T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANA BİLİM DALI KOOPERATİFÇİLİK BİLİM DALI
KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ, SİGORTACILIK KANUNU İLE VERGİ KANUNLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ VE FAALİYETLERİNİN
SİGORTACILIK TEK DÜZEN HESAP PLANI ÇERÇEVESİNDE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Yüksek Lisans Tezi
YUSUF SUNGUR
İstanbul, 2015
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANA BİLİM DALI KOOPERATİFÇİLİK BİLİM DALI
KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ, SİGORTACILIK KANUNU İLE VERGİ KANUNLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ VE FAALİYETLERİNİN
SİGORTACILIK TEK DÜZEN HESAP PLANI ÇERÇEVESİNDE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Yüksek Lisans Tezi
YUSUF SUNGUR
Danışman: YRD. DOÇ. DR. HAKAN ÇELENK
İstanbul, 2015
GENEL BİLGİLER İsim ve Soyadı : Yusuf Sungur
Anabilim Dalı : İşletme
Bilim Dalı : Kooperatifçilik
Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Hakan Çelenk Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans - Ocak 2015
Anahtar Kelimeler : Sigorta Kooperatifi, Sigortacılık, Sigorta Muhasebesi,
ÖZET
KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ, SİGORTACILIK KANUNU İLE
VERGİ KANUNLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ VE
FAALİYETLERİNİN SİGORTACILIK TEK DÜZEN HESAP PLANI
ÇERÇEVESİNDE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Sigorta kooperatifleri, yılsonunda sağlayacakları kar payı nedeni ile piyasadaki alternatiflerine göre üyelerinin sigorta ihtiyaçlarını en uygun fiyatlandırma ve en uygun ödeme koşulları ile karşılamak amacıyla kurulmaktadırlar.
Mütüalist karakter taşıyan Sigorta Kooperatiflerinde, sigortacılık faaliyetlerinin sigortacılık ve vergi kanunları açısından değerlendirilerek muhasebeleştirilmesi için Hazine Müsteşarlığı’nca çıkarılan, Sigortacılık Tek Düzen Hesap Planı (STDHP) ile sigortacılık sektöründe tek düzelik sağlanmış ve Kooperatif işlemlerinin muhasebeleştirmesi de bu (STDHP) çerçevesinde uyarlanarak uygulanmağa başlanmıştır.
Bu çalışmada, sigorta kooperatiflerine tanınan vergi muafiyeti ve istisnaların, diğer şirketlerden daha fazla vergi avantajı sağlaması nedeniyle, sigortacılıkta kooperatifçilik hareketinin gelişmesine olumlu katkı sağlayacağından ve finansman kaynağı yaratacağından, bu istisnalar ile teknik karşılıklar kooperatif sigortacılığında büyük önem arz etmekte olup, konu bu açıdan da değerlendirilmiştir.
Bu çalışma sonucunda, sigortacılık sektöründe yerli yatırımcıların teşvik edilmesi açısından büyük önem taşıyan kooperatif sigortacılığı, ilerleyen zaman içerisinde sigortacılık sektöründe büyük paya sahip olacaklarından ve çok sayıda insana istihdam olanağı sağlayacağından, Kooperatif Sigortacılığı, ülkemizde ilk defa akademik bir çalışma ile tüm yönleri ile irdelenmiştir.
GENERAL INFORMATION
Name-Surname : Yusuf Sungur
Department : Business Administration
Discipline : Cooperative
Thesis Advisor : Asst. Prof. Dr. Hakan Çelenk Type and Date of Thesis : Master - January 2015
Key Words : Insurance Cooperative, Insurance Business, Insurance Accounting
ABSTRACT
EVALUATION OF COOPERATIVE INSURANCE IN TERMS OF INSURANCE LAW AND TAX LAWS AND RECOGNITION OF ITS ACTIVITIES WITHIN THE FRAMEWORK OF INSURANCE UNIFORM CHART OF ACCOUNTS
Insurance cooperatives are established to meet the insurance needs of their members with the most appropriate pricing and payment terms according to their alternatives within the market due to the profit share they will return by year-end.
In the Insurance Cooperatives of mutualistic nature, uniformity was achieved with the Insurance Uniform Chart of Accounts (IUCA) published by the Undersecretariat of Treasury to evaluate and recognize the insurance activities in terms of insurance and tax laws and the recognition of Cooperative transactions were adopted within the framework of IUCA and started to be applied.
Since the tax exemptions and exceptions bestowed upon the insurance cooperatives provide more tax advantages than for other companies, these exceptions and technical reserves play an important role in cooperative insurance because they will contribute positively to the development of cooperative movement in insurance business and create sources of finance, and the subject was also examined from this aspect in the study.
