T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
ORTAÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI
MOĞOL ĠSTĠLÂSI VE TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ
Züriye ÇELĠK
DOKTORA TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Salim KOCA
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
ORTAÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI
MOĞOL ĠSTĠLÂSI VE TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ
Züriye ÇELĠK
DOKTORA TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Salim KOCA
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
ÖNSÖZ
Stratejik öneme sahip ve pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıĢ olan Anadolu‟nun tarihsel geçmiĢi, hem bu medeniyetler için hem de onlardan etkilenmiĢ ve onları etkilemiĢ diğer medeniyetler için oldukça önem arz eder. Ancak, özellikle Türklerin Anadolu‟yu kendilerine yurt yapmalarından sonraki dönem, son dönem tarih araĢtırmaları ile kıyaslandığında bilinmezliklerle doludur. Anadolu coğrafyasını Osmanlı Beyliği‟ne emanet eden Türkiye Selçuklu Devleti de bu bilinmezlikler içinde kalır. Bugüne kadar Türkiye Selçuklu Devleti tarihi ile ilgili oldukça kıymetli eserler ortaya konulduğu bir gerçektir. Ne var ki, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâsı altında kalmasını konu alan çalıĢmalar, son yıllarda artmakla beraber sınırlı sayıda kalmıĢtır. ġüphesiz, kaynaklarda verilen bilgilerin azlığı, bu alanda araĢtırma yapanları bir kısırdöngüye sokacak niteliktedir. Dolayısıyla, I. Alâeddîn Keykubâd döneminden sonra yaĢananları konu alan çalıĢmalara ihtiyaç vardır. Bu sebeple, tezimizin konusu Moğol istilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti olarak belirlenmiĢtir.
Bu çalıĢmanın amacı, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâ tehlikesi altında kaldığı dönemden yıkılıĢına kadar geçen süre boyunca yaĢanan olayların siyasî, iktisadî ve sosyal yönünü, Moğol istilâsı temelinde ortaya koymak ve devletin istilâ karĢısında geçirdiği tarihsel süreci tespit etmektir. Ancak, bunu yaparken siyasî olaylardan bahsetmekle birlikte, mümkün mertebe hadiseleri yorumlamaya ve değerlendirmeye çalıĢtık. Tezimiz beĢ ana bölümden oluĢmaktadır:
Birinci bölümde, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Moğol istilâ tehlikesi karĢısında aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı tedbirler üzerinde durulmuĢtur. Bu tedbirler belirlenirken tez danıĢmanım Sayın Prof. Dr. Salim Koca‟nın “Moğol İstilâsına
Karşı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Güvenlik Politikası”1
adlı makalesinde belirlediği altı madde temel alınmıĢtır. Bu bölümde, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Anadolu‟nun Moğollar tarafından istilâ edilmesini önlemek adına aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı siyasî, askerî ve iktisadî dokuz tedbir üzerinde durulmuĢtur.
Ġkinci bölümde, Moğol istilâsına yol açan siyasî, sosyal, ekonomik, askerî ve psikolojik etkenler ele alınmıĢtır. Bu bölümde, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev iktidarı göz önüne alınarak, Anadolu‟nun Moğol istilâsı altında kalmasına sebep olan zafiyetler ve hatalar belirlenmiĢtir.
Üçüncü bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol hâkimiyeti altına giriĢi ile birlikte, iki devlet arasındaki tâbi-vassal iliĢkisinin siyasî, iktisadî ve sosyal yönleri ve sonuçları incelenmiĢtir. Ayrıca, bu bölümde, önemli bazı devlet adamlarının Moğol istilâsı altındaki icraatları ortaya konulmuĢtur.
Dördüncü bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollar tarafından fiilî olarak idare edildiği dönem ele alınmıĢ ve Moğol istilâsına karĢı oluĢan tepkiler incelenmiĢtir. Moğol idarecilerine ve Türkiye Selçuklu iktidarına karĢı oluĢan bu söz konusu tepkiler ayrı ayrı sınıflandırılmıĢtır.
BeĢinci bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢı ele alınmıĢ, Türkiye Selçuklu hanedanına yönelik yok etme hareketi ve Anadolu‟nun Moğol hâkimiyetinden kurtuluĢu üzerinde durulmuĢtur.
Bu tezin yazım aĢamasında büyük yardım ve desteklerini gördüğüm çok değerli hocam ve tez danıĢmanım Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Salim KOCA‟ya, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet KeleĢoğlu Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Hacı Ahmet ÖZDEMĠR‟e ve Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Doç. Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN‟e sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca, Ġngilizce çevirilerde yardımlarını gördüğüm Aksaray Üniversitesi Öğretim Elemanı Okutman Sayın Ekmel Emrah HAKMAN‟a, Almanca çevirileri yapan Sayın Bilal ÇELĠK‟e ve Arapça çeviriler konusunda emeği geçenlere teĢekkürü bir borç bilirim.
Züriye ÇELĠK
1 Salim Koca, “Moğol Ġstilâsına KarĢı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Güvenlik Politikası”, SDM.,
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Züriye ÇELĠK Numarası: 084102021003 Anabilim/Bilim Dalı Tarih/Ortaçağ Tarihi
DanıĢmanı Prof. Dr. Salim KOCA
Tezin Adı Moğol Ġstilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti
ÖZET
Cengiz Han (1206-1227) liderliğinde, 1206’da Onon Nehri kıyısında kurulan Moğol Devleti’nin Otrar faciasından sonra hız verdiği istilâlar, istilâ altında kalan devletler için tarihte acı bir geçmiĢ bırakmıĢtır. Türkiye Selçuklu Devleti de bu geçmiĢe ortak olan devletlerden birisidir. Babasından devraldığı mücadeleyi var gücüyle sürdüren Celâleddîn HarezmĢah, 1225’de Tebriz’i merkez yaparak Azerbaycan’a geldiğinde, Anadolu için Moğol istilâ tehlikesi baĢ göstermiĢtir. Bu dönemde Türkiye Selçuklu tahtında oturan I. Alâeddîn Keykubâd, her ne kadar tehlikeyi sezerek birtakım tedbirler almıĢsa da onun öldürülmesinden sonra baĢa geçen oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Ģahsından ve birtakım baĢka sebeplerden dolayı Moğolların Anadolu’ya giriĢlerine engel olamamıĢtır. 1243 senesindeki Kösedağ SavaĢı’ndan sonra Moğollara tâbi hale gelen Türkiye Selçuklu Devleti, Mengü Han’ın 1259’da ölümünden sonra ise Ġlhanlı Devleti’nin gönderdiği valiler eliyle idare edilmiĢtir. Ayrıca, bir yandan Anadolu’nun istilâdan kısmen de olsa uzak bulunan bölgelerinde çeĢitli Türk beylikleri kurulurken diğer yandan da Anadolu’da gerek Moğol idarecilerine gerekse iktidara yönelik birtakım isyanlar baĢ göstermiĢtir. Bununla birlikte, II. Gıyâseddîn Mesud’un 1308’deki ölümünden sonra Türkiye Selçuklu tahtına herhangi bir hanedan üyesinin çıkartılmadığını görüyoruz. Anadolu’ya tayin edilen en son vali Celâyirli ġeyh Hasan’dır. Onun vekili olan Eretna Bey’in
1337’de Memlük Devleti’ne tabi olmasıyla Anadolu, Moğol tabiiyetinden kurtulmuĢtur.
ÇalıĢmamızda Türkiye Selçuklu Devleti için Moğol istilâsının bir tehdit olarak ortaya çıktığı 1225 senesinden Ġlhanlı Devleti’nin parçalandığı 1335’e kadar geçen dönem ele alınmıĢtır. Bu süre zarfında Türkiye Selçuklu Devleti’nin önce bir vassal devlet, sonra bir Moğol vilayeti haline nasıl dönüĢtüğü incelenmiĢtir.
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Züriye ÇELĠK Numarası: 084102021003 Anabilim/Bilim Dalı Tarih/Ortaçağ Tarihi
DanıĢmanı Prof. Dr. Salim KOCA
Tezin Adı Mongol Invasion and Turkey Seljuk State
SUMMARY
The Mongol Empire, which was founded in 1206 under the leadership by Genghis Khan (1206-1227) on the banks of Onon River, speeded up its invasions after Otrar catastrophe, and these invasions left the invaded states with a painful history. Turkey Seljuk State was one of them. When Jalal al-Din Khwarazm-Shah, who continued his father’s struggle with all his power, made Tabriz the capital and arrived in Azerbaijan in 1225, the danger of a Mongol invasion in Anatolia showed up. Alaeddin Keykubad I, the ruler on the Seljuk throne at that time, sensed the danger and although he tried to take some precautions, his son Giyaseddin Keyhusrev II, who sat on the throne after his death, could not prevent the Mongols from invading Anatolia, due to his character and some other reasons. Turkey Seljuk State became a subject of the Mongols after Kosedag Battle of 1243, and following Mengu Khan’s death in 1259, it was ruled by the governors sent by the Ilkhanate. Additionally, while some Turkish seigniories emerged in Anatolian regions far from the invasion, there were some rebellions in Anatolia; both against the Mongol rulers and the state monarchs. On the other hand, it is seen that no dynasty members were seated on the Seljuk throne following Giyaseddin Masood II’s death in 1308. The last governor appointed to Anatolia was Sheikh Hassan of Celayir. As his
deputy, Alaeddin Eretna joined Mameluke State, Anatolia was saved from Mongol rule.
