Çoğunluk Sistemleri

Çoğunluk sistemi, seçim sistemlerinden en basit ve sonucunun alınması en kolay olanıdır. Bu sistemde kimi zaman seçimi kazanan partinin ülke düzeyinde aldığı oy oranının çok üstünde parlamentoda temsil edildiği, kimi zaman da ülke çapında aldığı oy açısından azınlıkta kalan partinin parlamentoda çoğunluğu sağladığı görülmektedir. Bunun sebebi, parlamentoda çoğunluğu sağlayan partinin bazı seçim çevrelerinde seçimi çok-az farkla kazanması, bazı seçim çevrelerinde ise büyük farkla kaybetmesidir.⁵⁷⁰ Çoğunluk sistemleri, “Tek İsimli ( ar Bölge) ve Tek Turlu Çoğunluk Sistemi, Tek İsimli-İki Turlu Çoğunluk Sistemleri, Listeli-Tek Turlu Çoğunluk Sistemi, Listeli-İki Turlu Çoğunluk Sistemi( ransız Sistemi)” şeklinde dört ana başlık altında sınıflandırılabilecektir. Bunlar dışında da çoğunluk sistemi olmakla

567 Ülkü Varlık, Banu Ören, Seçim Sistemleri ve Türkiye‟de Seçimler, Der Yayınlan, İstanbul, 2001, s. 22-23.

568 Ali Akyıldız, ―Demokrasinin Sayılarla Sınavı: Seçim Sistemleri‖, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi , Sayı: 7, s. 131.

569 Arslan ve Kılavuz, s. 58.; Akyıldız, s. 131

570 A.Şeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999, s. 86.

birlikte ana hatlarıyla bu şekilde sınıflandırılabilir.⁵⁷¹

3.1.2.1.1. Tek İsimli Dar Bölge ve Tek Turlu Çoğunluk Sistemi

Tek İsimli (Dar Bölge) ve Tek Turlu Çoğunluk Sistemine İngiliz Sistemi de denmekte olup ―dar bölge sistemi‖ şeklinde de isimlendirilmekte ve halen Amerika Birleşik Devletlerinde uygulanmaktadır. Tek İsimli (Dar Bölge) ve Tek Turlu Çoğunluk Sistemi belirlenen seçim çevresinde kullanılan oyların basit çoğunluğunu alan adayın seçimi alacağı anlayışı üzerine kurulmuştur. Seçimlere ne kadar aday katılmış olursa olsun içlerinde en fazla oyu alan aday seçimi kazanmış olmaktadır ve mecliste sadece bu aday seçim bölgesini temsil etmektedir.

Bu sistemde seçmenler sadece bir tek aday seçecekleri için seçim çevresi oldukça küçüktür. Bu sistem basit olduğundan dolayı büyük uygulama alanı bulmaktadır. Bu sistemde seçim çevresinin küçük oluşundan dolayı seçmen ve temsilci birbirini daha iyi tanımaktadır. Yine seçim çevresinin küçüklüğünün seçim kampanyasını kolaylaştırdığı da söylenebilir. Bu sistemde seçmenlerin eğilimi daha çok oylarının boşa gitmemesi düşüncesi çerçevesinde ülke düzeyindeki iki büyük partiden birisine doğru olmaktadır. Bu anlayışın uzantısı olarak seçim sonucu genellikle bir parti parlamentoda hükümeti kurabilecek kadar bir çoğunluğu sağlayabilmektedir. Bu tür olumlu yönlerinin yanında bu sistemin; seçmenlerin milletvekillerini kişisel sorunları altında tutma gibi olumsuzlukları olabilmektedir.⁵⁷²

Bu sistem, doğal olarak mecliste seçim bölgesinde oy kullanan büyük bir seçmen kitlesinin temsil edilmemesine neden olmaktadır. Bu durum seçim bölgesi için ciddi bir temsil açığı doğurmakla birlikte iki partili sistemlerde aynı zamanda istikralı sonuçların doğmasını sağlamaktadır. Ancak bu sistemin uygulanması zamanla sistemde iki parti kalmasına neden olmakta başka bir partinin sisteme dâhil olması mümkün olmamaktadır.⁵⁷³ Tek turlu Çoğunluk⁵⁷⁴ daha çok büyük partileri

571 Ali Akyıldız, ―Demokrasinin Sayılarla Sınavı: Seçim Sistemleri‖, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Sayı: 7, Haziran 2016, s. 132, 133.

572 Arslan ve Kılavuz, s. 60-61.

573 Teziç, s. 339, 342; Akyıldız, Demokrasinin Sayılarla Sınavı: Seçim Sistemleri, s. 132.

574 Özellikle tek turlu çoğunluk sisteminin bir sonucu olarak mecliste tek bir partinin iktidarı elde etmesi hem avantaj hem de dezavantaj olarak değerlendirilebilir. Tek başına iktidar durumunda yapılan icraatların siyasi sorumlusu açıkça bellidir. Yine iktidar partisi çok rahat bir şekilde hareket

teşvik eden bir yapıya neden olmaktadır. Seçmenlerin küçük partilere oy vermeleri halinde oylarının boşa gideceğini düşünmeleri bu konudaki önemli etkenlerdendir.