Because the cooperative insurance which is highly important in terms of encouraging domestic investors in the insurance sector will have a large share in the insurance sector over time and provide many people with employment opportunity, Cooperative Insurance has been researched extensively for the first time in an academic study.
ÖNSÖZ
“Kooperatif Sigortacılığının, Sigortacılık Kanunu İle Vergi Kanunları Açısından Değerlendirilmesi ve Faaliyetlerinin Sigortacılık Tek Düzen Hesap Planı Çerçevesinde Muhasebeleştirilmesi“ isimli bu çalışmada, Kooperatif Sigortacılığı işletme modelinin birçok avantajlarının olduğu, ülke ekonomisine ve sigortacılık sektörüne yeni açılımlar getireceği, rekabet ortamının yaratılmasına katkı sağlayacağı ve yerli yatırımcıyı teşvik etmek amacıyla geniş kapsamlı ve önem arz eden bir durum olduğu için, Sigortacılık Hukuku Mevzuatı, Sigortacılık Kanunu ve Vergi Kanunları karşısındaki durumları açısından incelenmeye değer bulunmuştur.
Bu amaçla, bu çalışmada Kooperatif Sigortacılığının, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, 5684 sayılı Sigortacılık kanunu, 6102 Sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu, 5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu, 3065 Sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu ile Diğer Vergi Kanunları ve T.C.Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı’nca düzenlenmiş bulunan Yönetmelikler ve Genelgeler kapsamında, uygulamada karşılaşılan problemler ortaya konularak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda, sigortacılık faaliyetlerinin, Hazine Müsteşarlığı Yönetmeliği ile Türkiye Muhasebe Standartları Kurulunun (TMSK) belirlediği, Sigortacılık Tek Düzen Hesap Planı Çerçevesinde Muhasebe kayıtlarına yer verilmiştir.
Bu çalışma sırasında, sektör ile ilgili derin bilgilerinden yararlandığım, T.C.
Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Sigorta Denetleme Uzmanı, Sayın Mehmet KÂHYA’ ya, S.S. DOĞA SİGORTA KOOPERATİFİ” Gen. Md. Sayın, Burak Reis ÖZEN’e, Mali ve İdari İşler Grup Müdürü, Sayın Nuray DAY’a, akademik bilgi ve tecrübelerini benimle paylaşan ve tezimin şekillenmesinde büyük katkıları olan tez Danışman hocam, Sayın Yrd. Doç. Dr.
Hakan ÇELENK’ e, eleştiri ve önerileri ile katkı sağlayan bütün hocalarıma desteklerinden dolayı teşekkürlerimi sunmayı borç bilirim.
İstanbul, 2015 Yusuf SUNGUR
2. KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ SEKTÖRDEKİ YERİ VE
AVRUPA BİRLİĞİ UYGULAMALARI ... 48
2.1. KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ SEKTÖRDEKİ YERİ VE ÖNEMİ ... 48
2.1.1. Türkiye’de Kooperatif Sigortacılığı ... 49
2.2. KOOPERATİFSİGORTACILIĞINDA AVRUPA BİRLİĞİ UYGULAMALARI ... 52
2.2.1. Avrupa Birliği Tek Sigorta Piyasası ... 52
2.2.1.1. AB Tek Sigorta Piyasası’nın Tarihi Gelişimi ... 53
2.2.1.2. AB Tek Sigorta Piyasası’nın Temel Prensipleri ... 54
2.2.1.2.1. Menşe/Ev Sahibi Ülke Prensibi ... 54
2.2.1.2.2. Tek Lisans/ Avrupa Pasaportu ... 55
2.2.1.2.3. Hukuk Kurallarının Uyumlaştırılması ve Karşılıklı Tanıma ... 55
2.2.1.3. AB Tek Sigorta Piyasası’nın Hukuki Yapısı ... 56
2.2.1.4. AB Tek Sigorta Piyasası’nda Kooperatif Sigortacılığı ... 57
2.3. AB KOOPERATİF SİGORTACILIĞI İLE TÜRKİYE KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ KARŞILAŞTIRILMASI... 58