This study consists the period from 1225 when Mongol invasion was seen as a threat for Turkey Seljuk State until 1335 when the Ilkhanate broke up. The transformation of the Turkey Seljuk State first into a vassal then into a province of the Mongols was evaluated in this study.
ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI... i
DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU ... ii
ÖNSÖZ ... iii ÖZET ... v SUMMARY ... vii ĠÇĠNDEKĠLER ... ix KISALTMALAR ... xii KAYNAK VE ARAġTIRMALAR ... xv 1. Kaynaklar ... xv 2. AraĢtırmalar ... xxxvi GĠRĠġ ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM I. ALÂEDDÎN KEYKUBÂD’IN MOĞOL ĠSTĠLÂSINA KARġI ALDIĞI TEDBĠRLER (1225-1237) ... 24
1. SĠYASÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER ... 26
1.1. Devletin ve Ġktidarın Gücünü Artırmak ... 27
1.2. Anadolu Siyasî Birliğini Sağlamak ... 31
1.3. KomĢu Devletlerle Ġttifak Kurmak... 34
1.3.1. Türkiye Selçuklu - HarezmĢah Ġttifakı ... 34
1.3.2. Türkiye Selçuklu-Eyyubi Ġttifakı ... 37
1.4. Tampon Bir Güç Bulundurmak ... 38
1.4.1. Tampon Bir Güç Olarak HarezmĢah Devleti ... 39
1.4.2. Tampon Bir Güç Olarak Eyyubi Devleti ... 41
1.5. Türkiye Selçuklu-Moğol BarıĢını Korumak ... 42
2. ASKERÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER ... 48
2.1. Savunma Gücünü Artırmak ... 48
3. ĠKTĠSADÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER ... 53
3.1. Uluslararası Ticaret AntlaĢmaları Ġmzalamak ... 54
3.2. Ticaret Yollarını ve Tüccarların Haklarını Korumak ... 56
ĠKĠNCĠ BÖLÜM MOĞOL ĠSTĠLÂSINA ZEMĠN HAZIRLAYAN TEMEL ETKENLER (1237-1243) ... 59
1. SĠYASÎ ETKENLER ... 61
1.1. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ġahsından Kaynaklanan Otorite Zafiyeti ... 62
1.2. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Selçuklu Ġdaresi ve Devlet Adamları Üzerinde Hâkimiyet Kurması ... 65
1.3. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme TeĢebbüsü .... 68
1.4. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Bertaraf Edilmesi ... 70
2. SOSYAL VE EKONOMĠK ETKENLER ... 71
2.1. Harezm Beylerinin ve Topluluklarının Ayaklanması ... 72
2.2. Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu‟da Türkmenlerin Durumu ... 74
2.3. Baba Ġlyas Horasanî‟nin Selçuklu Ġktidarını DeğiĢtirmek Ġçin Türkmenleri Hazırlaması ... 77
2.4. Babaî Ġsyanı‟nın Patlak Vermesi ... 79
3. ASKERÎ ETKENLER ... 82
3.1. Askerî Tedbirlerde ve Hazırlıklarda Gösterilen Ġhmal ... 83
3.2. Ordunun Sevk ve Ġdaresinde Gösterilen Zafiyet ... 85
3.3. SavaĢ Taktiğinde Yapılan Hatalar ... 86
3.4. Panik Krizinin Ġyi Yönetilememesi ... 89
4. PSĠKOLOJĠK ETKENLER ... 90
4.1. Selçuklu Askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e KarĢı Olumsuz BakıĢı 91 4.2. Selçuklu Ġdaresinde ve Orduda Moğol Korkusu ... 92
4.3. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in Ürkek ve Zayıf Karakteri ... 94
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NĠN MOĞOL TÂBĠYETĠ ALTINA GĠRMESĠ (1246-1259) ... 96
1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠKTĠDARI ĠLE ĠLĠġKĠLERĠ ... 98
1.1. Baycu Noyan‟ın Anadolu‟daki Faaliyetleri ... 101
1.2. II. Ġzzeddîn Keykâvus ve Sultan Hanı SavaĢı ... 104
1.3. Moğol-Selçuklu ĠliĢkilerinin Ġktisadî Boyutu ... 110
2. DEVLET ADAMLARININ YÖNETĠMDEKĠ ETKĠLERĠ ... 113
2.1. ġemseddîn Ġsfahânî ve Ümera Mücadeleleri ... 114
2.2. Celâleddîn Karatay ve Üçlü Saltanat Dönemi ... 119
2.3. Muineddîn Pervâne ve Ġkili Saltanat Dönemi ... 123
3. ĠKTĠDARA KARġI TÜRKMEN ĠSYANLARI ... 126
3.1. Türkmen Ahmed Ġsyanı (1249) ... 127
3.2. Oyuz Melik Ġsyanı (1249) ... 129
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
MOĞOLLARIN FĠĠLÎ ĠDARELERĠ VE MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNE
YÖNELĠK TEPKĠLER (1259-1308) ... 133
1. MOĞOLLARA YÖNELĠK TEPKĠLER ... 134
1.1. Beyliklerin Ortaya ÇıkıĢı ... 135
1.2. Karamanoğlu Mehmet Bey‟in Ġktidarı Ele Geçirme TeĢebbüsü ... 139
1.3. Hatiroğlu ġerefeddîn Ġsyanı ... 141
1.4. Sultan Baybars‟ın Anadolu‟ya Davet Edilmesi ... 144
2. ĠKTĠDARA YÖNELĠK TEPKĠLER ... 148
2.1. Alâeddîn SiyâvuĢ‟un Tahta Çıkarılması ... 149
2.2. Kızıl Hamid Ġsyanı ... 154
2.3. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın Ġktidar Mücadelesi ... 155
3. SOSYAL ZÜMREDEKĠ TEPKĠLER ... 158
3.1. Ahilerin Moğol Ġstilasına KarĢı Verdiği Mücadele ... 159
3.2. Moğol Ġstilâsına ve Ġdarecilerine KarĢı Halkın Tepkisi ... 161
BEġĠNCĠ BÖLÜM MOĞOLLARIN TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NE SON VERMESĠ VE ĠDAREYE EL KOYMASI (1308-1335) ... 167
1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU SALTANATINA SON VERMESĠ ... 168
1.1. II. Gıyâseddîn Mesud‟un Ölümü ve Selçuklu Saltanatının Sona Ermesi . 169 1.2. Ġrencin Noyan‟ın Zulmü ve Anadolu‟da Meydana Gelen KarıĢıklıklar ... 173
2. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠDARESĠNE EL KOYMASI ... 176
2.1. DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu‟ya Hâkim Olması ... 177
2.2. Selçuklu Hanedanına Yönelik Takip ve Yok Etme ... 180
2.3. DemirtaĢ Noyan‟ın Öldürülmesi ... 181
3. ANADOLU‟DA MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNĠN SONA ERMESĠ ... 185
3.1. Anadolu‟nun Moğol Hâkimiyetinden Kurtulması ... 185
3.2. Moğol Hâkimiyetinden Sonra Anadolu‟nun Durumu... 188
SONUÇ ... 190
KAYNAKÇA ... 194
KISALTMALAR
AS. Arkeoloji ve Sanat
ATAÜ. Atatürk Üniversitesi
AÜ. Ankara Üniversitesi
AÜĠFD. Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi Bilig. Bilig- Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi
Bkz. Bakınız
BKS. Bilge Kültür Sanat
Çev. Çeviren/Çevirenler
CU. Cambridge University
DEÜ. Dokuz Eylül Üniversitesi
DĠA. Diyanet Ġslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı)
DTCF. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Edt. Editör/Editörler
EEFD. Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi
EÜ. Erciyes Üniversitesi
FA. The Department of Fine Arts
FÜ. Fırat Üniversitesi
GÜ. Gazi Üniversitesi
GSED. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi
Haz. Hazırlayan/Hazırlayanlar
HĠÜ. Hitit Üniversitesi
HÜ. Hacettepe Üniversitesi
ĠA. Ġslam Ansiklopedisi (Milli Eğitim Bakanlığı)
ĠFD. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
ĠKS. Ġlgi Kültür Sanat
ĠÜ. Ġstanbul Üniversitesi
ĠÜEF. Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
ĠTSKV. Ġslam Tarih, Sanat ve Kültürünü AraĢtırma Vakfı JESL. Journal of The Ethnological Society of London
KAY. Kültür Ajans Yayınları
KB. Kültür Bakanlığı
KSÜ. KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi
KTB. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Makaleler. Prof. Dr. Osman Turan. Makaleler
MES. International Journal of Middle East Studies
METU. Middle East Technical University
MÜ. Muğla Üniversitesi
NeĢr. NeĢreden/NeĢredenler
NKM. Nüve Kültür Merkezi
OBRC. Oriental Books Reprint Corporation
Prep. Prepared by
SAM. Selçuklu AraĢtırmaları Merkezi
SBE. Sosyal Bilimler Enstitüsü
SBED. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
SDM. Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri
SÜ. Selçuk Üniversitesi
TAD. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih AraĢtırmaları Dergisi
TAED. Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi
TDER. Tarih Dergisi
TD. Tarih ve DüĢünce
TDK. Türk Dil Kurumu
TDV. Türkiye Diyanet Vakfı
Tercüman. Tercüman 1001 Temel Eser Serisi
THĠTM. Türk Hukuk ve Ġktisat Tarihi Mecmuası
TĠD. Tarih Ġncelemeleri Dergisi
TK. Türk Kültürü
TK HBVAD. Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Velî AraĢtırma Dergisi TLD. Türkiye AraĢtırmaları Literatür Dergisi
TM. Türkiyat Mecmuası
Trans. Translated by
TTK. Türk Tarih Kurumu
TTKK. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi
TÜAD. Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi
TVY. Tarih Vakfı Yurt Yayınları
USAD. Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi
UÜ. Uludağ Üniversitesi
VD. Vakıflar Dergisi
Yay. Yayımlayan/Yayımlayanlar
YÇ. YayımlanmamıĢ Çeviri
YDT. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi
YTY. Yeni Türkiye Yayınları
YYLT. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi
WOOD. The Wooden Hypostyle Mosques of Anatolia
KAYNAK VE ARAġTIRMALAR
1. KAYNAKLAR
1.1. Vakfiyeler ve Resmî Belgeler
Vakfiyeler, hayır amaçlı vakfedilen eserlere ait ve bu eserlerin vakfedildiğine dair resmî belgelerdir. Bu belgeler, vakfedene, vakıf eserine ve dönemin sosyal ve ekonomik hayatına dair bilgiler içerdiği için önem arz eder. ÇalıĢmamız kapsamında, Osman Turan‟ın Selçuk Devri Vakfiyeleri I-II-III Ģeklinde, üç seri halinde yayımladığı “Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”2
“Mübarizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi”3 ve “Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”4 adlı makaleleri ve Ġsmet Kayaoğlu‟nun “Turumtay Vakfiyesi”5
adlı makalesi önemlidir. Bunlardan baĢka, Osman Turan‟ın Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar6
adlı eseri de araĢtırma dönemimiz ile ilgili çeĢitli belgeleri ihtiva eder.
