I - ROMA HUKUKUNUN BİLGİ KAYNAKLARI
C. I.'in bölümleri hakkında ayrı ayrı bilgi verilirken de genellikle elimizdeki baskıların düzenlenişi esas alınmaktadır
1. Institutiones
'Hukuk müesseseleri' (hukuk kurumları) anlamına gelir. Bu derleme, uygulanan hukukun anahatlarını belli bir düzen içinde saptamak, bir başka deyişle, uygulanan hukuk hakkında genel bilgi vennek amacıyla hazırlanmıştır. Yani, hukuk bilimine başlangıç konusunda bir ders kitabı niteliğindedir. Gerçi, hukuk öğretiminin asıl konusu Digesta'da ve Codex'te toplanan malzemeydi. Çünkü aşağıda görüleceği gibi, Digesta, Cumhuriyet Dönemi ve Klasik Dönem hukukçularının eserlerinden alman parçaları kapsıyordu. Codex ise, emirnamelerin sistematik bir derlemesiydi. Ancak, her ikisi de çok ağır ve ayrıntılarla dolu olduklarından, uygulanan hukukun temel kavram ve kurallarını anlamak, öğrenmek bakımından elverişsizdi. Bu nedenle uygulanan hukukun tümü hakkında genel bilgi verecek nitelikte bir bölümün hazırlanması zorunluluğu duyuldu. Iustinianus, M.S. 533 yılında, bu bölümün hazırlanması için Tribonianus'un denetimi altında iki hukuk hocasını görevlendirdi. Eski çağlarda, hukuk öğretimine başlangıç olarak ders kitabı niteliğinde yazılan eserler genellikle 'Institutiones’ adını taşıyordu. Bu nedenle, C.I.C.'in, bu amaçla hazırlanan bölümüne de bu isim verilmiştir.
C.I.C.'in bu bölümü eski çağlarda yazılmış aynı nitelikte ve aynı adı taşıyan ders kitaplarından ve özellikle düzenleniş biçimine de uyularak Gaius'un Institutiones'inden
35 yararlanılarak hazırlanmıştır. Zamanında yürürlükte olan hukuku genel çizgileriyle saptamak amacıyla hazırlanmış olan bu bölümde, bir derleme niteliğindedir. Özellikle Klasik Dönem hukukçularının eserlerinden parçalar ihtiva etmektedir. Ancak Institutiones'te hangi kısımların nerelerden alındığını saptamak olanağı yoktur. Çünkü amaç, hukuka yeni başlayanlara toplu bilgi vermek olduğundan, derlemede, ne hukukçuların, ne de eserlerin adları gösterilmiştir.
Derlemeyi yapanlara, ’Compilator' deniyordu. Compilator'ların Klasik Dönem'e ait metinleri olduğu gibi almayıp, bu metinleri sonraki çağlar imparatorlarının ve özellikle lustinianus 'un emirnameleriyle hukukta yapılan yeniliklere göre değiştirerek bir araya toplamışlardır. Böylece, bir yılda derlenen Institutiones, 530-533 yılları arasında hazırlığı tamamlanan Digesta ile birlikte lustinianus 'un bir constitutio'su ile yayımlanarak yürürlüğe konmuştur. Hukuk öğretimi için bir ders kitabı niteliğini taşımasına rağmen, Institutones, imparatorun mutlak iradesinin ifadesi olarak yayımlanmakla kanun gücünü kazanmıştır. Böylece, Institutiones için kanun gücünde bir öğrenci kitabı denilebilir.
Institutiones, dört kitap (liber)'tan oluşmuştur.
2. Digesta (Pandectae)
Gerek ’Digesta', gerek 'Pandectae’ terimleri, düzenlenmiş, tam bir derleme anlamını taşır. Bu bölüm, Klasik Dönem hukukçularının eserlerinden alınmış ve belli bir sistem içinde toplanmış parçalardan oluşmuştur. Bu amaçla eserleri taranan hukukçular, Klasik dönem’in en değerli, en seçme hukukçularıdır. Böylece, İustinianus, Digesta'da yer almalarını sağlayarak milâttan sonra ilk üç yüzyılda yaşamış olan Salvius lulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus, Paulus gibi Roma hukukunun en büyük temsilcilerinin eserlerinin zamanımıza kadar saklanmasına yardımcı olmuştur. Bu nedenle, Digesta, lustinianus'un eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi açısından en değerli bölümüdür. Digesta 50 kitaptan oluşmuştur.
Digesta, gene Tribonianus'un başkanlığında on yedi kişilik bir kurul tarafından M.S.
