Alman Anayasalarında Bireysel Din Özgürlüğüne İlişkin Düzenlemeler Farklı mezhep ve inanç gruplarına mensup halkın, barış içerisinde birlikte

yaşayabilmelerinin şartı olarak, inanç grupları ve mezhepler üstü bir devlet düşüncesinin gerekli olduğu fikrinin gelişmesi, bugünkü anlamda -devlete karşı- din özgürlüğünün temelini oluşturmaktadır. Dini açıdan tarafsız olan ve Hrıstiyanlıktaki Pilatus sorusunu⁶⁴⁷ dini konularda sormayan devletin din özgürlüğünü sağlayabileceği⁶⁴⁸ görüşünün ilk olarak 1849 tarihli Paulus Kilisesi Anayasası'na⁶⁴⁹ ve 1850 tarihli Prusya Anayasası'na⁶⁵⁰ şekil vermesi, din özgürlüğünün, devletin hoş görüsüne bağlı bir hak olmaktan çıkarak, subjektif bir temel hak olarak ortaya konması anlamına gelmektedir.⁶⁵¹ 1919 yılında yürürlüğe giren Weimar Anayasası (Weimarer Reichsverfassung (Weimar Anayasası)⁶⁵² bir temel hak olarak bireysel din hürriyetini

646 karş. Alexander HOLLERBACH, “§138 Grundlagen des Staatskirchenrechts“, içinde: (Hrg.) Josef Isensee Handbuch desStaatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, Heidelberg 1989 Cilt: 6, s. 477, karş. İrfan BAŞKURT, “Almanya’da Din Eğitimi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2001, Sayı: 4, s. 112.

647 Yuhanna 18/38 Pilatus O’na “Gerçek nedir?” diye sordu.

648 Martin HECKEL, “Religionsfreiheit. Eine sekülare Verfassungsgarantie”, İçinde: Gesammelte Schriften IV – Staat, Kirche, Recht, geschichte, 1997, s. 647.

649 Paulus Kilisesi Anayasası (Pauluskirchenverfassung) 1849 yılında Frankfurt’ta ilan edildi.

Geçerliliği hakkında halen süren tartışmalar mevcuttur. O dönem Almanya coğrafyasına hakim olan orta ve büyük ölçekli devletçiklerin ve Prusya kralının anayasayı onaylamamaları sebebiyle geçerlik kazanmadığı söylenmektedir. Halkın ise anayasanın kabulü yönünde olumlu tavır sergilediği belirtilmektedir. Karş. WİLLOWEIT, s. 261 vd.

650 WİLLOWEİT, s. 269 vd.

651 Jörg D. KÜHNE, Die Reichsverfassung der Pauluskirche: Vorbild und Verwircklichung im spaeteren deutschen rechtsleben, 2.Auflage,1998, s. 470.

652 Weimarer Reichsverfassung veya Die Verfassung des Deutschen Reiches, 31 Temmuz 1919'da Weimar’da karara bağlanmış, 11 Ağustos 1919’da kesin metin oluşturulmuş ve 14 Ağustos 1919’da ilan edilmiştir. WİLLOWEİT, s. 310 vd.

124 anayasal metne alarak, bunun tüm Almanya için geçerli olmasını ve yürürlüğe girmesini sağlamıştır.⁶⁵³

İkinci Dünya Savaşı Öncesi Almanya’da yaşanan anayasal gelişmeler sonucu ortaya konulan anayasalardaki din özgürlüğüne ilişkin düzenlemelere tarihi önemi sebebiyle kısaca değinilecektir.