2
Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-I ġemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”,
Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 131-169.
3 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-II Mübarizeddin Er-TokuĢ ve Vakfiyesi”, Makaleler.,
Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 169-183.
4 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-III Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”,
Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 183-351.
5 Ġsmet Kayaoğlu, “Turumtay Vakfiyesi”, VD., XII, Ankara 1978, s. 91-112.
6 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Metin, Tercüme ve
1.2. Meskûkât ve Kitâbeler
Madeni paralara, sikkelere meskûkât denir. Onları inceleyen bilim dalı ise Nümismatik‟tir. Meskûkâtın üzerindeki yazılar, altın ya da gümüĢ oranları ve kıymetleri hesap edilerek pek çok bilgiye ulaĢılabilir. Konumuz açısından, Cevriye Artuk‟un “III. Keyhüsrev ve Sahte Selçuklu Sultanı Cimri Adına Kesilen Sikkeler”7
adlı makalesi önem arzeder. Kitâbeler ile ilgili olarak ise Ġ. Hakkı Konyalı‟nın Kitabeler8 ve Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi: Ermenek ve Mut Abideleri9 adlı eserleri ile Mehmet Özkarcı‟nın “Niğde-Bor‟da Eretnaoğulları‟na Ait İki Kitabe”10 adlı makalesi önemlidir.
1.3. Vekâyinâmeler
Vekâyinâmeler, yaĢanan olayları kronolojik bir sıra ile, dünyanın yaratılıĢından itibaren veya bir hükümdar ya da devlet temelinde anlatan eserlerdir. Bu eserler bize daha çok siyasî olaylar hakkında bilgiler verir. Ġçerdiği bilgilerin doğruluğunun diğer eserlerle karĢılaĢtırmalı olarak incelenmesi ve irdelenmesi gerekir. AraĢtırmamız kapsamında Türkçe vekâyinâmelerin yanında Farsça, Arapça, Latince, Ermenice ve Süryanice gibi çeĢitli dillerdeki vekâyinâmelerin çeviri veya orijinal metinleri kullanılmıĢtır. Bunlar içinde, Ģüphesiz Türkiye Selçuklu Devleti tarihi için Ġbn Bîbî‟nin El-evâmirü‟l-„Alâiyye fî‟l-umûri‟l‟Alâiyye adlı eseri ile, Müsâmeretü‟l-Ahbâr, Anonim Selçuknâme ve Abû‟l-Farac Tarihi adlı eserlerin ayrı bir yeri vardır. Moğol tarihi, Emir Çoban ve ailesi hakkında ise Moğolların Gizli Tarihi, Tarih-i Cihan-Güşa ve ReĢidüddîn‟in Câmiu‟t-Tevârih‟ine zeyl hazırlayan Hâfız Ebrû‟nun eseri önem arz etmektedir.
7 Cevriye Artuk, “III. Keyhüsrev ve Sahte Selçuklu Sultanı Cimri Adına Kesilen Sikkeler”, Malazgirt
Armağanı, TTK. Yay., Ankara 1993, s. 287-296.
8 Ġ. Hakkı Konyalı, Kitabeler, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1929. 9
Ġ. Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi: Ermenek ve Mut Abideleri, Baha Matbaası, Ġstanbul 1967.
10 Mehmet Özkarcı, “Niğde-Bor'da Eratnaoğulları'na Ait Ġki Kitabe”, ATAÜ., GSED., II, 1996,
1.3.1. Farsça Vekâyinâmeler
1.3.1.1. Ġbn Bîbî, Nasıreddîn Hüseyin b. Muhammed (ö. 1282)
Babası, Cürcan‟ın (Gürgan)11
ileri gelen ailelerinden olan Mecdeddîn Muhammed Tercüman, annesi ise NiĢabur‟da Ģâfiî cemaatinin reisi Kemaleddîn Simnanî‟nin kızı idi. Babası HarezmĢah Devleti‟nde münĢi olarak çalıĢmaktaydı. Yassıçemen SavaĢı‟nı (1230) müteakip, ailece önce DımaĢk‟a (ġam) ardından da I. Alâeddîn Keykûbâd‟ın daveti ile Konya‟ya gelmiĢler ve devlet hizmetine girmiĢlerdi12
.
Türkiye Selçuklu Devleti‟nin tarihine iliĢkin en önemli kaynak, Ġbn Bîbî‟nin kaleme aldığı el-Evâmirü‟l-„Alâiyye fî‟l-umûri‟l‟Alâiyye adlı eseridir. Eserdeki ilk Alâiyye, Alâeddîn Ata Melik Cüveynî‟ye, ikinci Alâiyye ise I. Alâeddîn Keykubâd‟a nisbeten yazılmıĢtır. Kendisi ise eserin önsözünde, kitap I. Alâeddîn Keykubâd döneminden bahsettiği için bu adı koyduğunu belirtmiĢtir13. Alâeddîn Ata Melik Cüveynî‟nin isteği üzerine yazılan ve ona sunulan eser, II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ın, oğlu I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i veliaht tayin etmesi ve ölümü ile baĢlar. II. Gıyâseddîn Mesud‟un Anadolu‟ya geçiĢi ve Abaka Han‟ın huzuruna çıkıĢı ile biter.
Eser, Adnan Sadık Erzi tarafından tıpkıbasım olarak neĢredilmiĢ ve daha sonra Mürsel Öztürk tarafından iki cilt halinde tercümesi yapılmıĢtır14. Ġbn Bîbî‟nin eseri, özellikle I. Alâeddîn Keykûbâd dönemi için oldukça ayrıntılı bilgiler içermekle birlikte kronolojik bazı hataların olduğu, olaylar karĢısında taraflı bir tutum içine girdiği ve eksik bilgi verdiği bilinmektedir. Bütün bunlara rağmen, çalıĢmamızın en önemli kaynağıdır.
Ġbn Bîbî‟nin eseri, II. Murat zamanında tercüme edilmiĢtir. Bu dönemde yaĢamıĢ bir tarihçi olduğunu bildiğimiz Yazıcızâde Ali, hükümdarın isteği üzerine yaptığı bu tercüme sırasında eserin bazı yerlerini çevirmemiĢ, ayrıca esere bazı ek
11 Ġran‟ın kuzeydoğusunda yer alan bir Ģehir.
12 Ġbn Bîbî, El Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), I, Çev.: Mürsel Öztürk, KB.
Yay., Ankara 1996, 1-5; Fazlı KonuĢ, Selçuklular Bibliyografyası, Çizgi Kitabevi, Konya 2006, s. 84-86.
13 Ġbn Bîbî: 1996, I, s. 29.
14 Ġbn-i Bîbî, El-Evâmirü’l-‘Alâiyye fî’l-Umûri’l’Alâiyye, Haz.: Adnan Sadık Erzi, I. Tıpkıbasım,
bilgiler ilave etmiĢtir15
. Bundan baĢka Ġbn Bîbî‟nin eseri, Mükrimin Halil Yinanç tarafından Selçuknâme adıyla muhtasar olarak çevrilmiĢtir16. Hollandalı ġarkiyatçı M. T. Houtsma tarafından, 1902‟de Tevarih-i Âli Selçuk adıyla bir muhtasar daha neĢredilmiĢtir. Onun bu muhtasarı ise 1941‟de M. Nuri Gençosman tarafından Anadolu Selçukî Devleti Tarihi adıyla dilimize tercüme edilmiĢtir17
. Biz çalıĢmamızda, tıpkıbasımı ile karĢılaĢtırarak eserin söz konusu tercümelerinden istifade ettik.
1.3.1.2. Aksarayî, Kerimüddîn Mahmud (13.yy-14.yy)
Aksarayî, nisbesinden de anlaĢılacağı üzere Aksaraylıdır. Bu sebeple, eserinde Aksaray ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Hatîroğlu isyanı sırasında divan kâtibi olan Aksarayî, daha sonra Ġlhanlıların Anadolu‟ya gönderdiği Mücireddîn Emir ġah‟ın yanında çalıĢmıĢ ve Gazan Han döneminde evkaf nazırlığı görevinde bulunmuĢtur. Emir Çoban‟ın oğlu Anadolu valisi DemirtaĢ Noyan adına kaleme aldığı Müsâmeretü‟l-Ahbâr ve Müsâyeretü‟l-Ahyâr adlı eseri dört bölümden oluĢur18
. Genel bir tarih kitabı niteliğinde olan eser, DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu valiliği anlatılarak bitirilir. Ġbn Bîbî‟den sonraki en önemli kaynaktır. Moğol istilâsı altındaki Anadolu hakkında, özellikle malî hususlarda önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanmıĢ tercüme ve neĢrinden istifade ettik19.
