2. SOSYAL VE EKONOMĠK ETKENLER
2.3. Baba Ġlyas Horasanî‟nin Selçuklu Ġktidarını DeğiĢtirmek Ġçin Türkmenler
Baba453 Ġlyas‟ın tam adı Ebü‟l-Baka ġeyh Baba Ġlyas b. Ali el-Horasânî‟dir454. Nisbesinden anlaĢılacağı üzere, Anadolu‟ya Horasan‟dan gelmiĢtir. Baba Ġlyas‟ın hayatı hakkında çok bilgimiz yoksa da onun Celâleddîn HarezmĢah ile birlikte gelen grup içinde Anadolu‟ya girdiği düĢünülmektedir455. Elvan Çelebi‟ye göre, Baba Ġlyas adındaki bu Türkmen babası, Dede Karkın456
adlı bir Türkmen Ģeyhinin halifelerinden idi ve onun iznini alarak, kendisine bağlı Türkmenler ile Anadolu‟ya gelmiĢti457. Adıyaman‟ın Samsat (Sümeysat) Ġlçesi‟ne bağlı Kefersud Köyü‟ne gelen Baba Ġlyas burada, bağlı bulunduğu vefâiyye tarikâtını yaymaya baĢlamıĢtı458
.
452
Zaporozhets: 2012, s. 269.
453 Baba; “peder, ata; Ģeyh, mürĢit” anlamlarına gelen farsça bir unvandır. Tasavvufta Ģeyh, müridin
gerçek babası addedilirdi. Bkz.: Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2001, s. 62. Babaî kelimesindeki -î ise aidiyet bildirir. Babaya mensubiyeti ifade etmek üzere bu Ģekilde kullanılmıĢtır. Tıpkı Erzincanî, Rumî veya Aksarayî deyiĢlerinde olduğu gibi. MüneccimbaĢı, Acem diyarından gelerek Amasya‟da oturan Baba Ġlyas‟ın müridlerine “Babaîye” denildiğini söylemektedir. Bkz.: MüneccimbaĢı, MüneccimbaĢı Tarihi, I, Çev.: Ġsmail Erünsal, Tercüman., s. 80. ÂĢıkpaĢaoğlu, ataları arasında Baba Ġlyas‟ı vermiĢ ve “zamanın kutlu Baba İlyas‟tır ki Seyyid Ebülvefâ‟nın halifesidir” demiĢtir. Bkz.: ÂĢıkpaĢaoğlu, ÂĢıkpaĢaoğlu Tarihi, Haz.: Nihal Atsız, KTB. Yay., Ankara 1985, s. 11.
454 Ocak: 2000, s. 94.
455 Claude Cahen, “Baba Ġshak, Baba Ġlyas, Hacı BektaĢ ve Diğerleri”, AÜĠFD., Çev.: Ġsmet
Kayaoğlu, XVIII/I, Ankara 1970, s. 197.
456
Dede Karkın, vefaî Ģeyhi Seyyid Ebulvefâ‟nın halifesi ve vefâiyye tarikatının Anadolu‟daki ilk temsilcisidir. Bkz.: ÂĢıkpaĢaoğlu: 1985, s. 11; Sadullah Gülten, “Anadolu‟da Bir Vefaî ġeyhi: Tahrir Defterleri IĢığında Dede Karkın hakkında Bazı Değerlendirmeler”, TK HBVAD., LIX, 2011, s. 148.
457 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba Ġlyas Horasânî ve
Sülalesinin Menkabevî Tarihi), Haz.: Ġsmail E. Erünsal-Ahmet YaĢar Ocak, TTK. Yay., Ankara
1995, s. 11b-12a; Ocak: 2000, s. 94; Koca: 2012, s. 11-38.
458 Koca: 2012, s. 18; Kemal Erarslan, “Baba Ġlyâs-ı Horasânî‟ye Âit Halvetle Ġlgili Manzum Bir
Kendisi, Ģaman özellikleri barındıran bir derviĢ görüntüsünde idi459. Ġbn Bîbî, onun ilk baĢlarda Adıyaman‟ın Kefersud bölgesinde ikamet ettiğini söylemektedir460
. Dolayısıyla Baba Ġlyas‟ın, etrafına topladığı Türkmenleri isyan etmeleri için ilk olarak Kefersud‟da iken hazırlamaya baĢladığı açıktır.