530 yılında hazırlanmaya başlamış ve 533 yılında, yani üç yıl içinde tamamlanarak Institutioııes ile birlikte yayımlanmıştır. Digesta’nın hazırlanması zor ve zaman isteyen bir işti. Klasik Dönem hukukçularının bütün önemli eserlerinin araştırılması, elden geçirilmesi ve işlenmesi gerekiyordu. Binlerce kitap okunacak, önemli bulunan parçalar ayıklanacak, bunlar gerekirse özetlenecek ve çağın hukukuna göre değiştirilecekti. Gerçi, bu işle uğraşacak hukukçu sayısı az değildi. Ayrıca, söz konusu eserler belli bir sistem içinde elden geçirilecekti. Ama gene de böyle büyük çapta bir işin 530-533 yılları arasında, yani üç yıl gibi kısa bir sürede tamamlanabilmesini açıklamak güçtür. Bu nedenle, haklı olarak bu işle görevlendirilen compilator'larıın, hukuk öğretiminde kullanılmak amacıyla hazırlanmış, Digesta niteliğinde küçük hacimli bazı eserlerden yararlandıkları sanılmaktadır. Digesta da kanun gücündeydi. Ancak, bir kanun gibi kullanılmaya çok elverişsizdi. Çünkü, Digesta’da toplanan parçalar belli olaylar için verilmiş somut hükümleri, kararları kapsıyordu. Bu nedenle, yargıç somut bir olay hakkında hüküm vermek durumuna düştüğünde haklarında hüküm verilmiş binlerce olayı gözden geçirip elindeki olayın eşini ya da benzerini aramak güçlüğüyle karşılaşıyordu. Bu da C.I.C.in, özellikle Digesta bölümünün, bir kanun gibi uy-gulanması amacının yanı sıra ve belki de daha çok, hukuk bilimine hizmet edecek nitelikte
36 tasarlandığını göstermekledir. Nitekim, yasama açısından, ’inscriptio'lara gerek yoktu.
Iustinianusün emirnamesiyle yayımlandıkları için, hukukçuların eserlerinden alınan parçalardaki hükümler kanun gücü kazanmışlardı. Bu nedenle, artık bu gibi hükümlerin hangi hukukçulara ait olduklarını saptamanın uygulama bakımından bir önemi kalmamıştı.
Iustinianus'un, hukukçuların adlarını saklatması, hukuk mekteplerinin bu konudaki geleneğini sürdürmek istediği biçiminde yorumlanabilir. Çünkü eskiden beri hukuk mekteplerinde büyük Romalı hukukçuların eserleri, bazen tümüyle, bazen de özet olarak okutuluyor, öğretiliyordu. Bu da, Digesta’nm hukuk öğretimine de hizmet amacını taşıdığı görüşünü gücendirmektedir. Ayrıca, lustinianus'un bu tutumunun, Klasik Dönem hukukçularına duyduğu büyük hayranlığın, dolayısıyla onların adlarının yitip gitmemesi isteğinin bir sonucu olduğu düşünülebilir.
lustinianus'un ’inscriptio'ları saklatması sayesinde Klasik Dönem Roma hukukunun büyük temsilcileri hakkında bilgi edinme olanağı doğmuştur. Bu nedenle, lustinianus bu tutumuyla hukuk bilimi araştırmalarına büyük hizmette bulunmuştur.
3. Codex
Codex, C.I.C.'in 3. bölümüdür. Oysa, uygulamadaki hukukun derlenmesinde ilk gereksinme, hukukun en yeni kısmını oluşturan imparator emirname (constitutio)lerinin toplanması konusunda duyulmuştur. Gerçi daha 4. yüzyılda yapılmış bu tip birkaç derleme vardı. 5. yüzyıl başlarında, imparator II. Theodosius'un buyruğu ile imparator Constantinus’un tahta geçişinden (M.S. 306) itibaren çıkarılmış bütün emirnameler topla-narak M.S. 438 yılında on altı kitaplık bir derleme halinde yayımlanmıştı. Bu derleme de imparator II. Theodosius'un bir emirnamesiyle yayımlandığından kanun gücündeydi ve
’Codex Theodosianus’ adını taşıyordu. Ancak, imparator II. Theodosius’tan bu yana bir yüzyıl geçmişti ve bu süre içinde birçok yeni constitutio çıkarılmıştı. Bu nedenle, imparator lustinianus, M.S. 528 yılında eski codex’lerden de yararlanarak, onların hazırlanmasından bu yana çıkarılan bütün emirnameleri de ekleyip, on kişilik bir kumlu, yeni bir imparator hukuku derlemesi hazırlamakla görevlendirdi. Bu eser, bir yıl içinde tamamlanarak 529 yılında yayımlandı. Ancak, C.I.C.'in öteki iki bölümü, Institutiones ve Digesta hazırlanıp 533 yılında yayımlandıklarında, Codex'in yapılmasından beri dört yıllık bir süre geçmişti. Bu dört yıllık süre içinde ise lustinianus birçok yeni emirname çıkarmıştı. Bu nedenle, 529 tarihli Codex'e yenilikler ve değişiklikler getiren bu emirnamelerin işlenmesi gerekiyordu. Bu amaçla elden geçirilen Codex, gerekli ekleri ve değişiklikleriyle birlikte 534 yılında yeniden yayımlandı.