1.3.1.3. Anonim Selçuknâme
Eretnalılar zamanında Selçuklu Ģehzadelerinden biri adına 1363‟de kaleme alınan ve yazarı bilinmeyen bir eserdir. Eser, oldukça özet bilgiler içerir. Eserin neĢri ve tercümesi, 1952 senesinde, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III adıyla Feridun Nâfiz Uzluk tarafından yapılmıĢtır. Bu neĢrin giriĢ kısmında verilen bilgiye göre eser, Kırım Harbi (1853-1856) sırasında Ġstanbul‟daki Fransız Elçiliği‟nde tercüman
15
Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk [Selçuklu Tarihi], Haz.: Abdullah Bakır, Çamlıca Yay., Ġstanbul 2009.
16 Ġbn Bîbî, Selçuknâme, Çev.: Mükrimin Halil Yinanç, Haz.: Refet Yinanç-Ömer Özkan, Kitabevi
Yay., Ġstanbul 2007.
17
Ġbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev.: M. Nuri Gençosman, Notlar Ġlave Eden: F. N. Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara 1941.
18 Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev.: Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2000, s. XIII-XVI. 19 Aksarayî: 2000.
olarak vazife gören Schefer Bey‟e, iyi hizmetleri sebebiyle Sultan Abdülmecit (1839-1861) tarafından hediye edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin F. Nâfiz Uzluk tarafından yapılan tercüme ve neĢrinden istifade ettik20
.
1.3.1.4. ReĢidüddîn Fazlullah, el-Hemedanî (1248-1318)
Önemli Moğol devlet adamlarından olan ReĢidüddîn Fazlullah, çeĢitli devlet kademlerinde görev almıĢ ve Gazan Han döneminde vezirliğe yükselmiĢtir. Ancak Olcaytu Han‟a ilaç yerine zehir verdiği iddia edilerek 1318‟de idam edilmiĢtir21
. ReĢidüddîn‟in en önemli eseri Câmiu‟t-Tevârih‟tir.
Câmiu‟t-Tevârih, genel nitelikli bir eserdir. ÇeĢitli Türk ve Moğol kavimleri hakkında verdiği bilgiler oldukça kıymetlidir. Eserin ilk cildini Gazan Han‟a ithaf ettiğinden bu cilt Tarih-i Mübarek-i Gazan Han olarak anılmaktadır22
. Biz çalıĢmamızda, Câmiu‟t-Tevârih adlı eserin Türk ve Moğol kabileleri hakkında bilgi verdiği kısımlarının Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılmıĢ tercümesini ve Erkan Göksu-H. Hüseyin GüneĢ tarafından hazırlanan çevirisini kullandık23
.
1.3.1.5. Hâfız Ebrû (ö. 1430)
Timur dönemi tarihçilerindendir. XIV. yüzyılın ikinci yarısında Herat‟da doğmuĢtur24
. Câmiu‟t-Tevârih‟e zeyl yazdığı eseri 1300 senesinden baĢlar. Moğollar hakkında verdiği bilgiler açısından önemlidir. Ayrıca Emir Çoban ve oğlu DemirtaĢ Noyan hakkında oldukça kıymetli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Hanbaba Beyanî tarafından Tahran‟da yapılan neĢrinden istifade ettik25
.
1.3.1.6. Nigidî, Kadı Ahmed (XIV.yy)
Niğde‟de doğmuĢ ve yaĢamıĢ olan Kadı Ahmed Nigidî hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Onun Farsça kaleme aldığı ve muhtasar bir Ġslam tarihi
20
Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, NeĢr.: Feridun Nâfiz Uzluk, Ankara 1952.
21
KonuĢ: 2006, s. 74-75.
22 ReĢidüddîn Fazlullah, Târih-i Mübârek-i Gâzânî. Dâstân-ı Gâzân Hân, NeĢr.: Karl Jahn, Tahran
1388.
23 ReĢidüddîn Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih, Çev.: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Basımevi,
(TTKK., YÇ.); ReĢîdü‟d-Dîn Fazlullah, Cami’üt-Tevârih. Selçuklu Devleti, Çev.: Erkan Göksu- H. Hüseyin GüneĢ, Selenge Yay., Ġstanbul 2010.
24 KonuĢ: 2006, s. 80.
niteliğinde olan el-Veledü‟ş-Şefik ve‟l-Hâfîdü‟l-Hâlik adlı eseri, dört bölümden oluĢmaktadır. 1333 senesinde yazılmıĢtır. Eserin bilinen tek nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi‟ndedir26. Selçuklu tarihi hakkında özet ve kısa bilgiler verir. Bununla birlikte, özet de olsa Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢ dönemi hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Eserin tercüme ve tahkiki, Ali Ertuğrul tarafından iki cilt halinde doktora tezi olarak hazırlanmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, eserin söz konusu doktora tezindeki tercümesinden istifade ettik27.
1.3.1.7. Hamdullah Kazvînî, Müstevfî (1281-1350)
Hamdullah Kazvînî, Kazvîn‟in ünlü Müstevfiyan ailesine mensuptur28
. Onun günümüze ulaĢan eserlerinden en önemlisi Tarih-i Güzîde adındaki eseridir. Eserde, Türkiye Selçukluları hakkında ayrı ve kısa bir bahis bulunur. Yazarın coğrafyaya dair diğer eseri Nüzhetü‟l-Kulûb‟undaki gibi oldukça kolay anlaĢılır bir dili vardır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tahran‟daki neĢrinden istifade ettik29
.
1.3.1.8. Vassâf, Abdullah b. Fazlullah el-ġirazî (1265-1334)
Olcaytu Han döneminde önemli görevler almıĢ olan Vassâf‟a bu adı Olcaytu Han vermiĢtir30. BeĢ ciltlik Tecziyetü‟l Emsar ve Tezciyetü‟l Asar adlı eseri bu yüzden Tarih-i Vassâf olarak da bilinir. Eser, Mengü Han‟ın vefatı ile baĢlar ve 1323 senesine kadar gelir. Eser, M. Ayeti tarafından Tahran‟da neĢredilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Ayeti tarafından hazırlanan söz konusu neĢrinden istifade ettik31.
1.3.1.9. Esterâbâdî, Aziz b. ErdeĢir (XIV. yy.)
Gençlik yılları Bağdad‟da geçen Esterâbâdî, 1392-1393‟de Timur‟un Bağdad‟ı iĢgali üzerine kaçarak Sivas‟a kadar gelir. Kadı Burhaneddîn‟in ölümüne kadar burada yaĢadığı bilinmektedir. Kadı Burhaneddîn‟in kendi tarihini yazmasını
26 Nigîdî, Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed’in
El-Veledü’Ģ-ġefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i, I, Haz.: Ali Ertuğrul, (DEÜ. SBE., YDT.), Ġzmir 2009.
27 Nigîdî: 2009. 28
KonuĢ: 2006, s. 78.
29 Hamdullah Kazvînî, Tarih-i Güzîde, Tahran 1341.
30 Osman Gazi Özgüdenli, “Vassâf”, DĠA., TDV. Yay., XLII, Ġstanbul 2012, s. 558. 31 Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, NeĢr.: M. Ayeti, Tahran 1346.
istemesi üzerine Esterâbâdî, 1397-1398 senelerinde Bezm-u Rezm‟i kaleme almıĢtır32 . Bezm-u Rezm (Eğlence ve SavaĢ), XIV. yüzyılın Anadolu beylikleri hakkında verdiği bilgiler açısından önemlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik33
.
1.3.1.10. Cüzcânî, Osman b. Sirâceddîn (XII.-XIII. yy)
1193‟de Lahore‟da doğan yazar, Gur ve Delhi saraylarında görev almıĢtır34. Eseri Tabakât-ı Nâsırî, genel bir Ġslâm tarihi niteliğindedir. Büveyhîler, HarezmĢahlar, Gurlular ve Selçuklular gibi pek çok devletin tarihini anlatmıĢtır. Eserde, hem Büyük Selçuklu Devleti hem de Türkiye Selçuklu Devleti hakkında bilgi verilmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin H. G. Raverty tarafından yapılan Ġngilizce neĢrinden istifade ettik35
.
1.3.1.11. Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (ö. XIII. yy.)
Ġranlı yazar Râvendî, 1203‟de yazmaya baĢladığı ve I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ikinci saltanatında kendisine sunduğu Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr adlı eseri ile bilinir36. Eser, 1194‟e kadar Büyük Selçuklu tarihini ihtiva eder. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ahmed AteĢ tarafından hazırlanan iki ciltlik tercümesinden istifade ettik37.
1.3.2. Arapça Vekâyinâmeler
1.3.2.1. MüneccimbaĢı, Ajmed b. Lütfullah (XVII. yy.)
XVII. yüzyıl tarihçilerinden olan MüneccimbaĢı, Selanik‟de doğmuĢtur. Mevlevî olan ve Galata Mevlevihanesi‟nde ġeyh Arzî Dede‟nin hizmetine giren yazar, IV. Mehmet‟in müneccimi olduğundan bu ad ile tanınmıĢtır. IV. Mehmet‟in 1687‟de tahttan indirilmesinden sonra Mısır‟a sürülmüĢ ve 1702‟de Mekke‟de ölmüĢtür. En önemli eseri Sahaifü‟l-Ahbâr fî Vekayi‟il-Âsar‟dır. BaĢlangıçtan 1673‟e
32 Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve SavaĢ), Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1990. 33 Esterâbâdî: 1990.
