H E L I O D O N
V e y a
C-üneşin meydana
getirdiği gölgeleri incelemeye yarıyan
döner masa
â l e t i n u m u m î g ö r ü n ü ş ü 1 — Gaye : C.S T.B. ( b i n a l a r ı n ilmî ve t e k n i k m e r k e z i - F r a n s a ) b i r b e l i y o d o n , y a n i b i n a m a k e t l e r i veya i n ş a a t e l e m a n l a r ı n ı n hu-s u l e g e t i r d i k l e r i g ö l g e l e r i k u t u p l a r a r a hu-s ı b ü t ü n e n l e m d a i r e l e r i ü z e r i n d e , s e n e n i n m u h t e l i f g ü n l e r i n i n , m u h t e l i f s a a t l e r i n d e d e t e t k i k e t m e ğ e y a r a y a n b i r nevi tec-r ü b e v e g ö s t e tec-r i cihazını t a m a m l a m ı ş t ı tec-r . H a l e n C.S.T.B. de b u l u n a n b u b a s i t â l e t , b i n a l a r ı n y ö n l e n d i r i l m e s i , g ü n e ş l e n -m e -m ü d d e t i v e ' b a z ı h u s u s î v a z i y e t l e r d e g ü n e ş e m a r u z c e p h e l e r i n g ü n e ş t e s i r i n -d e n k o r u n m a s ı n ı , kısa b i r m ü -d -d e t içind e i n c e l e m e y i arzu e içind e n m i m a r , ş e h i r -cilik m ü t e h a s s ı s ı , m ü h e n d i s l e r i m k â n v e r m e k t e d i r . Â l e t i n P r e n s i b i : Â l e t i n ç a l ı ş m a p r e n s i b i ş u d u r : Gü-neşi, y ö r ü n g e d ü z l e m i n i v e d ü n y a n ı n m e r k e z i n i s a b i t b ı r a k a r a k , d ü n y a n ı n gü-n e ş e t r a f ı gü-n d a k i h a r e k e t i gü-n i t e k r a r l a t m a k . A r z ı n s e n e l i k h a r e k e t i â l e t i n b ü t ü n ü n ü n y ö r ü n g e d ü z l e m i n e d i k b i r e k s e n (A., o k s s n i ) e t r a f ı n a d ö n m e s i ile t e m i n edi-lir. Y a r i n g ü n l ü k h a r e k e t i ise, y ö r ü n g e d ü z l e m i ile 2 2 x 2 3 ° 27 lik açı y a p a n k u t u p e k s e n i (A., e k s e n i ) e t r a f ı n d a dön-m e ile o l u r . E k s e n o t o dön-m a t i k o l a r a k 24 s a a t t e 4 d e v i r y a p a r . G ü n e ş e g ö r e saat-l e r i o k u m a k için s a a t saat-l e r e k s e n i n i n h e r i ş l e m d e a y a r l a n m a s ı g e r e k i r . N i h a y e t k u l l a n m a m a h a l l i n i n enlemi, e k v a t o r d ü z l e m i n d e k i b i r ç a p ı t e m -sil e d e n Aı e k s e n i e t r a f ı n d a d ö n m e ile b e l i r t i l i r . Bu t e s i s a t ı n a v a n t a j ı da, hu-susî c e t v e l l e r e i h t i y a ç g ö s t e r m e m e s i ve b"-lli b i r g ü n ü n m u h t e l i f s a a t l e r i n i n ba-sit b i r d e v i r l e e l d e e d i l m e s i d i r . o — A l e t i n t a s v i r i : ( Ş e k i l I e ba-k ı n ı z ) . Â l e t e s a s i t i b a r i y l e s a b i t b i r ışık k a y n a ğ ı n a g ö r e m a k e t i n belli b i r e n l e m t a r i h ve s a a t için, g ü n e ş i n m u h t e l i f ge-liş a ç ı l a r ı n a t e k a b ü l e d e n k o n u m l a r ı n a i m k â n v e r e n b i r m a f s a l s i s t e m i ü z e r i n e m o n t e e d i l m i ş m a k e t taşıyıcı b i r t a b l a -d a n i b a r e t t i r . 3. I. A t a b l a s ı 85 cm. x 120 cm. d i r ve A , e k s e n i e t r a f ı n d a d ö n e b i l i r . K o n t r p l a k l a t a k v i y e e d i l m i ş L i n e x l e v h a l a r ı ile y a p ı l m ı ş olup, çivi ve r a p -t i y e k o l a y c a işler. M e r k e z i n d e , h u s u s î y ö n l e n d i r m e e t ü d l e r i n e m a h s u s bir plâk a n ı n e t r a f ı n d a d ö n e b i l e c e ğ i b i r d i plâk m e -yi h a i z d i r .T a b l a n ı n z s n i t h i n i t e c e s s ü m e t t i r e n b i r d ü ş e y sivri d i k m e e n kısa k e n a r ı n or-t a s ı n a y e r l