünü ve inanca dair pratiklere saygı gösterme bilincini yansıtan bu ve benzeri İslami prensiplerin en önemli ifadesi dinde zorlamanın olmadığı ile ilgili ayette(Bakara 2/256) özgün ve açık biçimde yer almaktadır.

İslam’a ait bu önemli prensibin ortaya çıkma sürecinde Kur’an öncelikli olarak aynı toplumsal alandaki iki evrensel dinin arasında var olan çatışmaları hem birbirlerine karşı, hem de İslam’a karşı muhalif ve karşıt durumda bulunmalarını, farklı tarafların birbirini kabul edememe tavırlarını ve bu nedenlerle aralarındaki çatışmanın son bulmayacağını tasvir etmektedir. Buna göre toplumda önemli yeri olan iki dinin birbiriyle mücadelesini vurgulayan “Yahudiler dedi ki: Nasranîler hiç bir şey üzere değildir. Nasranîler de dedi ki: Yahudiler hiç bir şey üzere değildir”²²⁵ ayeti iki farklı dinin birbirlerine karşı muhalefetini, birbirlerinin inançlarına saygı göstermediklerini ve “onların milletine tâbi oluncaya deyin senden ne Yahudiler ne de Nasranîler asla hoşnut olmazlar”²²⁶ ayeti ise benzer şekilde yeni inancın hoş görülmeyip kabul edilmediğini açıklamaktadır.

Böyle bir çatışma ortamında yaşayan Müslümanlara Kur’an’ın çözüm yolu gösterici prensibi, kıskançlık duygusuna vurgu yapan ve çatışmacı olmayan davranış biçiminin nasıl olması gerektiği konusunda yönlendirici olan önemli bir ayetinde görülmektedir. Bu ayetin meali şöyledir:“Ehli kitaptan birçokları kendilerine hak tebeyyün ettikten sonra nefislerindeki hasetten dolayı sizi imanınızdan sonra kâfirler

224 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, En’âm 6/159.

225 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/113.

226 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/120.

126 haline döndürmeği temenni etmiştir. Allahın emri gelinceye kadar affediniz, serzenişte bulunmayın.”²²⁷ Böylece farklı dinlere karşı hoşgörü ve saygının olmadığı ortamda tüm muhalefet, düşmanlık ve çatışmacı davranışlara karşın, İslam’ın ilk dönemlerinde Kur’an, Müslümanlara öncelikli olarak, dini kaynaklı çatışmayı çözme konusunda belirli bir süre için karşılıklı ilişkilerde iyi söz söyleme, sabırlı ve affedici davranma uyarısında bulunmuştur.

Benzer şekilde, farklı inançların ortak bir noktada birlikte var olabilme durumunu ve çatışma durumunda Müslümanların olumlu ve ılımlı davranması gerektiğini ifade eden “De ki: Ey kitap ehli! Sizinle bizim aramızda ortak olan bir söze geliniz. Allah'tan başkasına kulluk etmeyelim, O’na hiç bir şeyi eş tutmayalım ve Allah’ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilahlaştırmasın. Eğer onlar yine yüz çevirirlerse deyin ki, şahit olun biz Müslümanlarız”²²⁸ ayeti özgürlük ve eşitlik davasının çözüm anahtarı olarak görülebilir. Ayet, insanların birbirini mutlak hükmedici olarak tanımamalarını, bütün hareketlerin Allah'ın rızası ile ölçülmesi ve herkesin Allah'a kul olma noktasında birbirine uyarak bağlanması gerektiğini açıklamaktadır.²²⁹

Bu doğrultuda Peygamber(s), görevinin ilk on üç yılında(610-622) Mekke'deyken, kendisinin ve ilk Müslümanların çok tanrılı Mekkeliler karşısında, karşı karşıya kaldıkları muhalefet ve zulme yanıt olarak şiddetin herhangi bir formunu kullanmayı reddetmiştir. Mekke döneminde İslam'ın gelişmesi sırasında cihad kavramı, Müslümanların bireysel karakterini ahlaki olarak geliştirmeyi amaçlayan kelimenin literal anlamıyla, içe doğru bir "mücadele" olarak görülmüştür.