34 KonuĢ: 2006, s. 72. 35
Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, I, Prep.: H. G. Raverty, OBRC., New Delhi 1970.
36 KonuĢ: 2006, s. 88-89.
37 Râvendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), I, Çev.:
kadar gelen eser, Damad Ġbrahim PaĢa‟nın isteği ile ġair Nedim baĢkanlığındaki bir heyet tarafından 10 yıl içinde dilimize tercüme edilmiĢtir. Ancak bu tercümenin iyi olmadığı anlaĢılınca, daha sonra yeni tercümeleri yapılmıĢtır. Hasan Fehmi Turgal38 ve Necati Lûgal39
tarafından da kısmî tercümeleri yapılan eser daha sonra iki cilt halinde Ali Öngül tarafından hazırlanmıĢtır40. Bundan baĢka, Ġsmail Erünsal tarafından, Osmanlı tarihinin kuruluĢ yıllarından itibaren ilgili kısımları iki cilt olarak neĢredilmiĢtir41. Biz çalıĢmamızda, Ali Öngül tarafından hazırlanmıĢ tercümeden, Ġsmail Erünsal‟ın ve Hasan Fehmi Turgal‟ın neĢrinden yararlandık.
1.3.2.2. Ġbn ġeddâd, Ġbrahim b. Ali (1217-1285)
Ġbn ġeddâd Halep‟te doğmuĢ ve çeĢitli devlet kademelerinde görev almıĢtır42 . Memlük Sultanı Baybars‟ın dönemini anlattığı Siretü‟z-zahir Baypars adlı eseri, çalıĢma konumuz açısından oldukça önemlidir. Eser iki ciltten oluĢur. Birinci cildi kayıptır. Ġkinci cildi ise Baypars Tarihi adıyla ġerefüddin Yaltkaya tarafından tercüme edilerek neĢredilmiĢtir. Memlük Sultanı Baybars‟ın, birbiri ile karıĢtırılması muhtemel iki önemli hal tercemesi olup ġerefüddin Yaltkaya‟nın Baypars Tarihi‟nin önsözünde belirttiği gibi, bunlardan biri Ġbn ġeddâd‟ın (1216-1285), diğeri ise Ġbn Abdü‟z-zâhir‟in eseridir43
.
1.3.2.3. Yunînî, Musa b. Muhammed (1242-1326)
Yunînî, Baalbek‟de (Lübnan) yaĢamıĢ ve uzun süre buranın kadılığını yapmıĢtır. Sıbt Ġbn el-Cevzî‟nin Mirât el-Zamân adlı eserine zeyl yazmıĢtır44
. 1256-1311 tarihleri arasındaki olaylardan bahsettiği bu eseri,
38
MüneccimbaĢı, Anadolu Selçukîleri. MüneccimbaĢıya Göre, NeĢr.: Hasan Fehmi Turgal, Türkiye Matbaası, Ġstanbul 1935.
39 MüneccimbaĢı, Karahanlılar ve Anadolu Selçukluları, Çev.: Necati Lûgal, Türkiye Basımevi,
Ġstanbul 1950.
40
MüneccimbaĢı, Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi I. Horasan-Irak, Kirman ve Suriye
Selçukluları, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2000; Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2001.
41 MüneccimbaĢı Tarihi, I, Çev.: Ġsmail Erünsal, Tercüman.. 42
KonuĢ: 2006, s. 20.
43 Ġbn ġeddâd, Baypars Tarihi. Al-Melik-Al-Zahir(Baypars) Hakkındaki Tarihin Ġkinci Cildi,
Çev.: M. ġerefüddin Yaltkaya, TTK. Yay., Ankara 2000, s. X-XI.
Osmaniyye‟de 4 cilt olarak basılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Haydarabad‟da yapılan neĢrinden istifade ettik45
.
1.3.2.4. Baybars Mansurî, ed-Devâdâr (1247-1325)
Memlük Sultanı Kalavun‟un (1279-1290) emirlerindendir ve onunla birlikte çeĢitli savaĢlara katılmıĢtır. 11 ciltlik Zübdet el-Fikre fî Târih el-Hicre adlı eseri ile bilinir. Eserin birçok bölümü kayıptır. Genel bir Ġslam tarihi niteliğindedir ve 1324‟e kadar gelir. Yazarın Kitab el-Tuhfet el-Mulûkiyye fi‟d-Devlet et-Turkiyye adlı bir baĢka eseri daha vardır46. Bu eser de Memlük tarihi ile ilgilidir. Biz çalıĢmamızda, onun “Zübde” adlı eserinin D. S. Richards tarafından Beyrut‟ta yapılan neĢrinden istifade ettik47.
1.3.2.5. Ġbn Abdü’z-zâhir, Abdullah (1223-1292)
Memlük Sultanı Baybars‟ın kâtiplerindendir48
. Er-Ravdu‟z-zâhir fî Sireti‟l-Meliki‟z-Zâhir adlı iki ciltlik eseri, Sultan Baybars‟ın dönemini anlatmaktadır. Eserin ikinci kısmı kayıptır. Günümüze ulaĢan metnin tam nüshası Abdul Aziz al-Khowayter tarafından 1960‟da üç cilt halinde tez olarak çalıĢılmıĢtır. Tezin ikinci cildinde, eserin Ġngilizce tercümesi verilmiĢtir. Biz araĢtırmamızda, bu tezin söz konusu ikinci cildinden istifade ettik49.
1.3.2.6. Aynî, Bedreddîn Mahmud (1361-1451)
Aynî, Gaziantep‟te doğmuĢtur. Türk asıllıdır. Mısır‟a giderek Sultan Berkuk‟un hizmetine girmiĢ ve burada ölmüĢtür50
. 24 ciltlik Ikd Cumân fî Târihi Ehl el-Zamân adlı eseri ile tanınır. Eser, Ġslam tarihi niteliğindedir ve 1447‟ye kadar gelir. Eserin XV. yüzyıl ile ilgili kısımları, Kazım YaĢar Kopraman tarafından doktora tezi olarak çalıĢılmıĢtır. Bu eserin bazı kısımlarının Osmanlıca tercümesini Millî
45
Yunînî, Dhail Miratu’z-Zamân, I-III, The Dairatu‟l-Ma‟arif-il-Osmania, Haydarabad 1954-1960.
46 KonuĢ: 2006, s. 22, 32.
47 Baybars Mansurî, Zubdat al-Fikra fî Tarîkh al-Hijra, NeĢr.: D. S. Richards, Beyrut 1998. 48 KonuĢ: 2006, s. 20-21.
49
Ġbn Abdü‟z-zâhir, A Critical Edition of an Unknown Source Fort He Life al-Malik al-Zâhir
Baibars, With Ġntroduction, Translation and Notes, II, Haz.: Abdul Aziz al-Khowayter, (London
University PhD thesis), London 1960.
Kütüphane‟de bulmak mümkündür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Emin tarafından Kahire‟de yapılan neĢrini kullandık51
.
1.3.2.7. Ömerî, Ahmed b. Yahya (1300-1348)
Ömerî, DımaĢk‟da doğmuĢ ve burada ölmüĢtür. Âlim ve Ģairdir52. Üç ansiklopedik eseri vardır. Bunlardan 27 ciltlik Mesalik el-Ebsar fî Memalik el-Ensar adlı eseri ile bilinir. Eserin Anadolu ile ilgili kısımları F. Taeschner tarafından neĢredilmiĢtir. YaĢar Yücel bu neĢrin tercümesini, Türk Tarih Kurumu Yayınları‟ndan çıkardığı Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar adlı iki ciltlik eserinin birinci cildinde, “Mesalikü‟l-ebsâr‟a Göre Anadolu Beylikleri” baĢlığı ile vermiĢtir. Biz çalıĢmamızda, YaĢar Yücel‟in bu tercümesinden istifade ettik53
.
1.3.2.8. Nesevî, Ahmed b. Mehmed (ö. XIII.yy)
Horasan‟ın Nesa Ģehrinde doğan Nesevî, Ġran‟ın ünlü münĢilerindendir. Celâleddîn HarezmĢah‟ın hizmetinde çalıĢmıĢ ve onun ölümünden sonra Siret üs-Sultân Celâleddin Mengüberti adlı eseri kaleme almıĢtır54. Eser, Necip Asım tarafından Celâlüttin Harezemşah adıyla dilimize tercüme edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Necip Asım tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik55.
1.3.2.9. Ġbn Kesîr, Ġsmail b. Ömer (1300-1373)
Bursa‟da doğmuĢ ve DımaĢk‟a (ġam) giderek orada çeĢitli medreselerde dersler vermiĢtir. 10 ciltlik genel bir Ġslam tarihi niteliğindeki el-Bidâye ve‟n-Nihâye adlı ansiklopedik eseri ile tanınmıĢtır56. Eserin 13 cilt halindeki tercümesi Çağrı
51 Aynî, „Ikd el-Cumân fî Târihi Ehl el-Zamân, I, NeĢr.: M. Muhammed Emin, Kahire 1987. 52
KonuĢ: 2006, s. 60.