2.3.1. Sigorta Şirket Sayısı ... 59
2.3.2. Toplam Sigorta Prim Üretimi ... 60
2.3.3. Çalışan Sayısı ... 61
3. KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ SİGORTACILIK KANUNU AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ... 63
3.1. SİGORTACILIK KANUNU’NUN AMAÇ VE KAPSAMI ... 63
3.2. SİGORTA KOOPERATİFLERİNİN, SİGORTACILIK KANUNU KARŞISINDAKİ DURUMU ... 64
3.3. SİGORTA SÖZLEŞMESİ ... 64
3.3.1. Sigorta Sözleşmesinin Dönem ve Süresi ... 66
3.3.2. Sigorta Ettirilebilir(Sigortalanabilir) Menfaat ... 67
3.3.3. Sigortanın Kapsamı ve Değiştirilmesi... 68
3.3.4. Sözleşmenin Feshi ve Cayma ... 68
3.3.5. Sözleşmede Kullanılan Belgeler ... 70 ii
3.3.5.1. Sigorta Teklifnamesi ... 70
3.3.5.2. Sigorta Poliçesi ve Hukuki Durumu ... 71
3.3.6. Sözleşmede Kullanılan Diğer Belgeler ... 73
3.3.6.1. Geçici Sigorta Poliçesi ... 73
3.3.6.2. Abonman Poliçesi ... 75
3.3.6.3. Grup Sigorta Poliçesi ... 76
3.3.6.4. Temditname (Uzatma Belgesi) ... 76
3.3.6.5. Zeyilname (Poliçe Eki)... 77
3.3.6.6. Hasar Tazminat Makbuzu (İbraname)... 78
3.4. SİGORTA TÜRLERİ/BRANŞLARI ... 79
3.4.1. Hayat Dışı Grubu ... 80
3.4.2. Hayat Grubu ... 88
3.5. SİGORTACILIK SİSTEMİNDE BULUNAN KURUM VE KURULUŞLAR ... 91
3.5.1. Düzenleyici ve Denetleyici Kurum ve Kuruluşlar ... 91
3.5.1.1. Hazine Müsteşarlığı Sigortacılık Genel Müdürlüğü ... 91
3.5.1.2. Hazine Müsteşarlığı Sigorta Denetleme Kurulu ... 92
3.5.2. Sigortacılık Sektöründe Bulunan Kuruluşlar ... 94
3.5.2.1. Sigorta Şirketleri ve reasürans Şirketleri ... 94
3.5.2.2. Sigorta Acenteleri ... 94
3.5.2.3. Sigorta Brokerleri ... 96
3.5.2.4. Aktüerler ... 97
3.5.2.5. Sigorta Eksperleri ... 98
3.5.2.6. Bağımsız Denetim Kuruluşları ... 99
3.5.3. Özellikli Sigorta Kurumları ... 100
3.5.3.1. Sigorta Bilgi ve Gözetim Merkezi(SBM) ... 100
3.5.3.1.1. Trafik Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi(TRAMER) ... 101
3.5.3.1.2. Hasar Takip Bilgi ve Gözetim Merkezi(HATMER) ... 101
3.5.3.1.3. Hayat Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi(HAYMER) ... 102
3.5.3.1.4. Sağlık Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi(SAGMER) ... 103
3.5.3.2. Doğal Afet Sigorta Kurumu(DASK) ... 104
3.5.3.3. Tarım Sigortaları Havuzu(TARSİM) ... 105
3.5.3.4. Emeklilik Gözetim Merkezi(EGM) ... 106
3.5.3.5. Güvence Hesabı ... 107
iii
3.5.3.6. Yeşil Kart Sistemi ve Türkiye Motorlu Taşıt Bürosu(TMT) ... 109
3.5.3.7. Sigortacılık Eğitim Merkezi(SEGEM) ... 110
3.5.4. Sigortacılık Meslek Kuruluşları ... 112
3.5.4.1. Türkiye Sigorta, Reasürans ve Emeklilik Şirketleri Birliği ... 112
3.5.4.2. Sigorta Eksperleri İcra Komitesi(SEİK) ... 113
3.5.4.3. Sigorta Acenteleri İcra Komitesi(SAİK) ... 115
3.5.4.4. Sigorta Tahkim Komisyonu ... 116
3.6. SİGORTA KOOPERATİFLERİNDE(HAYAT DIŞI) AYRILAN KARŞILIKLAR ... 120
3.6.1. Teknik Karşılıklar ... 120
3.6.1.1. Kazanılmamış Prim Karşılığı ... 120
3.6.1.2. Devem Eden Riskler Karşılığı ... 126
3.6.1.3. Muallâk Tazminat Karşılığı ... 127
3.6.1.4. Dengeleme Karşılığı ... 130
3.6.1.5. İkramiye ve İndirimler Karşılığı ... 132
3.6.2. Teknik karşılıkları Karşılayan Varlıklar ... 133
3.6.2.1. Teknik Karşılıkları Karşılayan Varlıkların Hesaplanması ... 134