İki partili sistemi teşvik eden bu uygulamanın bir sonucu olarak ortaya istikrarlı hükümetlerin çıkacağı açıktır. İki büyük partinin varlığı halinde parlamentoda tek partinin çoğunluk elde edip hükümeti kurması söz konusudur. Diğer büyük parti ise muhalefet görevini yerine getirecektir. Bu durumda tek başına hükümet olmanın bütün avantajları gerçekleşecektir.⁵⁷⁵

Tek isimli çoğunluk sisteminde temsilde adalet ilkesinin gerçekleşebilmesi için eşit ya da yakın seçmen sayısından oluşan seçim çevrelerinin varlığı zorunludur. Seçim çevrelerini her zaman bu şekilde düzenlemek mümkün değildir. Çünkü seçim çevreleri belirlenirken seçmen sayısıyla birlikte coğrafi yapı, nüfus, mülki taksimat gibi konular etkili olmaktadır.⁵⁷⁶

3.1.2.1.2. Tek İsimli-İki Turlu Çoğunluk Sistemi

Tek turlu çoğunluk sisteminin sayılan sakıncalarının giderilmesi için özellikle Fransa da iki turlu çoğunluk sistemi uygulanmıştır. Fransa‘da 1852–1871, 1875–

1885, 1898–1919 yılları arasında ve 19272den İkinci Dünya Savaşına kadar uygulanmıştır1986 yılında uygulanan nispi temsil siteminin ardından tekrar tek isimli iki turlu çoğunluk sistemi uygulanmaya devam edilmiştir.⁵⁷⁷

Tek İsimli-İki Turlu Çoğunluk Sisteminde tek aday seçilmekte ancak seçilmesi için geçerli oyların salt çoğunluğunu alması beklenmektedir. Salt çoğunluğun sağlanması halinde ikinci tur seçime gidilmez. Ancak, adaylardan hiç bir salt çoğunluğun oyunu almayı başaramazsa en çok oy alan iki aday arasında ya da belirlenmiş belli bir oranın üzerinde oy alan adayların katılacağı ikinci tur seçimine gidilir. Yapılan ikinci tur seçiminde en çok oy alan aday seçimi kazanmış olur.⁵⁷⁸

edebilir ve istediği düzenlemeleri yapma imkanı bulur. Çoğunluk sisteminin iki turlu olarak uygulanmasında özellikle ikinci turda küçük partiler kendilerine yakın gördükleri diğer büyük partileri destekleyeceklerdir. Bu durumda değişik anlaşmalar ve pazarlıklar gibi etik olmayan davranışların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bkz. Akyıldız, s. 133.

575 Arslan ve Kılavuz, s.77.

576 Arslan ve Kılavuz, s. 61-62.

577 Teziç, s. 342.

578 Teziç, s. 343; Akyıldız, Demokrasinin Sayılarla Sınavı: Seçim Sistemleri, s. 132.

Bu sistemde özellikle ikinci tur oylamada birbirine yakın görüşleri savunan partiler arasında işbirliği ve bütünleşme görülmektedir. Seçmen aslında ikinci turda doğrudan desteklediği kişiyi değil de kendisine en yakın gördüğü kişiyi seçecektir.

Kerhen destekleme söz konusudur. Kararsız oylar içinde ikinci tur aydınlatıcı olmaktadır. Bu yöntemde de partilerin oy oranları ile parlamentodaki temsil oranları arasında farklar olabilmektedir.⁵⁷⁹

İki turlu çoğunluk sisteminde ortaya çıkabilecek sakıncalardan birisi de, ilk tur oylama ile ikinci tur oylama arasında ters sonuçların ortaya çıkabilmesidir. İlk tur- ikinci tur oy farklarının yanında bir partinin ülke genelinde İkinci turda daha az oy aldığı halde daha fazla milletvekili kazanması mümkündür. Bu sistemin en son olumsuzluğu ise, seçim sürecinin uzaması ve seçim maliyetlerinin artmasıdır.

İki turlu çoğunluk sistemi çok partili siyasal hayata imkân tanıması açısından İngiliz sisteminden farklılaşmaktadır. Özellikle seçimlerin ikinci tura kalması halinde küçük partilerin özellikle yerelde var olabilmesine ve büyük partilerle pazarlık yaparak kendilerine siyasal hayatta alan açabilmektedirler. İkinci turda, daha çok program ve ideoloji açısından birbirine yakın partiler bir araya gelerek seçime gitmeyi tercih etmektedirler.⁵⁸⁰

Bu sistemde seçmenler liste halinde sıralanmış birden çok kişiyi seçtikleri için onlarla aralarında önemli bir mesafe oluşmaktadır. Oy verenler adayları, adaylar da seçmenleri çok fazla tanıma şansı bulamamaktadır. Bu yüzden seçmenler adayların özelliklerinden ziyade parti programlarına ve partilerin genel düşüncelerine göre davranmaktadırlar.⁵⁸¹