53Ömerî, “Mesalikü‟l-ebsâr‟a Göre Anadolu Beylikleri”, Anadolu Beylikleri Hakkında
AraĢtırmalar. Çoban-Oğulları Candar-Oğulları Mesalikü’l- Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri, I,
Haz.: F. Taeschner, Çev.: YaĢar Yücel, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 183-203.
54 KonuĢ: 2006, s. 17.
55 Nesevî, Celâlüttin HarezemĢah, Çev.: Necip Asım, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1934. 56 KonuĢ: 2006, s. 36.
Yayınları‟ndan çıkmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu ansiklopedik eserin konumuzu ilgilendiren 12. ve 13. cildinden istifade ettik57.
1.3.2.10. Ġbnü’l-Esîr, Ġzzeddîn Ali b. Muhammed (1160-1233)
Cizre‟de doğan Ġbnü‟l-Esîr, 12 ciltlik genel Ġslâm tarihi niteliğindeki büyük eseri El-Kâmil fi‟t-Tarih ile tanınmıĢtır58. Eser, 1231 tarihine kadar gelmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu ansiklopedik eserin konumuzu ilgilendiren 9. ve 12. cildinden yararlandık59
.
1.3.2.11. Cenâbî Mustafa Efendi (ö. 1590)
XVI. yüzyıl Osmanlı tarihçilerindendir. Ġstanbul‟da doğmuĢ ve Halep‟de vefat etmiĢtir. En önemli eseri, Arapça olarak kaleme aldığı el-„Aylemü‟z-Zâhir fî Ahvâli‟l-Evâil ve‟l-evâhir adlı eseridir. Eser Cenabî Tarihi olarak da bilinmektedir. Genel bir Ġslam tarihi niteliğinde olmakla beraber Türkiye Selçuklu tarihi hakkında verdiği özet bilgiler önemlidir. Bu eserin Türkiye Selçukluları ile ilgili kısmı Muharrem Kesik tarafından yüksek lisans tezi olarak çalıĢılmıĢ ve tercüme edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu tezin ilgili bahislerinden istifade ettik60
.
1.3.2.12. Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvahhab (1279-1333)
Nüveyrî Mısır‟da doğmuĢ ve yaĢamıĢtır. Tarihçi ve hukukçu olarak tanınır61 . Nihâyet el-Ereb fî Fünûn el-Edeb adlı ansiklopedik bir eseri vardır. Eserin Altınordu Devleti ile ilgili kısımları W. De Tiesenhausen tarafından neĢredilmiĢtir. Bu neĢrin tercümesi ise Ġsmail Hakkı Ġzmirli tarafından Altınordu Devletine Aid Metinler adıyla yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, Ġ. Hakkı Ġzmirli tarafından yapılan söz konusu tercümeden yararlandık62
.
57 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye. Büyük Ġslâm Tarihi, XIII, Çev.: Mehmet Keskin, Çağrı Yay.,
Ġstanbul 2000.
58
KonuĢ: 2006, s. 15-16.
59
Ġbnü‟l-Esîr, Ġslâm Tarihi. el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, XII, Çev.: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., Ġstanbul 1987.
60 Cenâbî Mustafa Efendi, Cenâbî Mustafa Efendi’nin el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâil
ve’l-Evâhir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları Ġle Ġlgili Kısmının Tenkidli Metin NeĢri, Haz.:
Muharrem Kesik, (ĠÜ., YYLT.), Ġstanbul 1994.
61 KonuĢ: 2006, s. 33.
62 Nüveyrî, “Nihayetül Ġreb-Nüveyrî”, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Haz.: W. De
1.3.2.13. Makrîzî, Ahmed b. Ali (1365-1441)
XV. yüzyılın önemli Memlük tarihçilerindendir63. Dört ciltlik Kitâb es-Sulûk fî Ma‟rifet Düvel el-Mulük adlı eseri ile bilinir. Eser, 1171-1441 seneleri arasını anlatır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Mustafa Zaide tarafından Kahire‟de yapılan neĢrinden istifade ettik64
.
1.3.2.14. Ebu’l-Fida, Ġsmail b. Mahmud (1273-1331)
Ebu‟l-Fida, Memlük Sultanı Kalavun (1279-1290) dönemi emirlerdendir. Ebu‟l-Fida‟nın babası da dönemin önemli komutanlarından idi. En bilinen eseri, Ġbnü‟l-Esîr‟in Kâmil fi‟t-Tarih adlı eserinin bir devamı mahiyetinde olan El-Muhtasar fî Tarihî Beşer‟dir65
. Bu eser, Ebu‟l-Fida Tarihi olarak da bilinmektedir. Mahmud Deyyub tarafından Beyrut‟ta neĢredilmiĢtir. Ġki ciltten oluĢur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin ikinci cildini kullandık66
.
1.3.2.15. Azîmî (1090-1175)
Haleb‟de doğan Azîmî bir bilim adamı ve Ģairdir. Günümüze ulaĢan tek eserini Ġmamüddîn Zengî adına kaleme almıĢtır67. Eser, Hz. Adem‟den baĢlar ve Halife El-Muktefî devrinin sonuna kadar devam eder. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ali Sevim tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik68
.
1.3.3. Moğol Kaynakları
1.3.3.1. Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik (1226-1283)
Cüveynî, Ġran‟ın köklü ailelerinden birine mensup önemli Moğol devlet adamlarındandır. Moğol sarayında çeĢitli devlet kademelerinde çalıĢmıĢ, zamanla idareciliğe kadar yükselmiĢtir. En önemli eseri Tarih-i Cihan-Güşa (Cihan Fatihinin
63
KonuĢ: 2006, s. 37.
64
Makrîzî, Kitâb es-Sulûk fî Ma’rifet Düvel el-Mulük, II/I, Yay.: M. Mustafa Zaide, Kahire 1941.
65 Abdülkerim Özaydın, “Ebû‟l-Fidâ”, DĠA., X, TDV. Yay., Ġstanbul 1994, s. 320-321. 66
Ebu‟l-Fida, Tarihu Ebu’l-Fida, II, Haz.: Mahmud Deyyub, Beyrut 1997.
67 Azîmî, Azîmî Tarihi. Selçuklular Dönemiyle Ġlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44),
Çev.: Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2006.
Tarihi)‟dır69. Üç cilt olan eser, Cengiz Han‟ın ortaya çıkıĢı ile baĢlar ve Hülagu Han‟ın Ġran ve Ön Asya harekâtları anlatılarak bitirilir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik70
.
1.3.3.2. Moğolların Gizli Tarihi
Kim tarafından kaleme alındığı bilinmeyen bu eserin 1240 yılında yazıldığı kabul edilmektedir. Moğolların Gizli Tarihi‟nin günümüze ulaĢan nüshaları, Moğolca metnin Çince iĢaretler ile yazılmıĢ halidir. Orijinalinin Uygur harfleri ile yazıldığı tahmin edilmektedir. Altan Debter ile kronolojik benzerliklerinden dolayı ikisinin aynı eser olup olmadığı tartıĢılmaktadır71. “Kitap” baĢlıklı 12 bölümden oluĢan bu eser, Moğolların ilk tarihi ve Cengiz Han dönemi hakkında önemli bilgiler içermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ahmet Temir tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik72
.
1.3.3.3. Altan Topçi
1604 senesinde yazıldığı kabul edilen ve 126 paragraftan oluĢan Altan Topçi adlı bu eser, Moğolların mitolojik kökeninden baĢlayarak Ögedey Han dönemine kadar olan Moğol tarihini anlatır73
. Moğolların Gizli Tarihi‟nden sonra, Moğol tarihini anlatan en önemli eserdir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tuncer Gülensoy tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik74
.
1.3.4. Türkçe Vekâyinâmeler
1.3.4.1. ÂĢıkpaĢaoğlu (h.795/1392-1293- 1481)
Amasya‟ya bağlı Ulvan Çelebi Köyü‟nde doğan ÂĢıkpaĢaoğlu, önemli Osmanlı tarihçilerindendir. 1476‟da yazmaya baĢladığı eseri Tevârih-i Âl-i Osman‟da kendisini “DerviĢ Ahmed ÂĢıkî” olarak tanıtmaktadır75
. Konumuz açısından eserin
69 KonuĢ: 2006, s. 72-73.
70 Cüveynî, Tarih-i Cihan GüĢa, Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1999.
71 Moğolların Gizli Tarihi I. Tercüme, Haz.: Ahmet Temir, TTK. Basımevi, Ankara 1986. 72
Moğolların Gizli Tarihi: 1986.
73 Altan Topçi (Moğol Tarihi), Haz.: Tuncer Gülensoy, KAY., Ankara 2008. 74 Altan Topçi: 2008.
bizi ilgilendiren kısmı, yazarın giriĢ kısmında verdiği ailesine ait soy kütüğüdür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin A. Nihal Atsız tarafından hazırlanan neĢrini kullandık76
.
1.3.4.2. Ahmed b. Mahmûd, el-Mevlâ (ö. 977/1569-1570)
Ahmed bin Mahmûd, XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden biridir. Babası, Bursa YeĢil Camii‟nin imamı idi. Bu sebeple lakabı İmamzade‟dir. Eseri Selçuk-Nâme‟yi, Türkçe olarak II. Selim döneminde yazmıĢtır77. ÇeĢitli kaynaklar kullanılarak hazırlanan eser, Büyük Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢundan baĢlar ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢı anlatılarak bitirilir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Erdoğan Merçil tarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik78
.
1.3.4.3. ġikârî (XIV. yy.)