3.6.2.2. Teknik Karşılıkları Karşılayan Varlıklara İlişkin Sınırlamalar ... 135
3.6.2.3. Teknik Karşılıklarda Gözetim ve Stres Testi ... 136
3.6.3. Diğer Karşılıklar ... 137
3.6.3.1. Rucu ve Sovtaj Gelir Karşılıkları ... 137
4. KOOPERATİF SİGORTACILIĞININ VERGİ KANUNLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ... 139
4.1. SİGORTA KOOPERATİFLERİNİN GELİRLERİ VE VERGİ MÜKELLEFİYETİ ... 139
4.2. SİGORTA KOOPERATİFLERİNİN KURUMLAR VERGİSİ YÜKÜMLÜLÜĞÜ ... 140
4.3. KOOPERATİFLERDE KURUMLAR VERGİSİ MUAFİYETİNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER ... 141
4.4. SİGORTA KOOPERATİFLERİNDE KURUMLAR VERGİSİ MUAFİYET ŞARTLARI ... 142
4.4.1. Ana Sözleşmede Bulunması Gereken Unsurlar ... 144 iv
4.4.1.1. Sermaye Üzerinden Kazanç Dağıtılmaması ... 145
4.4.1.2. Yönetim Kurulu Başkan ve Üyelerine Kazanç Üzerinden Pay Verilmemesi ... 146
4.4.1.3. Yedek Akçelerin Ortaklara Dağıtılmaması ... 147
4.4.1.4. Sadece Ortaklarla İş Görülmesi ... 148
4.4.2. Muafiyet Şartlarına Fiilen Uyulması ... 149
4.5. KOOPERATİFLERDE KURUMLAR VERGİSİ İSTİSNASI ... 152
4.5.1. İştirak ve kurucu Hisselerinin Satışından Doğan Kazançların İstisnası ... 153
4.5.1.1. İstisna Uygulamasına İlişkin Şartlar ... 153
4.5.1.1.1. İki tam Yıl Süre İle Aktifte Bulundurma Şartı ... 153
4.5.1.1.2. İştirak ve Kurucu Hisse Satış Kazancının Fon Hesabında Tutulması ... 154
4.5.1.1.3. Fon Hesabında Tutulan Kazançların Kooperatiften Çekilmemesi ... 155
4.5.1.1.4. Menkul Kıymet ve Taşınmaz Ticareti İle Uğraşılmaması ... 156
4.5.1.2. Kurumlar Vergisi İstisnasından Faydalanmayacak Olanlar ... 157
4.6. KOOPERATİFLERDE RİSTURN İSTİSNASI ... 158
4.6.1. Risturn ve Kar Payı Kavramları ... 159
4.6.2. Risturn İstisnasından Yararlanabilme Şartları ... 160
4.6.3. Risturn İstisnalarının Kooperatif Türlerine Göre Değerlendirilmesi ... 161
4.6.4. Risturn İstisnasının Hesaplanması ... 163
4.6.5.Sonuç Hesaplama İşlemleri ve Muhasebeleştirilmesi ... 165
4.6.5.1. Ortak İçi ve Ortak Dışı İşlemlerin Sonuç Hesaplaması ve Dağıtım Tablosu ... 165
4.6.5.2. Dağıtım Tablosunun Muhasebeleştirilmesi ... 167
4.7. SİGORTA KOOPERATİFLERİNDE KURUM KAZANCINDAN İNDİRİMLER ... 169
4.7.1. Muallâk Hasar ve Tazminat Karşılığı İndirimi ... 169
4.7.2. Kazanılmamış Prim ve Karşılığı İndirimi ... 171 v
4.7.3. Dengeleme Karşılığı İndirimi ... 173
4.8. SİGORTA KOOPERATİFLERİNDE KATMA DEĞER VERGİSİ MÜKELLEFİYETİ ... 174
4.8.1. Katma Değer Vergisi İstisnası ... 174
4.9. GELİR VERGİSİ VE DİĞER VERGİ MÜKELLEFİYETİ ... 176
4.9.1. Gelir Vergisi Mükellefiyeti ... 176
4.9.2. Diğer Vergi Mükellefiyeti ... 177
4.9.2.1. Damga Vergisi... 177
4.9.2.2. Emlak Vergisi ... 179
4.9.2.3. Harçlar Vergisi ... 180
4.9.2.4. Bankacılık Sigortacılık Muameleleri Vergisi(BSMV) ... 181
4.9.2.5. Yangın Sigorta Vergisi(YSV) ... 182
5. SİGORTA KOOPERATİFLERİNDE, FAALİYETLERİN SİGORTACILIK TEK DÜZEN HESAP PLANI ÇERÇEVESİNDE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ (S.S. DOĞA SİGORTA KOOPERATİFİ UYGULAMASI) ... 183
5.1. SİGORTA MUHASEBESİ VE MALİ TABLOLAR ... 183
5.2. SİGORTACILIK TEK DÜZEN HESAP PLANI ... 184
5.2.1. Cari Varlıklar ... 189
5.2.1.1. Nakit ve Benzeri Varlıklar ... 189
5.2.1.2. Sigortacılık Faaliyetlerinden Alacaklar ... 191
5.2.2. Kısa Vadeli Yükümlülükler ... 191