Bu dönemden bir Kur'an ayeti, Müslümanlara “inanmayanları dinlememelerini, ancak onunla(Kuran), onlara karşı azami gayretle mücahede etmelerini” tavsiye etmektedir.(25/52) ²³⁰

Böylece kitap ehlinin, hırs ve düşmanlık sebebiyle itiraz ve muhalefette bulunmaları ve dindeki ihtilaflarının dayanaktan yoksun olması(Bakara 2/213) nedeniyle Kuran, bu tavra karşılık Peygamberin inancın ortak yönüyle, dinler

227 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/109.

228 Hak Dini Kur’an Dili, Âl-i İmrân 3/64.

229 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/387.

230 Sohail H. Hashmi, “9/11 and the Jihad Tradition”, Terror, Culture, Politics: Rethinking 9/11, ed.

Daniel J. Sherman & Terry Nardin (Bloomington: Indiana University Press, 2006), 150.

127 arasındaki ayrımı vurgulamasını istemiştir: “bizim amellerimiz bize, sizin amelleriniz de size aittir.”²³¹ Bunun nedeni her inanç sahibi topluluğun delile dayanmasına gerek olmadan tabi oldukları dine bağlılıklarının çözülemeyecek kadar kuvvetli olmasıyla ilgilidir: “kendilerine vaktiyle kitap verilmiş olanlara her ne burhan getirsen yine senin kıblene tâbi olmuş olmayacaklardır.”²³² İslam’ın dinler arasında bir sınır koyarak diğer dinleri tanıması ve dinlerin kendi özgünlüğünü kabul etmesi özellikle

“De ki: Sizin dininiz sizin için, benim dinim de benim içindir”²³³ ayetinde açıkça yer almaktadır. Ancak bu şekilde farklı dinlerin varlığı kabul edilse bile Kur’an, din konusunda çatışma yaşanmamasını İslam’ın açıkça gerçek ve doğru bir din olduğunu vurgulamaktadır. “Artık emri dinde seninle münazaada bulunmasınlar. Ve Rabbine davet et. Şüphe yok ki, sen elbette dosdoğru vâzih bir din üzerindesin.”²³⁴

3.3.4.3.3. İslam’da Temel Sosyal Hakların Korunması

Toplumsal güvenliğin yeni bir sistemini ve yeni bir aile yapısını oluşturan;

kendi zamanı ve nesli içinde hatta ahlaki alanda bile bir toplumsal reformcu olarak nitelenen Hz. Muhammed’in,²³⁵ toplumsal huzur için değişmesini zorunlu gördüğü olgular, yaşam hakkını ve ekonomiyi kapsayan geleneksel davranış biçimlerinin değiştirilmesi ve temel sosyal hakların korunmasıyla ilgilidir. Toplum hayatında yerleşik hale gelmiş kan davası gibi sosyal olgulara işaret eden ve bu değişimle birlikte sahip olunanların hukuki güvenceye alınmasını belirleyen peygamberin öğretisi, tüm insanlara yönelik son hitaplarından birinde yer almaktadır. “Ey insanlar, muhakkak kanlarınız, mallarınız haramdır” ifadesiyle başlayan hitap, öncelikli olarak Rabia b. el-Haris b. Abdulmuttalib’in oğlunun kan davası olmak üzere bütün kan davalarının kaldırıldığını bildirmektedir.²³⁶

Bu hitabın dayanağı olarak bireyin yaşamsal hakkını korumakla ilgili Kuran’da yer alan “çocuklarınızı yoksulluktan dolayı öldürmeyiniz… Allah’ın haram

231 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/139.

232 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, el-Bakara 2/145.

233 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Kâfirûn:109/6.