Bu derlemede, İmparator Hadrianus'tan (M.S. 117 - 138) lustinianus'a kadar olan dönemde çıkardan emirnameler belli bir sistem içinde toplanmıştı. Codex. on iki kitaptan oluşmuştur.
4. Novellae
Iustinianus, 534 yılından ölüm tarihi olan 565 yılına kadar iktidarda kaldığı süre içinde birçok önemli kanun ve emirnameler çıkarmıştı. Sonradan bunlar ’Novellae leges’
(yeni kanunlar), yani büyük kanunlaştırma hareketinden sonraki kanunlar adı altında toplandı. Bunlar, Doğu Roma İmparatorluğu'nda uygulanmak için çıkarılmış gerçek anlamda kanunlardı. Öğretimle ilgileri yoktu. Doğu Roma İmparatorluğu'nda konuşma dili Yunanca
37 olduğundan bu emirnamelerin çok büyük bir bölümü Yunanca, çok azı Latince olarak yazılmıştı. Birkaçı da her iki dilde yayımlanmıştı. Novellae, Corpus luris Civilis'in bir kısmı olarak düşünülmemişti. Bu derleme, ancak Ortaçağ'da 4. bir bölüm olarak lustinianus'un eseri olan ve C.I.C. adı verilen derlemeye eklenmiştir. Novellae'nin resmî bir koleksiyonu yoktur. Özel derlemeleri yapılmıştır. Bunların en genişinde 168 emirname bulunmaktadır.
5. Interpolatio'lar ve Glossa'lar
lustinianus'un bu kanun derlemesinin en büyük bölümünün eski çağların hukuk malzemesinden oluştuğu görülmektedir. Klasik Dönem hukukçularının, Digesta'ya parçaları alınmış olan eserleri, milâttan sonraki ilk üç yüzyıla, yani lustinianus döneminden önceki çağlara aittir, lustinianus ise kendi zamanında uygulanmasını istediği hukuku saptamak amacındaydı. Bu nedenle, bu eski hukukun, çağın hukukî eğilimlerine, çok değişmiş ve gelişmiş olan ekonomik ve toplumsal koşullarına uydurulması zorunluluğu doğdu. Nitekim, lustinianus, Institutiones, Digesta ve Codex'in yayımlanmasına ilişkin emirnamesinde, elden geçirilip derlenen malzemede bu amaçla gerekli değişikliklerin yapıldığım açıkça belirtmektedir. Böylece, Institutiones, Digesta ve Codex derlemeleriyle bize kadar gelen hukuk, arı Klâsik Dönem hukuku olmayıp, Doğu Roma İmparatorluğu'nun gereksinmelerine uydurulmak amacıyla değiştirilmiş ve düzeltilmiş bir hukuktur, lustiııianus'un emriyle C.I.C.'i hazırlayanlar tarafından yapılan bu değişikliklere 'interpolatio’ denir. Klasik Hukuk Dönemi metinlerinde yapılan eklemeler, çıkarmalar, değişiklikler anlamında interpolatio'lar, C.I.C.in her üç bölümünde de, özellikle Digesta bölümünde pek çoktur.
Değiştirilen metinlere de işaret edilmediğinden, interpolatio'ları kesinlikle saptamak büyük bir güçlük gösterir. Roma hukuku uygulandığı sürece, C.I.C., yürürlükte olan bir kanun derlemesiydi. Bu nedenle, içindeki metinlerin ilk, orijinal biçimlerini araştırma gereği pek duyulmuyordu. Ancak, 19. yüzyılda Roma hukuku aşağı yukarı bütün ülkelerde doğrudan doğruya yürürlükte olmaktan çıkınca, bu hukuk daha çok hukuk tarihinin konusu oldu.
Hukuk tarihçileri, C.I.C.'te rastladıkları metinlerin orijinal olup olmadıklarım araştırmak, değilseler yapılan interpolatio'ları saptamak istiyorlardı. Böylece, 19. yüzyıl başlarından itibaren interpolatio araştırmalarına büyük bir hız verildi. Bu araştırmaların sonuçlarını gösteren birçok kitap ve makale yayımlandı. Bugün artık, C.I.C'in aşağı yukarı bütün metinleri bu amaçlaelden geçirilmiş, saptanan interpolatio'lar, kitaplarda, kataloglarda derlenmiştir. Bununla birlikte, bugün de herhangi bir konuda yapılan bir araştırmada, C.I.Cteki metinlerden yararlanılmak istendiğinde, her şeyden önce, söz konusu metinler, interpolatio açısından değerlendirilmelidir.