5.2.3. Gelir Tablosu Hesapları ... 194
5.3. DÖNEM İÇİ İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ... 196
5.3.1. Sigortacılık Faaliyet Dışındaki İşlemler Muhasebesi ... 196
5.3.2. Prim Üretim Muhasebesi ... 197
5.3.2.1. Karayolları Motorlu Araçlar Mali Sorumluluk(Trafik) Sigortası prim Üretimi ... 198
5.3.2.2. Yangın Sigortası Prim Üretimi ... 200 vı
5.3.2.3. Teknik Karşılıkların Ayrılması ve Muhasebeleştirilmesi ... 202
5.3.2.3.1. Kazanılmamış Primler Karşılığı ... 202
5.3.2.3.2. Muallâk Hasar ve Tazminat Karşılığı ... 204
5.3.3. Hasar Tazminat Ödemeleri ve Muhasebeleştirilmesi ... 205
5.3.4. S.S. Doğa Sigorta Kooperatifi Sigortacılık Tek Düzen Muhasebe Sistemi Uygulaması ... 210
5.4. DÖNEM SONUİŞLEMLERİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ... 220
5.5. MALİ TABLOLAR VE FİNANSAL RAPORLARIN DÜZENLENMESİ ... 241
5.5.1. Mali Tablolar ... 241
5.5.1.1. Ayrıntılı Solo Bilanço ... 243
5.5.1.2. Ayrıntılı Solo Gelir Tablosu ... 251
5.5.1.3. Nakit Akış Tablosu ... 255
5.5.1.4. Öz Sermaye Değişim Tablosu ... 257
5.5.1.5. Kar Dağıtım Tablosu ... 259
5.5.1.6. Dip Notlar ... 261
5.6. FİNANSAL RAPORLAR ... 261
SONUÇ ... 263
KAYNAKÇA ... 276
vıı
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1.1. Türkiye’de Türlerine Göre Faal Kooperatifler ... 7
Tablo 1.2. Türkiye Genelinde Faaliyet Türlerine Göre Birlikler ... 24
Tablo 1.3. Milli Kooperatifler Birliği’ne Ortak Bildirilen Birlikler ve Merkez Birlikleri ... 26
Tablo 1.4. Sigorta Kooperatiflerinde Ortaklığa Giriş Başvuru Formu ... 42
Tablo 2.1. AB Ülkeleri AMICE Üyesi Sigorta Kooperatifleri Sayısı ... 58
Tablo 2.2. AB Ülkelerinde ve Türkiye’de Sigorta Şirket Sayısı ... 59
Tablo 2.3. AB Ülkelerinde ve Türkiye’de Toplam Sigorta Prim Üretimi ... 60
Tablo 2.4. AB Ülkelerinde ve Türkiye’de Sigorta Şirketlerinde Çalışan Sayısı ... 62
Tablo 3.1. Sigorta Zeyilnamesi ... 78
Tablo 3.2. Türkiye’de Hayat Dışı Grubu Faal Sigorta Şirketleri Ruhsat Sayısı ... 86
Tablo 3.3. Türkiye’de Branş Bazında Toplam Prim Üretimi ... 87
Tablo 3.4. Türkiye’de Hayat Grubu Faal Sigorta Şirketleri Ruhsat Sayısı ... 90
Tablo 3.5. Yeşil Kart Sistemine Dahil Ülkeler ... 110
Tablo 3.6. Tahkim Komisyonu Başvuru Ücretleri ... 119
Tablo 3.7. Kazanılmamış veya Kazanılmış Prim Hisseleri Hesaplama Yöntemi ... 125
Tablo 4.1. Kazanılmamış Prim Karşılığı Hesaplaması ... 172
Tablo 5.1. Sigorta Şirketi Bilançosu ... 188
Tablo 5.2. Sigorta Şirketi Gelir Tablosu ... 189
Tablo 5.3. Sigortacılık Faaliyetlerinden Alacaklar Alt Hesap Grubu ... 191
Tablo 5.4. Sigortacılık Faaliyetlerinden Borçlar Alt Hesap Grubu ... 192
Tablo 5.5. Öd. Vergi ve Benzeri Diğ. Yükümlülükler İle Karşılıklar Alt Hesap Grubu ... 193
Tablo 5.6. Ödenecek Vergi ve Fonlar Alt Hesap Grubu ... 193
Tablo 5.7. Hayat Dışı Barnşları Teknik Kısım Gelir Tablosu Hesap ve Alt Hesap Grubu ... 194
Tablo 5.8. Hayat Dışı Gelir Tablosu Teknik ve Teknik Olmayan Ana Hesaplar ... 231
Tablo 5.9. Teknik ve Teknik Olmayan Bölümlere İlişkin Gelir ve Gider Ana Hesaplar ... 233
Tablo 5.10. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi 30.06.2014 Tarihli Genel Geçici Mizanı .. 236
Tablo 5.11. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi 30.06.2014 Tarihli Genel Kesin Mizanı .. 240
vııı