e ş or-t i r i l m i ş or-t i r . V e g ü n e ş e g ö r e öğleyi t e s b i t e y a r a r . Kısa k e n a r l a r ı ü z e r i n d e , t a b l a 30 x 120 b i r c a m l e v h a y ı t e s b i t e d e b i l e c e k b i r i k i y a t a ğ ı h a i z d i r . B u da m a k e t i n i l e t i l m i ş g ö l g e s i n i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a f o t o ğ r a f i y e e t m e k için d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r . B u n u n i ç i n de, â l e t i n b u l u n d u ğ u m a -hal, k ı r m ı z ı ışıkla a y d ı n l a t ı l a n b i r ka-r a n l ı k oda h a l i n e g e t i ka-r i l i ka-r . D i ka-r e k t b i ka-r f i l m i n poz m ü d d e t i , k u l l a n ı l a n k â ğ ı d ı n c i n s i n e v e ışık d e m e t i n i n k e s a f e t i n e bağ-lıdır. F o t o k o p i k â ğ ı t l a r ı için b u m ü d d e t 5 - 1 0 s a n i y e d i r . 3. 2. Â l e t i n h a r e k e t l e r i ş u n l a r d ı r : - E n l e m - ( A r z d a i r e s i ) Aı e k s e n i . S a b i t b i r k a d r a n ( C , ) d e r e c e l e r e b ö l ü n m ü ş o l u p 30 a t.ıkribiyetle, a r z ı n t e c r ü b e m a h a l l i o l a r a k seçilen n o k t a s ı -n ı -n e -n l e m i -n e a y a r l a -n a b i l i r . A l e t i -n yapılış h u s u s i y e t i , t r o p i k a l s u b t r o p i k a l , m u -t e d i l i k l i m k u ş a k l a r ı gibi iki k u -t u p dai-resi a r a s ı n d a k i n o k t a l a r ı e t ü d e t m e ğ e e l v e r i ş l i d i r . A , e k s e n i n i n h a r e k e t i B t e r t i b a t ı ile b l o k e e d i l e b i l i r . T a b l a n ı n taşıyıcı mili uzantısı b o y u n c a h a r e k e t e d i l e b i l e n 5 kg. lık b i r d e n g e a ğ ı r l ı ğ ı s a y e s i n d e 15 Kg. a k a d a r m a k e t l e r d e n -g e l e n e b i l i r . S a a t l e r ( As e k s e n i ) . D ü n y a n ı n k u z e y - g ü n e y e k s e n i et-r a f ı n d a k i g ü n l ü k h a et-r e k e t i d ü ş e y l e 23° 27 l i k b i r açı y a p a n A_, e k s e n i n i n dön m e s i ile t e k r a r l a n m ı ş t ı r . Bu h a r e k e t s a a t v e y a r ı m s a a t l e r e b ö l ü n m ü ş C., k a d r a n ı y a r d ı m ı ile ö l ç ü l e b i l i r . 10 d a k i k a T a k r i b i y e t l e o k u m a t e m i n e d e n b u k a d r a n ı n d ö n m e s i D v i d a s ı ile A , e k s e n i ü z e r i n d e b l o k e e d i l e b i l i r . (Ayar b a h s i n e b a k ı n ) İ k i n c i b i r E s a p l a m a vi-d a s ı ile. A_, C„ h a r e k e t i n i n b ü t ü n ü d u r d u r u -l a b i -l i r . T a r i h l e r : ( A , e k s e n i ) . A l e t i n e s a s m e s n e t e k s e n i ( A ) , h a r e k e t i e s n a s ı n d a A_, e k s e n i n i 360° s ü r ü k l e r . Bu e s n a d a A., e k s e n i t e m s i l e t t i ğ i k u t u p e k s e n i n i n y ö r ü n g e düzle-m i n d e k i d u r u düzle-m l a r ı n ı alır. D ü n y a n ı n g ü n e ş e t r a f ı n d a k i s e y r i es-n a s ı es-n d a k i açısal hız d e ğ i ş i m i es-n a z a r ı iti-b a r e a l ı n m a z s a C, k a d r a n ı 24 e ş i t par-çaya b ö l ü n m ü ş olup, h e r b ö l ü m çizgisi a y ı n 5 v e 20 s i n e t e k a b ü l e d e r . D ü n y a mız y ö r ü n g e s i n i n k a r a k t e r i s t i k d u r u m l a r ı (yaz, kış, b a h a r d ö n ü m l e r i ) b i r b i r i
-21VI 22 W
^11X11