ġikârî, XIV. yüzyıl yazarlarındandır. Onun, Karamanoğulları tarihini anlattığı Karamannâme adlı eseri, aslında Karamanoğulları Beyi Alâeddîn Bey‟in (1361-1397) isteği üzerine Yarcanî tarafından kaleme alınan eserin tercümesidir. Eser Kitâb-ı Tevârih-i Karamaniyye olarak da bilinir79. Karamanoğulları ve Türkmenlerle ilgili verdiği bilgiler sebebiyle kıymetlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Metin Sözen ve Necdet Sakaoğlu tarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik80
.
1.3.5. Süryani Vekâyinâmeleri
1.3.5.1. Abû’l-Farac, Gregory (XIII. yy.)
Malatya‟da Ġbranî bir doktorun oğlu olarak dünyaya gelen (1225/1226) Abû‟l-Farac (Bar Hebraeus); din, astronomi, fizik, mantık ile ilgili ve çeĢitli eserlerin tercümeleri baĢta olmak üzere ondan fazla kitap kaleme almıĢtır. Abû‟l-Farac Tarihi adıyla dilimize çevrilen eserinin asıl adı Kethabha Dhe-Makhtebhanuth Zabhne‟dir. Üç ciltten oluĢur. Eserin tercümesini, Ömer Rıza Doğrul iki cilt halinde neĢretmiĢtir. Türkiye Selçuklu Devleti ve Moğollarla ilgili içerdiği bilgiler bakımından önemlidir.
76 ÂĢıkpaĢaoğlu: 1985.
77 Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, I-II, Haz.: Erdoğan Merçil, Tercüman., Ġstanbul 1977. 78
Selçuk-Nâme: 1977, I.
79 ġikârî, Karamannâme [Zamanın Kahramanı Karamanîler’in Tarihi], Haz.: Metin Sözen-
Necdet Sakaoğlu, Karaman Valiliği ve Karaman Belediyesi Yayını, Ġstanbul 2005.
Biz araĢtırmamızda, eserin söz konusu tercümesinden faydalandık81. Ayrıca, aynı eser ġerefüddin Yaltkaya tarafından muhtasar olarak ve Tarihi Muhtasarüddüvel adıyla dilimize çevrilmiĢtir. Bu eseri de araĢtırmamızda kullandık. Bu muhtasar eserde, yazar adı Ebülferec-İbnülibrî olarak yazıldığından, araĢtırmamızda iki eser arasında fark yaratmak adına, aynı Ģekilde yazılmıĢtır82
.
1.3.6. Ermeni Kaynakları 1.3.6.1. Aknerli Grigor
Aknerli Grigor, Kilikya‟nın Ermeni manastırı (vankı) rahiplerindendir83
. Onun Okçu Milletin Tarihi adlı eseri, Türkiye Selçuklu-Moğol iliĢkileri ve Moğol tarihine yönelik önemli Ermeni kaynaklarından biridir. Eserde, Moğolların Anadolu Ģehirlerini istilâ etmesi ve Ermenilerin Moğollara itaatini sunması konularında özet bilgiler bulunur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin H. D. Andreasyan tarafından Moğol Tarihi adı ile çevrilmiĢ tercüme ve neĢrinden istifade ettik84.
1.3.6.2. Vardan Vardapet (ö. 1271)
Vardan Vardapet(=rahip), Ermenistan‟ın doğusunda doğmuĢ XIII. yüzyıl yazarlarındandır. Vardapet‟in, kendisine saygı duyulan biri olduğu ve Hülagu Han tarafından davet edildiği bir kurultayda, onunla konuĢtuğu bilinmektedir85
. Genel nitelikli eserinin önemli kısımları Türk Fütuhatı Tarihi adı ile H. D. Andreasyan tarafından dilimize tercüme edilmiĢtir. Eserde; Büyük Selçukluları, Selçuklu sultanlarının Anadolu fetihleri, haçlılar ve Moğolların ortaya çıkıĢı ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Biz araĢtırmamızda, bu eserin söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik86.
81 Abû‟l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, II, Çev.: Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara
1999.
82
Ebülferec-Ġbnülibrî, Tarihi Muhtasarüddüvel, Çev.: ġerefüddin Yaltkaya, Maarif Matbaası, Ġstanbul 1941.
83 Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, Çev.: Hrand D. Andreasyan, Osman Yalçın Matbaası, Ġstanbul 1954,
s. VII.
84
Aknerli Grigor: 1954.
85 Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), Çev.: Hrant D. Andreasyan, ĠÜ. Edebiyat
Fakültesi Yay., Ġstanbul 1937, s. 154-158.
1.3.6.3. Urfalı Mateos (XII.yy)
Doğum ve ölüm tarihleri bilinmeyen Ermeni yazar Urfalı Mateos‟un günümüze ulaĢan eseri 952-1136 seneleri arasını anlatmaktadır. Papaz Grigor tarafından bu esere bir zeyl yazılmıĢtır. Bu zeyl ile birlikte eser, Hrand D. Andreasyan tarafından dilimize çevrilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Hrand D. Andreasyan tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik87
.
1.3.7. Bizans Kronikleri
1.3.7.1. Akropolites, Georgios (1217-1282)
Georgios Akropolites, Bizans Ġmparatorluğu‟nda görev almıĢ bir devlet adamı ve aynı zamanda retorik bir tarihçidir. Ġmparator II. Theodoros Laskaris‟in yakın arkadaĢı ve eğitmeni olması ile de önemlidir. Eserin asıl adı, Khronike Syngraphe‟dir88. Eserde, Bizans Ġmparatorluğu‟nun 1204-1261 seneleri arasındaki siyasî olayları anlatılır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık89
.
1.3.7.2. Pachymérés, Georges (1242-1310)
Georges Pachymèrès, Bizanslı tarihçi ve filozoftur. Babası üçüncü haçlı seferinde ele geçirildiği zaman iltica etmiĢtir. Hayatını Ġstanbul‟da geçiren Pachymèrès‟in en önemli eseri 13 “kitap” baĢlıklı bölümden oluĢan Bizans Tarihi‟dir. Dilimize Bizanslı Gözüyle Türkler olarak çevrilen bu eserde Pachymèrès, ilk defa Bafeus SavaĢı‟nda Osman Bey‟den bahseden tarihçi olmuĢtur90
. Eserde ayrıca Kıpçaklar, Selçuklular, Ġlhanlılar ve Osmanlı Beyliği‟nden bahsedilmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ġlcan Bihter Barlas tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik91
.
87 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-2236) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162),
Çev.: Hrant D. Andreasyan, TTK. Yay., Ankara 2000; KonuĢ: 2006, s. 118-119.
88 Georgios Akropolites, Vekayinâme, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008. 89
Akropolites: 2008.
90 Georges Pachymèrès, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev.: Ġlcan Bihter Barlas, ĠKS. Yay., Ġstanbul
2009.
1.3.7.3. Anna Kommena (1083-1153)
Anna Kommena, Bizans Ġmparatoru I. Alexios Komnenos‟un kızıdır. 1083‟de doğmuĢtur. Babasının dönemini anlattığı Alexias adlı eseri ile bilinmektedir92
. Eser, Türklerin Anadolu‟daki ilk faaliyetlerine ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢ yıllarına iliĢkin önemli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden yararlandık93
.
1.3.7.4. Nikephoros Bryennios (XI. yy.)
Edirne‟de doğan Nikephoros Bryennios, Bizans Ġmparatoru I. Alexios Komnenos‟un kızı Anna Kommena‟nın eĢidir94. Dört kitaptan oluĢan eseri, Nikephoros Botaneiates‟in imparator olması ile baĢlar ve 1079‟a kadar gelir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik95.
1.3.7.5. Ioannes Zonaras (XII. yy.)
Hayatı hakkında fazla bilgimiz yoktur. Eserinde, evrenin yaratıĢından Alexios Komnenos dönemine kadar yaĢanan olayları anlatır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik96
.
1.4. Seyahatnâmeler
1.4.1. Ġbn Battûta (1304-1368)
Dünyanın pek çok yerini gezen ünlü seyyahlardan olan Ġbn Battûta, doğduğu kent olan Tanca‟dan (Fas) 1325‟de hac vazifesi için ayrıldıktan sonra Mısır, Suriye, Anadolu ve Hindistan baĢta olmak üzere Kırım, Afganistan ve Basra körfezine kadar pek çok yeri seyahat etmiĢ ve gezip gördüğü yerler hakkında, kentlerin
92
KonuĢ: 2006, s. 112-113.
93 Anna Kommena, Alexiad. Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda Ġmparator Alexias
Komnenos Dönemi’nin Tarihi. Malazgirt Sonrası, Çev.: Bilge Umar, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul
1996.
94
KonuĢ: 2006, s. 111.
95 Nikephoros Bryennios, Tarihin Özü, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008.
96 Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, AS. Yay., Çev.: Bilge Umar, Ġstanbul 2008, s. 134; Urfalı
kültürel yapılarını anlamamızı sağlayacak bilgiler vermiĢtir97. Kaleme aldığı seyahatnamesinin asıl adı Tuhfet el-Nuzzar fî Garaib el-Emsar ve Acaib el-Esfar‟dır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin A. Sait Aykut tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik98
.
1.4.2. Rubruk, Wilhelm Von (XIII. yy.)
Wilhelm Von Rubruk, XIII. yüzyıl seyyahlarındandır. Fransa Kralı IX. Louis‟in emriyle Moğollara gönderilmiĢtir. Yolculuğunu anlattığı eseri, dilimize Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255 adıyla çevrilmiĢtir99
. Eser, Di Plano Carpini‟den sonra Moğollar hakkında önemli bilgiler veren ikinci seyahatname türündeki eserdir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin, Ergin Ayan tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik100
.