Tablo 5.12. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi 30.06.2014 Tarihli Ayrıntılı Solo
Bilançosu ... 245 Tablo 5.13. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi 30.06.2014 Tarihinde Sona Eren Hesap Dönemine Ait Ayrıntılı Solo Gelir Tablosu. ... 252 Tablo 5.14. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi 30.06.2014 Tarihinde Sona Eren Döneme
Dönemine Ait Nakit Akış Tablosu ... 256 Tablo 5.15. Öz Sermaye Değişim Tablosu ... 258 Tablo 5.16. SS. Doğa Sigorta Kooperatifi Kar Dağıtım Tablosu ... 260
ıx
KISALTMALAR LİSTESİ
AB : Avrupa Birliği
ACME : Avrupalı Kooperatif ve Mutüel Sigortalar Birliği ABD. : Amerika Birleşik Devletleri
AISAM : Uluslar arası Mutüel Sigorta Kooperatifler Birliği Ana. Söz. Mad. : Ana Sözleşme Maddesi
AŞ. : Anonim Şirket Birl. : Birlik
BKK : Borçlar Kanunu
BSMV : Bankacılık ve Sigortacılık Muameleleri Vergisi CEA : Avrupa Sigorta ve Reasürans Federasyonu
CEIOPS : Avrupalı Sigorta ve Emeklilik Denetçiler Komitesi Dağ. : Dağıtım
DASK : Doğal Afet Sigorta Kurumu DVK : Damga Vergisi Kanunu Ed. : Editör
EGM : Emeklilik Gözetim Merkezi
EIOPS : Avrupa Sigorta Mesleki Emeklilik Komitesi EVK : Emlak Vergisi Kanunu
GF : Garanti Fonu GİB. : Gelir İdaresi Başkanlığı GVK : Gelir Vergisi Kanunu
HATMER : Hasar Takip Bilgi ve Gözetim Merkezi
HAYMER : Hayat Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi ICA : Uluslararası Kooperatif Birliği
ICMIF : Uluslararası Mutüel ve Sigorta Kooperatifleri Federasyonu KDVK : Katma Değer Vergisi Kanunu
KHK : Kanun Hükmünde Kararname KPK : Kazanılmamış Prim Karşılığı KTK : Karayolları Trafik Kanunu
x
KK : Kooperatifler Kanunu Koop. : Kooperatif
KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu Mad. : Maddesi
MKT : Motorlu Kara Taşıtları RG. : Resmi Gazete
SAİK : Sigorta Eksperleri İcra Komitesi SBM : Sigorta Bilgi ve Gözetim Merkezi
SAGMER : Sağlık Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi San. : Sanayi
s. : Sayfa ss. : Sayfa Sayısı
SEGEM : Sigortacılık Eğitim Merkezi SEİK : Sigorta Eksperleri İcra komitesi SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu SS. : Sınırlı Sorumlu
T.A.Ş. : Türk Anonim Şirketi
TARSİM : Tarım Sigortaları Havuzu TDHP : Tek Düzen Hesap Planı
TESKOMB : Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatif Birlikleri Merkez Birliği
THGF : Trafik Hizmetleri Geliştirme Fonu TMS : Türkiye Muhasebe Standartları
TMT : Yeşil Kart Sistemi ve Türkiye Motorlu Taşıt Bürosu TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birlik
TSRŞB : Türkiye Sigorta, Reasürans ve Emeklilik Şirketleri Birliği TRAMER : Trafik Sigortaları Bilgi ve Gözetim Merkezi
TTK : Türk Ticaret Kanunu
Türkiye Koop. : Türkiye Milli Kooperatifler Birliği
UFRS : Uluslararası Finansal Raporlama Standartları VUK : Vergi Usul Kanunu
YSV : Yangın Sigorta Vergisi
xı
GİRİŞ
Dünyada çok yaygın ekonomik örgütler olan kooperatifler, özellikle gelişmiş ülkelerde 3. Sektör olarak anılırlar ve tarımdan sağlığa, ticaretten konut yapımına, bankacılıktan sigortacılığa kadar pek çok alanda etkin faaliyet göstermektedirler. BM verilerine göre küresel olarak 750 binden fazla kooperatif vardır ve 800 milyon kişi bu kooperatiflerin ortağı olarak ekonomik ve sosyal paylaşımda bulunmaktadırlar.