n e dik iki çizgi ile b e l i r t i l m i ş t i r . R ö p e r n o k t a l a r ı , bir b l o k a j v i d a s ı y a r d ı m ı ile â l e t i b u e s a s t a r i h l e r e t e s b i t e t m e ğ e im-k â n v e r i r l e r . M a a m a f i h , 5 g ü n l ü im-k b i r m ü d d e t e t e k a b ü l e d e n a r a o k u m a l a r ı y a p m a s ı da m ü m k ü n d ü r . 3.3 Işık k a y n a ğ ı : P a r a l e l b i r ışın d e m e t i ve son de-r e c e n e t b i de-r i l e t i l m i ş h a y a l t e m i n e d e n n o r m a l m e r c e k l e m ü c e h h e z 500 vvatlık b i r k r e m e r p r o j e k t ö r ü d ü r . T a b l a y a g ö r e y e t e r h a s s a s l ı k t a gü-n e ş i gü-n ç a p ı gü-n ı e l d e e t m e k içigü-n 10 m . me-s a f e y e k o n m u ş t u r . E me-s a me-s d u r u m u iki dik e k s e n e g ö r e t e s b i t e d i l e b i l i r s e de, 2°. d e n fazla b i r h a s s a s l ı k i s t e m e y e n ç a b u k o k u m a l a r için s a b i t b ı r a k ı l a b i l i r . P r o j e k t ö r , ışın d e m e t i n i n y o ğ u n l u -ğ u m g ö r e m a s a ü s t ü n d e 2 0 0 - 4 0 0 l ü k b i r a y d ı n l ı k t e m i n eıier. P r o j e k t ö r ü n yakılm a s ı ve u yakılm u yakılm î ışık cihazın h e yakılm e n a r k a -s ı n d a k i b i r t a b l o d a n i d a r e edilir. 4 — K u l l a n m a t a r z ı : 4. 1) M a k e t i A t a b l a s ı ü s t ü n e k o y u p
o n u , b i r b i r i n e d i k iki çizgi ile belirtilm i ş k u z e y g ü n e y , d o ğ u b a t ı e k s e n l e r i -n e g ö r e y ö -n l e -n d i r m e l i . 4.2) T a b l a m a k e t s i s t e m i n i n b ü t ü n ü -n ü C a ğ ı r l ı ğ ı -n ı -n y e r i -n i t e s b i t e d e r e k d e n g e l e m e l i . 4.3 Göz ö n ü n e a l ı n a n arz n o k t a s ı n ı n e n l e m i n i Ct k a d r a n ı ü z e r i n d e b e l i r t i p A, e k s e n i n i B vidası ile b l o k e e t m e l i . 4. 4) G g ö s t e r g e s i n a z a r ı d i k k a t e a l m a n t a r i h e t e k a b ü l e d e c e k ş e k i l d e A dik e k s e n i n i d ö n d ü r m e l i . F v i d a s ı ile blo-k e e t m e l i . 4. 5) A , vc A . e k s e n l e r i b l o k e edil-m i ş o l a r a k , ICuzey-Güney i s t i k a edil-m e t i n d e ve kısa k e n a r ü s t ü n e m o n t e e d i l m i ş olan dik g ö s t e r g e n i n gölgesi e k s e n ü z e r i n e d ü ş ü n c e y e k a d a r , t a b l a y ı A , e t r a f ı n d a d ö n d ü r m e l i . A . e k s e n i n i E vidası ile b l o k e e t m e l i . 4. 6) H g ö s t e r g e s i k a d r a n ı n 12 sin i sin k a r ş ı s ı sin a g e l e c e k ş e k i l d e C„ k a d r a -n ı -n ı d ö -n d ü r m e l i k a d r a -n ı D v i d a s ı ile b l o k e e t m e l i . 4. 7) L ü z u m l u g ö r ü l ü r s e A., ekse-n i ekse-n i s e r b e s t b ı r a k ı p ( E yi g e v ş e t e r e k ) b i r e v v e l k i i ş l e m i n d o ğ r u l u ğ u d e n e n i r . T a b l a y ı g ü n e ş i n b a t ı ş ve d o ğ u ş u n a t e k a -b ü l e d e n d u r u m l a r a g e t i r i p (ışık t a -b l a y ı y a l a y a c a k ş e k i l d e ) . C2 k a d r a n ı n d a iki k e r e s a a t o k u m a s ı y a p ı l ı r . B u o k u m a l a r 12 r a k a m ı n a g ö r e s i m e t r i k d e ğ i l s e , kad-r a n iki y ö n d e n b i kad-r i n e ç e v kad-r i l i kad-r , ta ki me-. r i d y e n e göre, k a t ' î b i r s i m e t r i e l d e edil-sin. i . 8) S i m d i a r t ı k âlet, C, ve Ç, t e t e s b i t e d i l m i ş e n l e m ve t a r i h için ve C„ yi A , e t r a f ı n d a ç e v i r e r e k o k u n a c a k bü-t ü n s a a bü-t l e r için. ç a l ı ş a b i l i r v a z i y e bü-t bü-t e d i r . C k a d r a n ı n ı n t a r i h h e r y e n i d u r u m u için C.. d ö n e r k a d r a n ı n ı 4.5, 4.6, 4.7 d c anla-tıldığı gibi y e n i d e n d ü z e n l e m e k g e r e k i r . Bu âlet h a l e n F r a n s a d a k u l l a n ı l m a ğ a b a ş l a m ı ş t ı r .