Dar bölgeli çoğunluk sistemi istikrara hizmete etmektedir. Yalnız özellikle seç-men-aday ilişkileri çerçevesinde bazı olumsuz noktaların gözden uzak tutulmaması gerekir. Bu sistemde aday seçmen İlişkilerinin çok yakın olması sonucu seçimlerde yerel özelliklerin etkili olması, adayın üye olduğu siyasi parti kadar kendi seçmenlerine karşı olan bağını kuvvetlendirecektir. Belirtilen durumun parti

579 Arslan ve Kılavuz, s. 62.

580 Teziç, s.345,

581 Armaoğlu, s. 44.

disiplinini zayıflatması mümkündür. Teorik olarak yapılan açıklama doğru olmakla birlikte, uygulamada bu tür etkilerin her zaman çok fazla belirleyici olacağını söylemek oldukça zordur. Çoğunluk sisteminin iki turlu olarak uygulanması durumunda iki partili bir yapı oluşturma özelliğini kaybedebilir. İlk turda çok fazla başarı gösteremeyen partiler ikinci turda birleşerek ya da diğer partilere şartlı destek vererek meclise girebilirler⁵⁸².

Dar bölge çoğunluk sisteminde, oy verenlerin adayları daha İyi tanımaları mümkündür. Aday İle seçmen arasında daha yakın ilişkiler oluşur. Adaylar seçmenin isteklerini iyi bilir ve dolayısıyla parlamentoda seçmenlerin temsili konusu daha iyi bir şekilde gerçekleşir. Seçmen-aday yakınlığı gerçeğinden dolayı aday belirlemede siyasi partiler oldukça dikkati davranırlar. Dar bölge çoğunluk sisteminde en az siyasi partilerin etkileri kadar adayların özellikleri de belirleyici olmaktadır. Hatta bazı durumlarda kendi partisinden aday gösterilmeyen kimi adayların parti değiştirdikleri halde seçimi kazandıkları görülebilmektedir.

3.1.2.1.3. Listeli-Tek Turlu Çoğunluk Sistemi

Listeli Tek Turlu Çoğunluk Sistemi seçim bölgelerinde birden çok adayın seçilmesi öngörüldüğünde uygulanan bir sistemdir. Partiler seçim bölgesinde seçilecek aday sayısı kadar liste halinde adaylarını açıklar ve seçime katılırlar.

Seçmen burada listede gösterilen birden fazla adaya oy vermektedir. Ancak aday burada seçeceği adayları listelerden ayrı ayrı seçerek oluşturmamakta partilerin gösterdiği listedeki adayları tercih etmektedir. En çok oyu alan aday listesi seçimi kazanmış olmaktadır.⁵⁸³

Listeli Tek Turlu Çoğunluk Sisteminin uygulandığı seçimlere bakıldığında temsilde adalet ilkesine çelişen sonuçlar doğurmaktadır. Bir seçim bölgesinde en çok oyu alan parti blok halinde o seçim bölgesindeki bütün milletvekillerini almakta ve budur mecliste temsilde adaletsizliğe neden olabilmektedir. Türkiye‘de, 1946–

1961 arasında Bu seçimlerde Listeli Tek Turlu Çoğunluk Sistemini

582 Arslan ve Kılavuz, s. 60.

583 Teziç, s. 347; Servet Armağan, Türk Esas Teşkilât Hukuku, İstanbul 1979, s. 147.; Saim Sezen, Seçim ve Demokrasi, Ankara 1994, s. 164‐172.

uygulamıştır.1954 seçimlerinde Demokrat Parti %56 oy almış, ancak parlamentoda

%93 oranında milletvekiline sahip olmuştur. 1957 seçimlerinde, Demokrat Parti % 48 oy almış, ancak mecliste % 69,1 oranında milletvekili kazanmıştır. Sonuçlardan da görüldüğü gibi seçmen iradesi oldukça dengesiz bir şekilde meclise yansımaktadır.⁵⁸⁴

3.1.2.1.4. Listeli-İki Turlu Çoğunluk Sistemi

Bu sistemde partilerin geçerli oyların salt çoğunluğunu sağlaması istenmekte, salt çoğunluğu sağlayan parti listeleri ilk turda seçimi kazanmaktadır. Partiler ülke çapında geçerli oyların salt çoğunluğunu ve seçim çevresinde de oyların en az dörtte birini alması halinde seçimi kazanmaktadır. Bu şart sağlanamadığı takdirde ikinci tur seçimlerine gidilmektedir. İkinci turda partiler arasında ittifaklar söz konusu olabilmektedir. Bu da Listeli Tek turlu seçimine göre temsilde adalet ilkesine daha uygun sonuçlar doğmasına neden olmaktadır.⁵⁸⁵

Listeli seçimin temelde iki türü vardır bunlar, Bloke Liste ve Karma Listedir.

Bloke liste de seçmen kedisine verilen listelerden birini blok halinde tercih etmekte, Karma Liste de ise seçmen kendisine sunulan listelerde yer alan isimleri kendi isteğine göre sıralayabilmektedir.⁵⁸⁶