234 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Hac:22/67.

235 W. Montgomery Watt, Hazreti Muhammed: Peygamber ve Devlet Adamı, çev. Erdem Türközü (İstanbul: İletişim Yayınları, 2015), 264 -265.

236 İbnü’l - Esîr, İslâm Tarihi El-Kamil Fî’t-Târîh Tercümesi, 2/279.

128 kıldığı herhangi kimseyi de öldürmeyiniz, bihakkın olan müstesna”²³⁷ ayetinde öldürme fiilinin yasaklandığı görülmektedir. Buna bağlı olarak öldürme fiilinin meşruiyetini ifade eden ve sınırlarının, şartlarının İslam hukukuyla belirlendiği kısas hükmü, bireysel cezalandırmaya dayanan hukuki bir yaptırım özelliği göstermektedir. Bu hüküm geleneksel olarak süregelen, cezalandırmanın ölçüsüzce yapılma alışkanlığının sonucu olarak ortaya çıkan meşru olmayan kan davaları gibi bir sosyal olgunun ortadan kaldırılmasını sağlamakla birlikte, sosyolojik ve hukuki bakımdan ciddi önemi olan suç ve cezada şahsilik kuralının yerleşmesini mümkün kılmak için İslam hukukuna ait önemli prensip olma niteliğindedir. Şahsi mes'uliyet mefhumunun bir cephesi erkek veya kadın, hür veya köle olsun, her ferdin bizzat kendisinin şahsen cezayı çekmesidir (cezaların şahsiliği prensibi).²³⁸ Yakınlarının affedebilme ihtimali bazı şartları içinde barındırmakla birlikte(Bakara 2/178), İslam’da bireyi insan öldürme fiilinden uzaklaştırmak(Bakara 2/179)için, (Bakara 2/178) kısas farz olmuştur.

Zulüm kavramının aksine adalet kavramını çağrıştıran “bir kötülüğün karşılığı, onun gibi bir kötülüktür (ona denk bir cezadır). Ama kim affeder ve arayı düzeltirse, onun mükâfatı Allah’a aittir”²³⁹ ayetinde İslam’da hukuki bakımdan cezalandırmanın niteliği, çatışma çözümünde önemli bir yeri olan affedicilik kavramıyla birlikte yer almaktadır. Bununla beraber yöntem olarak cezanın sadece hak eden kişiye uygulanması önemli bir prensiptir ve cezalandırma “insanlara zulmedenler ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık eden”²⁴⁰ kimseleri kapsamaktadır.

Bu nedenle bireysel ve adil cezalandırma yöntemi, İslam’da herhangi bir sebeple ortaya çıkan çatışma durumunda gerilimin tırmanarak cinayetlere yol açmasının, öç almaya dayanan kan davalarının önlenebilmesinin bir yolu ve insan öldürmenin ciddi bir yaptırımı olarak görünmektedir.

Diğer yandan mülkiyet haklarının korunmasını, ölçülü davranışla sınırlara ve haklara saygının ekonomik alanda da uygulanma uyarısını içeren birçok Kur’an ayeti arasında yer alan “mallarınızı aranızda batıl sebeple yemeyiniz. Ve nasın mallarından bir kısmını siz bildiğiniz halde günah ile yemek için o malları hâkimlere

237 Kur'anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Enâm 6/151.

238 Muhammad Hamidullah, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ (Ankara: İmaj Yayınları, 2003), 2/ 925

239 Kur’an-ı Kerim Meâli, Şûrâ 42/40.

240 Kur’an-ı Kerim Meâli, Şûrâ 42/42-43.

129 düşürmeyiniz"²⁴¹ ayeti toplumun hakeme başvurma tekniğine yönelmeden ortaya çıkabilecek ekonomik sorunları önlemede etkili bir İslami hüküm olarak belirgindir.

3.4. İSLAM’DA ŞİDDET VE ŞİDDETSİZLİK AÇISINDAN ÇATIŞMA