Glossa'ları, interpolatio'lardan ayırmak gerekir. İtalya'da, M.S. 4. yüzyıldan sonra kumlan hukuk mekteplerindeki hukuk öğretiminde Klasik dönem hukukçularının eserlerinden yararlanılıyordu. Hukuk hocaları, öğretim sırasında Klâsik Dönem hukukçularının eserlerini açıklarken, bu eserlerdeki hükümleri, kendi zamanlarında uygulanmakta olan hukuk açısından değerlendiriyorlar ve artık geçerli olmayanları belirtiyorlardı. Bu tip açıklamaları, gerek hocalar, gerekse öğrenciler, ellerindeki elyazması kitapların ya satır aralarına ya da kenarlarındaki boş kısma not ediyorlardı. Elyazması nüshalar yeniden kopya edilirken bu notlar da metne ekleniyordu. Böylece, asıl metin değişmiş oluyordu. Glossa adı verilen bu değişiklikleri de tıpkı interpolatio'lar gibi hemen görmek, saptamak olanağı yoktur. Ancak, bu açıklamalardan da anlaşılabileceği gibi,
38 glossa'larla interpolatio'lar arasında önemli bir nitelik farkı vardır, interpolatio'lar, eski hukuk metinlerinde kanun koyucunun iradesiyle yapılan kasıtlı değişikliklerdi. Glossa'lar ise özel kişilerin fiilleri sonucu istenmeden ortaya çıkan değişikliklerdi.
3. Iustinianus’tan sonraki bilgi kaynakları (Bizans kaynakları)
Roma hukuku, lustinianus zamanında aldığı biçimiyle, Bizans İmparatorluğu'nda bu imparatorluğun yıkılışına kadar yürürlükte kaldı. Ancak, doğal olarak, Roma hukuku, uygulandığı süre içinde, imparatorluğun ekonomik, toplumsal ve kültürel yapısına uyacak biçimde değiştirildi. Ayrıca, bu hukukun içeriği, daha kolay öğrenilebilmesi ve yayılabilmesi için Yunan diline aktarıldı, lustinianus'un ölüm tarihinden sonraki tarihlere ait bu Yunanca kaynaklar, Roma hukukunun o dönemlerde Bizans İmparatorluğu'nda uygulanmakta olan içeriğinin yanı sıra, daha önceki çağlann Roma hukuku hakkında da değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu kaynaklardan özel önem taşıyan ikisine değinmek yerinde olur:
a)
Theophilus adlı hukukçunun hazırladığı ’Paraphrasis’ adını taşıyan eser, C.l.C.'in, Institutiones bölümünü Yunanca olarak açıklamak amacına yöneliktir.b)
Basilica (İmparator Kanunları): İmparator Basiliııs Macedo (867-886) ile Bilge Leo (886-911) zamanında hazırlanmış olan bu büyük hukuk eserinin amacı, lustinianus'un hukuk derlemesinin 9. yüzyılın sonunda hâlâ yürürlükte olan kısımlarını belli bir düzen içinde saptamaktı. Yunanca olarak kaleme alınmış olan bu eser 60 kitaptan oluşmuştur.c)
Bizans İmparatorluğu'nda uygulanmakta olan Roma Hukuku son olarak Selânik'li bir yargıç olan Constantin Harmenopıılos, 1345’te çıkardığı ‘Hexabiblos’ adlı eserde toplamıştır. Bu eser, 1453'ten sonra Türk egemenliği altına giren Yunanlıların örf ve âdet hukuklarının esasını oluşturmuştur.4. Hukuk-dışı edebiyat
Siyasî tarihçiler, ozanlar, siyasî yazarlar, filozoflar, dilciler vb. eserlerinde hukuk kurallarının sözünü ederek, hukuk alanında yazılmış kitaplardan aldıkları parçaları açıklayarak, hukukî olayları anlatarak, hukukî konuları işleyerek eski zamanlara ait hukuk bilgilerimizin genişlemesine büyük katkılarda bulunmuşlardır. Bunların en önemli temsilcile-rinden biri büyük siyaset adamı ve yazar Cicero'dur.Yazıtlar, yani üstüne metinler kazılmış olan taş ve ya da bronz levhalar, papirus'lar da eski çağlardaki Roma hukuku hakkında bilgi sağlamak için üstünde durulması gereken kaynaklardır.
II - ROMA HUKUKUNUN YARATICI VE YÜRÜRLÜK KAYNAKLARI