2.1.3.1.1. Paulus Kilisesi Anayasasında Bireysel Din Özgürlüğü

Yukarıda siyasi tarih açısından aktarılmaya çalışıldığı üzere, Paulus Kilisesi Anayasası her nekadar akim kalan bir anayasacılık hareketi olsa bile Alman hukuk tarihinde, en geniş bir şekilde tüm halk tabakaları tarafından yürürlüğü için mücadele verilmiş tek anayasa olarak yer almıştır.⁶⁵⁴ Pek çok temel hak ilkdefa bu anayasa ile geniş şekilde düzenlenmiştir. Bu temel haklardan birisi de bireysel din ve vicdan özgürlüğü olarak anayasanın metninde yer almıştır. Tabiki üzücü olan Paulus kilisesi anyasasının yürürlüğe girmemiş olmasıdır.⁶⁵⁵

Anayasada öngörüldüğü şekliyle, bireysel din özgürlüğü açısından, her Alman’ın bireysel olarak inanç ve vicdan özgürlüğüne sahip olduğu,⁶⁵⁶ inanç ve ibadet özgürlüğü garanti altına alınmakta ve bu özgürlüğü bertaraf edecek her türlü baskı ve eylemin cezalandırılacağı anayasal olarak hükme bağlanmaktadır.⁶⁵⁷ Bunun haricinde bireysel din özgürlüğü açısından önemli bir düzenleme, evlilik akitlerinin sivil memurlar önünde yapılacağı yönündeki düzenleme ve din ve mezhep farklılığının hiçbir şekilde evlilik birliği kurmaya engel olamayacağına dair düzenlemedir.⁶⁵⁸

653 Madde 135 WRV: Cumhuriyetin bütün vatandaşları, bütünüyle inanç ve vicdan özgürlüğünü yaşarlar. Dini ibadetlerin rahatsız edilmeden yapılması, anayasal garanti altındadır ve devletin koruması altındadır. Devletin mevcut yasaları bu hükümlerin kapsamı dışındadır.

654 WİLLOWEİT, s.263.

655 “Paulus Kilisesi anayasası metni için bkz. Verfassung des deutschen Reiches vom 26. Mai 1849“, http://www.verfassungen.de/de06-66/verfassung49-i.htm (Erişim 20 Ocak 2018).

656 Pauluskirchenverfassung; § 142. Jeder Deutsche hat volle Glaubens- und Gewissensfreiheit.

657 Pauluskirchenverfassung; § 143. Jeder Deutsche ist unbeschränkt in der gemeinsamen häuslichen und öffentlichen Uebung seiner Religion. Verbrechen und Vergehen, welche bei Ausübung dieser Freiheit begangen werden, sind nach dem Gesetze zu bestrafen.

658 Pauluskirchenverfassung; § 148. Die bürgerliche Gültigkeit der Ehe ist nur von der Vollziehung des Civilactes abhängig; die kirchliche Trauung kann nur nach der Vollziehung des Civilactes stattfinden.

Die Religionsverschiedenheit ist kein bürgerliches Ehehinderniß.

125 2.1.3.1.2. Prusya Anayasasında Bireysel Din Özgürlüğü

Prusya Anayasası (Preussische Verfassung)⁶⁵⁹ 1848 yılında, Prusya Kralı Friedrich Wilhelm IV. tarafından ilan edildi. Bilhassa bireysel haklar açısından sonrasında yapılan anayasal düzenlemelere de örnek olmuştur. Anayasanın 12. maddesinden 16.

maddesine kadar din özgürlüğü ve devlet – kilise ilişkisini düzenler. 1850 tarihli son şekli ile din özgürlüğünü düzenleyen maddeler şöyledir:

“Dini İnanç ve Dini cemaatlerin dernek ve organizasyon kurma özgürlüğü ve özel ve kamusal alanlarda iabdet etme özgürlüğü garanti altındadır.

Vatandaşlık ve temel haklardan yararlanma hakkı, dini inançtan bağımsızdır.