1.4.3. Simon de Saint Quentin (XIII. yy.)
Simon, Papa tarafından 1245‟de Moğollarla temasa geçmek ve onlara Hıristiyanlığı anlatmak üzere doğuya gönderilen bir grup keĢiĢ içinde yer almıĢtır101
. Eseri Histoire des Tartares (Tatarların Tarihi)‟de, Moğollar yanında, özellikle II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve oğlu II. Ġzzeddîn Keykâvus dönemi hakkında baĢka yerde olmayan bilgiler vermektedir. Ancak verdiği bilgilerin çoğunu üçüncü Ģahıslardan derlediği görülür. Simon‟un eseri kayıptır. Bununla birlikte eser, ondan alıntılar yapan yazarların verdiği bu alıntı bilgiler toplanarak oluĢturulmuĢtur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Erendiz Özbayoğlu tarafından dilimize tercüme edilmiĢ neĢrinden istifade ettik102
.
1.4.4. Di Plano Carpini, Friar Giovanni (1182-1252)
Di Plano Carpini, Moğol Ġmparatorluğu‟na seyahat etmiĢ Ġtalyan bir gezgindir. Bu seyahatini ve Moğol tarihini anlattığı eserinin orijinal adı, Historia Mongalorum
97
A. Sait Aykut, “Ġbn Battûta”, DĠA., XIX, TDV. Yay., Ġstanbul 1999, s. 361-368.
98 Ġbn Battûta, Ġbn Battûta Seyahatnâmesi, I, Yapı Kredi Yay., Çev.: A. Sait Aykut, Ġstanbul 2000. 99 Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Çev.: Ergin Ayan, AyıĢığı
Yay., Ġstanbul 2001.
100
Rubruk: 2001.
101 Simon de Saint Quentin, Bir KeĢiĢ’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Çev.: Erendiz
Özbayoğlu, Haz.: Tufan Karasu, Daktav Yay., Alanya 2006.
Quos Nos Tartaros Appellamus‟tur. Türkçe‟ye çevirisi, Bizim Tatar Olarak Adlandırdığımız Moğol Tarihi‟dir. Biz bu eserin, Erik Hildinger tarafından orijinal dilinden Ġngilizce‟ye yapılan tercüme ve neĢrinden istifade ettik103
.
1.4.5. Marko Polo
Ortaçağın ünlü Ġtalyan seyyahıdır. Çin‟e kadar seyahat etmiĢtir. Gezip gördüğü yerleri kaleme aldığı iki ciltlik eseri ile bilinmektedir104. Eserinde, Moğollar ve 1272 senesindeki Anadolu hakkında önemli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Filiz Dokumantarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik105.
1.4.6. Joinville, Jean de (XIII. yy.)
Jean De Joinville, 1248‟de Fransa Kralı IX. Louis‟in, Papa IV. Innocentius‟un teĢviki ile bir haçlı seferi düzenlemeye karar vermesi üzerine, onunla birlikte Eylül ayında denize açılmıĢtır106. Yolculuğunu ve görüp öğrendiklerini kaleme aldığı seyahatnâmesi, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin bu tarihte diğer devletler tarafından nasıl göründüğü hakkında az da olsa bilgi vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Cüneyt Kanat tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik107
.
1.5. Menakıbnâmeler 1.5.1. Ahmed Eflâkî
Ahmed Eflâkî hakkında bildiklerimiz oldukça azdır. Onun, Ahi Nâtur‟un oğlu ve Bedreddîn Tebrizî‟nin öğrencisi olduğu, yıldızlar ilminde Ģöhret kazandığı için Eflâkî mahlasıyla tanındığı bilinmektedir108
. Menakıbü‟l-Arifîn (Ariflerin Menkıbeleri) adlı eserinde, Mevlânâ Celâleddîn ve haleflerinin menkıbelerine ve o dönemde yaĢananlara dair hikâyelere yer verir. Bu eserin tercüme ve neĢri, Tahsin Yazıcı tarafından yapılmıĢtır109. Eflâkî‟nin eseri, III. Murad döneminde (1574-1595)
103
Di Plano Carpini, The Story of The Mongols Whom We Call The Tartars, Trans.: Erik Hildinger, Branden Publishing Campany, Boston 1996.
104 KonuĢ: 2006, s. 131.
105 Marko Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, I, Haz.: Filiz Dokuman, Tercüman.. 106
Jean de Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, Çev.: Cüneyt Kanat, Vadi Yay., Ankara 2002.
107 Joinville: 2002.
108 Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Çev.: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2006. 109 Eflâkî: 2006.
de DerviĢ Mahmûd-ı Mesnevîhan tarafından, önce muhtasar hale getirilmiĢ daha sonra Türkçe‟ye çevrilerek III. Murad‟a sunulmuĢtur. Bu eser, Hüseyin Ayan, Gönül Ayan ve Erdoğan Erol tarafından neĢredilmiĢtir110. Biz çalıĢmamızda, Tahsin Yazıcı‟nın tercüme ve neĢri ile eserin söz konusu muhtasar neĢrinden istifade ettik.
1.5.2. Elvan Çelebi
Elvan Çelebi, Moğol istilâsından kaçarak XIII. yüzyılın ilk yarısında Anadolu‟ya gelmiĢ büyük bir Ģeyh ailesine mensuptur. Eseri Menâkubu‟l-Kudsiyye fî Menâsıbi‟l-Ünsiyye‟de de atalarının menkıbevi hayatlarını anlatmaktadır111
. Bu eser, özellikle Babaî isyanı (1240) ve Türkmenlerle ilgili verdiği bilgiler açısından önemlidir. Eserin tercümesi, Ġsmail E. Erünsal ve A. YaĢar Ocak tarafından yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik112.
1.5.3. Feridun b. Ahmed
Feridun bin Ahmed, Mevlânâ Celâleddîn‟in müritlerindendir. Mevlânâ ve çevresini tanıttığı Sipehsâlâr Risalesi adlı eseri ile bilinmektedir. Bu eser, 1947‟de Tahran‟da neĢredilmiĢtir. 1912‟de de Ahmet Avnî Konuk (1868-1938) tarafından Osmanlıcaya çevrilerek neĢredilmiĢtir113. Tahir Galip Seratlı ise Osmanlıca neĢri günümüz Türkçesine çevirerek neĢretmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tahir Galip Seratlı tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık114
.
1.5.4. Muhammed el-Alâî
Muhammed el-Alâî, evhadiyye hareketinin kurucusu ġeyh Evhadü‟d-din Hâmid el-Kirmanî‟nin halifelerinden Tiflisli ġeyh ġemseddîn Ömer‟in oğludur. Kirmanî‟nin hayatını anlattığı Menakib-i Evhadü‟d-din-i Kirmanî adındaki eseri ile
110 DerviĢ Mahmûd-ı Mesnevîhan, Sevâkıb-ı Menâkıb, Haz.: Hüseyin Ayan-Gönül Ayan-Erdoğan
Erol, Rûmî Yay., Konya 2007.
111 KonuĢ: 2006, s. 106. 112
Elvan Çelebi, Menâkubu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba Ġlyas Horasânî ve
Sülalesinin Menkabevî Tarihi), Haz.: Ġsmail E. Erünsal-A. YaĢar Ocak, TTK. Yay., Ankara 1995.
113 Feridun bin Ahmed, Sipehsâlâr Risalesi, Çev.: Tahir Galip Seratlı, Elest Yay., Ġstanbul 2004. 114 Feridun bin Ahmed: 2004.
bilinmektedir115. Eserde, 1204-1234 seneleri arasında, Kirmanî‟nin Anadolu‟daki faaliyetleri anlatılırken Türkiye Selçuklu ve Moğollarla ilgili de bilgiler verilmektedir. Bu eserin tercüme ve tetkikli neĢri, Mikâil Bayram tarafından Şeyh Evhadü‟d-din Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi adıyla yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mikâil Bayram tarafından hazırlanan söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik116
.
1.6. Coğrafya Eserleri
1.6.1. Hamdullah Kazvînî, Müstevfî (1281-1350)
Hamdullah Kazvînî‟nin Tarih-i Güzîde‟den sonra ikinci önemli eseri coğrafyaya dairdir. 1339‟da tamamlanmıĢtır117
. Nüzhetü‟l-Kulûb adındaki bu eserde konumuz açısından, Ġran ve Anadolu‟nun coğrafî ve iktisadî durumu hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Muhammed Debîr-i Sîyâkî tarafından Tahran‟da yapılmıĢ neĢrinden istifade ettik118
.
1.7. Edebî Eserler 1.7.1. Fîhi Mâ Fîh
Fîhi Mâ Fîh, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî‟nin (1207-1273) meclislerindeki konuĢmalarını içeren bir eserdir. Mevlânâ‟nın oğlu Sultan Veled ya da müritlerinden biri tarafından yazıldığı düĢünülmektedir119. Bu eserden, dönemin sosyal, dinî ve iktisadî durumu hakkında pek çok bilgi edinmek mümkündür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Meliha Ülker Anbarcıoğlu tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık120
.
115 Muhammed el-Alâî, ġeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmanî ve Menakıb-Nâmesi, Çev.: Mikâil
Bayram, NKM. Yay., Ġstanbul 2008.
116 Muhammed el-Alâî: 2008. 117
KonuĢ: 2006, s. 94.
118 Hamdullah Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, NeĢr.: Muhammed Debîr-i Sîyâkî, Tahran 1336. 119 Fîhi Mâ Fîh, Çev.: Meliha Ülker Anbarcıoğlu, Ataç Yay., Ġstanbul 2007.