Sosyal nitelikli olaylarda zemin, hazırlık ve uygulama safhaları vardır. Bu tür olaylar birden bire ortaya çıkmaz. Dolayısıyla, Babaî isyanı da bir hazırlık aĢaması geçirmiĢtir. Ġbn Bîbî‟nin isyan hakkında bilgi verirken “birkaç yıl önceden savaş araç-gereçlerini hazırlayıp emir ve işaret bekleyen Türk kabileleri” demesi isyanın bir hazırlık aĢaması geçirdiğini gösterir461. Baba Ġlyas Horasanî, Türkmenlerin mevcut memnuniyetsizliklerini kullanarak onları iktidar aleyhine bir harekette kullanabilmek amacıyla hazırlamıĢ ve gerektiği zaman da harekete geçirmiĢtir. Ancak, onun bu iĢi tek baĢına baĢarması ve fikirlerini bu kadar geniĢ alana yayabilmesi mümkün değildi. O, bu görev için müritlerini kullanmıĢtır. Kendisine son derece bağlı olan müritlerini çeĢitli bölgelerdeki Türk topluluklarına “davetçi” olarak gönderen Baba Ġlyas, böylece isyan tohumlarını, vakti gelince hasat etmek üzere, çok daha uzak bölgelere ekebilmiĢtir462
.
Baba Ġlyas‟ın baĢarılı olmasında, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kabul görmeyen zevk ve eğlenceye düĢkün yaĢayıĢı etkili olmuĢtur463. Bu açıdan isyan, iktidar zafiyetinin bir sonucu olarak karĢımıza çıkar. Nitekim, bu iktidar zafiyetlerinin bir kısmı doğrudan doğruya isyan gerekçesi ve propagandası içinde yer almıĢtır464
. II. Keyhüsrev iktidarının zayıflığı ve hükümdarın eğlenceye düĢkün yaĢayıĢı, Harezmli bey ve askerlerin devlete küstürülmesi ve baĢarılı bir iskân siyasetinin yürütülememesi Babaî isyanının baĢlıca ortaya çıkıĢ nedenleridir.
Genel bir çerçeve çizmek gerekirse, isyanın araç, amaç ve nitelik bakımlarından üç boyutunun olduğu söylenebilir. Birincisi, onun araç boyutudur. Ġsyancılar, araç olarak dini kullanmıĢ ve konar-göçer Türkmenleri bu kisve altında kendisine bağlamıĢtır. Kaynakların pek çoğu, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in eğlenceye
459 Ocak: 2000, s. 95; Koca: 2012, s. 18; Ġsmet Kayaoğlu, “Mevlana‟nın ÇağdaĢı DerviĢ Tarikatları,
Babalar, Kalenderiler ve Diğerleri”, AÜĠFD., XXXI/I, Ankara 1990, s. 147-148.
460 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50. 461
Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50; Selçuknâme: 2007, s. 169; Yazıcızâde: 2009, s. 652.
462 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 540; Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 50.
463 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 464 Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 50.
ve içkiye olan düĢkünlüğünden bahseder465
. Ġsyan meĢalesini yakmadan evvel Baba Ġlyas da onun bu halini kınayıcı sözlerle etrafına insan topluyordu. Daha önce belirtildiği üzere, Emir Sadeddîn Köpek, II. Keyhüsrev‟in zayıflığını kullanarak onu kandırmıĢ ve çetrin siyah rengini maviye çevirttirmiĢti466. Baba Ġlyas, Abbasi hilafetine bağlılığın bir simgesi olan bu rengin değiĢtirilmesi sebebiyle onun Abbas oğullarına olan bağlılığını bırakacağı söylüyor, II. Keyhüsrev‟in yaptıkları ve yaĢayıĢı sebebiyle söylenen bu sözler daha etkili oluyordu467
.
Ġkincisi, isyanın amaç boyutudur. Ġsyanın amacı siyasî otoriteyi ortadan kaldırmak ve Türkiye Selçuklu Devleti‟ni ele geçirmektir. En baĢından itibaren isyan hareketi ile amaçlanan budur. Ġsyancıların Konya‟ya doğru hareketleri de bu siyasî amaca iĢaret eder468
.
Üçüncüsü ise isyanın niteliğidir. Babaî isyanı, her ne kadar sosyal ve ekonomik arka planı olan ve dinî bir meĢale ile ortaya çıkmıĢ bir isyansa da, devlete karĢı memnuniyetsizliğin bir sonucu olduğundan ve iktidarı değiĢtirmeyi amaçladıklarından, siyasî bir nitelik de taĢır.
Türkiye Selçuklu Devleti‟ni Moğol istilâ ve iĢgallerine adım adım götüren, önemli ve birbirine bağlı bir dizi olaylar zinciri vardır. Bu zincirin ilk halkası, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın (1220-1237) öldürülerek II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237- 1246) gibi kifayetsiz bir hükümdarın tahta çıkarılması ile atılmıĢtır. Zincirin son halkası ise Babaî isyanıdır. Artık bu isyandan sonra Moğollar istilâ amacı güderek ve kalıcı bir niyetle Anadolu‟ya gireceklerdir. Ġsyanı bastırmakta devlet çok zorlanmıĢtır. Bu da Moğollara karĢı devleti zayıf göstermiĢ, Moğollar Anadolu‟ya girme cesaretini bu isyanla birlikte kazanmıĢlardır.