Aynı şekilde, vatandaşlık ve temel haklardan kaynaklanan sorumluluklar, dini özgürlüklerin ifası sebebiyle kesintiye uğratılamaz.”⁶⁶⁰

Madde metninden de anlaşılacağı gibi, bir yandan din özgürlüğü düzenlenirken, diğer taraftan, din özgürlüğünün vatandaşlık ve diğer temel haklardan kaynaklanan sorumlulukları yerine getirmede engel olamayacağı ifadesiyle, din özgürlüğüne bir sınırlama getirilmeye çalışılmıştır. Hem Paulus Kilisesi anayasası, hem de Prusya Anayasasındaki açık hükümlere rağmen, Almanya’da yaşayan Yahudilerin dini özgürlükleri açısından bir gelişme olmamıştır.⁶⁶¹

2.1.3.1.3. Weimar Anayasasında Bireysel Din Özgürlüğü

Weimar Anayasasında⁶⁶² ise bireysel din özgürlüğü anayasanın 3. Bölümünde Din ve Dini Cemaatler başlığı altında düzenlenmiştir. Weimar anyasasının 135. Maddesinde, cumhuriyet sınırları içerisinde ikamet eden herkesin⁶⁶³ bütünüyle inanç ve vicdan özgürlüğüne sahip oldukları, bu anlamda dinin gerektirdiği şekilde ibadet

659 Prusya Anayasası metni için bkz. Verfassungsurkunde für den Preußischen Staat vom 31. Januar 1850, http://www.verfassungen.ch/de/preussen/preussen50-index.htm (Erişim 20 Ocak 2018).

660 Verfassungsurkunde für den Preußischen Staat vom 31. Januar 1850; Art. 12. Die Freiheit des religiösen Bekenntnisses, der Vereinigung zu Religionsgesellschaften (Art. 30 und 31) und der gemeinsamen häuslichen und öffentlichen Religionsübung wird gewährleistet. Der Genuß der bürgerlichen und staatsbürgerlichen Rechte ist unabhängig von dem religiösen Bekenntnisse. Den bürgerlichen und staatsbürgerlichen Pflichten darf durch die Ausübung der Religionsfreiheit kein Abbruch geschehen.

661 WİLLOWEİT, s.279.

662 Die Verfassung des Deutschen Reichs vom 11. August 1919, Reichsgesetzblatt 1919, s.1383.

663 Weimar anayasasının 135. Maddesinde “Alle Bewohner des Reichs” yani “ Cumhuriyet sınırları içerisinde ikamet edenler” ifadesi kullanılmıştır. Buradan hareketle, din özgürlüğünün kapsamının bilinçli olarak genişletildiğini söylemek mümkündür.

126 özgürlüğünün devletin garantisi altında olduğu anayasal olarak hüküm altına alınmıştır.⁶⁶⁴ Weimar anayasasının 136. Maddesinde ise, vatandaşlık hak ve sorumluluklarının dini aidiyetten bağımsız olduğu, hiçbir şekilde şarta bağlanamayacağı ve sınırlandırılamayacağı ifade edilmiştir. Aynı şekilde, kimsenin dini aidiyetini ve inancını açıklamaya zorlanamayacağı ve zorunlu olarak kiliseler tarafından dini ayinlere ve toplu ibadetlere katılmaya zorlanamayacağı, inancına aykırı bir yemin şekline göre yemin etmeye zorlanamayacağı ifade edilmiştir.⁶⁶⁵

Weimar anayasasında, din özgürlüğü ile sınırlamaların pek olmadığını söylemek mümkündür. Sınırlama sayılabilecek hükümler, özgürlüğün uygulanması sırasında, uygulamayı sınırlayan bir federal yasa var ise, bu kanuna göre özgürlüğün sınırlanabileceği, yine dini açıklama hürriyeti kapsamında, eğer nüfus sayımı gibi, kanuni bir zorunluluk dini açıklamayı gerekli sayıyorsa, bu hükme göre bireyler dini inançlarını belirtmek zorundadırlar.

2.1.3.2. Alman Anayasalarında Kolektif Din Özgürlüğüne İlişkin Düzenlemeler