Son yıllarda Dünyada yaşanan ekonomik krizlere rağmen, Ülkemiz Sigorta Kooperatiflerinin ana amacı, Türk sigortacılık sektöründe yeni teknolojilerin ve uluslararası sigortacılık genel ilkelerinin uygulanması sayesinde, yaygın sigorta ettiren/sigortalı sayısının arttırılması sağlamaktır.
Özellikle başta bireyler olmak üzere, kooperatifler, dernekler, sendikalar, ve eğitim kurumları ile orta ve küçük ölçekli sınaî ve ticari kuruluşlara kooperatif sigortacılığı kazanım ve hizmetleri ile birlikte sigortalanabilme seçeneklerinin de sağlanması ve temel sigorta ihtiyaçlarına ilişkin konusunda yetkin, eğitimli ve kaliteli personeli ile ciddi ve kapsamlı bilgilendirme hizmetinin bizzat potansiyel hedef kitledeki sigorta ettirenin/sigortalının kendisine hitap edecek tarzda sunulmasıdır.
Türkiye, gelişen ve değişen dinamik yapısı, 80 milyona yaklaşan, yakın gelecekte 100 milyona ulaşacak olan nüfusu ile her alanda büyük potansiyele sahip bir ülke konumundadır. Finans kesimi içerisinde yer alan sigorta sektörü, sürekli olarak büyüyen yapısı ile bu potansiyele paralel ve olumlu olarak etkilenecek sektörlerin başında gelmektedir. İşte bu noktada Büyük Sayılar Yasası’nın işletilmesinin ne kadar yerinde bir yaklaşım olacağı anlaşılmaktadır.
Bu bağlamda, kooperatif sigortacılığında, başarının ortak sayısına bağlı olması nedeniyle Büyük Sayılar Yasası’nın işletilmesinin burada da son derecede verimli sonuçlar verdiğini, gelişmiş ülkelerdeki örneklere bakıldığında görmek mümkündür.
Kooperatif sigortacılığında poliçe sahibi olan sigortalı, aynı zamanda kooperatif ortağı olmaları bilinci ile, sistemi daha çok benimseyerek güven ve sahip olma duygusu ile hareket etmektedirler.
Diğer yandan, sigorta kooperatifinin faaliyetleri sonucu yıl sonunda elde edilen gelirden; işletme masrafları ile kanun ve yönetmeliklerin gerektirdiği her türlü rezerv ve karşılık ayrıldıktan sonra kalan net kâr üzerinden, ortaklara, yani poliçe sahiplerine kar payı dağıtılabilmektedir. Kooperatif ortakları veya poliçe sahiplerinin, yılsonunda sağlayacakları kar payı nedeni ile, sigortalanma maliyetleri piyasadaki alternatiflerine göre daha uygun olabilmektedir.
Böylece, bu uygulama ile sigorta ettiren/sigortalı ortaklar sigorta ihtiyaçlarının giderilmesinin yanı sıra ekonomik fayda da sağlamış olmaktadırlar. Zaten Kooperatifçiliğin en temel amacı da budur. Sigorta Kooperatifleri tıpkı sigortacılık kurumları gibi, bireylerin ve yukarıda sayılan kişi, kurum ve kuruluşların güven ortamında yaşama ve çalışmalarında önemli işlevler yüklenmektedirler.
Öte yandan, tez konusunu ilgilendiren mütüel (karşılıklı) sigorta amacıyla kurulmuş ve Türkiye’deki sigortacılık sektörü genelinde sadece iki sigorta kooperatifinin olduğu bilinmektedir. Bu çerçevede, kooperatiflerde ortak sayıları ile ilgili analizler yapıldığında, tarımsal amaçlı kooperatiflerde, kooperatif başına düşen ortak sayısının daha fazla, tarım dışı kooperatiflerde ise daha az olduğu görülmekte, ülkemiz kooperatifçiliğinin genel karakteristiğine bakıldığında ise az ortaklı kooperatif yapısının daha hâkim olduğu görülmektedir.
Bu tezin amacı; sigortacılık alanında faaliyet gösteren tüm kişi ve kuruluşlar yanı sıra, sigorta ile ilgilenenlere bilgi transferi yapılmasına ve ışık tutulmasına yönelik olup, kooperatiflerin Sigortacılık Kanunu, Sigorta Hukuku’nun temel esaslarını oluşturan 6102 sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu, Kurumlar Vergisi Kanunu, Katma Değer Vergisi ve Gelir Vergisi Kanunu ile Diğer Vergiler karşısındaki durumları ile muafiyet ve istisna şartlarının, 5520 Sayılı Yeni Kurumlar Vergisi Kanunu hükümleri çerçevesinde, önceki 5422 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanun ile karşılaştırması yapılarak incelenmesidir.
Tez çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır.
Birinci Bölümde, Kooperatif ve Sigorta Kavramları üzerinde durularak, bu kavramlar hakkında genel nitelikte bilgiler verilmiş, Sigorta Hukukunun temel esaslarını oluşturan 6102 Sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu ve Sigortacılık Kanunu çerçevesinde, sigortacılık ile ilgili maddelere değinilmiştir.
İkinci Bölümde, Kooperatif sigortacılığının sektördeki yeri ve Avrupa Birliği uygulamaları ele alınarak, Avrupa Birliği sigorta kooperatifçiliği ile Türkiye sigorta kooperatifçiliğinin karşılaştırılması yapılmıştır.
Üçüncü Bölümde, Kooperatif Sigortacılığının Sigortacılık Kanunu Açısından Değerlendirilmesi yapılarak sigortacılıkta önemli yer teşkil eden Teknik Karşılıklar ele alınarak açıklanmaya çalışılmıştır.
Dördüncü Bölümde, Kooperatif Sigortacılığının, Vergi Kanunları Açısından bir değerlendirilmesi yapılmış, Kurumlar Vergisi ile Katma Değer Vergisi İstisnası ve yararlanma şartları incelenerek açıklanmıştır.
Beşinci Bölümde, S.S. Doğa Sigorta Kooperatifi Uygulamasında, muhasebe hesaplarının işleyişi üzerinde durularak, sigorta muhasebesine hâkim olan esaslar ve sigorta tekniğinden kaynaklanan muhasebe hesaplarının Sigortacılık Tek Düzen Hesap Planı Çerçevesinde Muhasebeleştirilmesi, Finansal Tabloların düzenlenmesi ve kısaca önemlik arz eden muhasebe kayıtlarından uygulamalı örneklere yer verilmiştir.
Sonuç Bölümünde ise, genel olarak önceki beş bölümde verilen bilgilerin ışığında; Türkiye’de Kooperatif Sigortacılığının sektördeki yeri ve Avrupa Birliği’ndeki düzenlemelere paralel olarak hazırlanan Sigortacılık Kanunu ve Vergi Kanunları Açısından bir değerlendirilmesi yapılmış, ayrıca, S.S. Doğa Sigorta Kooperatifi örneği bağlamında sigorta muhasebesine hâkim olan esaslar ve sigorta tekniğinden kaynaklanan muhasebe kayıtlarının yapılması durumunda “nasıl sağlıklı bir kooperatifçiliğin yapılabileceği” ortaya konulmaya çalışılmıştır.
1
. KOOPERATİF VE SİGORTANIN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ
1.1. KOOPERATİFİN TANIMI VE NİTELİKLERİ
Bilindiği üzere, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 1’nci maddesi, 07.05.2004 tarihinde yayımlanarak yürürürlüğe girmiş bulunan, 5146 sayılı Kanunu’nun 2’nci Maddesi değişikliği ile kooperatifin tarifi, ”Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım dayanışma ve kefalet ile sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklardır.” Şeklinde yeniden tanımlanmıştır1.
Diğer taraftan, aynı kanunun 9. Maddesinde yapılan önemli bir değişiklik ise,
”Kamu ve özel hukuk tüzel kişileri amaçları bakımından ilgilendikleri kooperatiflerin kuruluşlarına yardımcı olabilir, önderlik edebilir ve ortak olabilir.” Şeklindedir.
Bu bağlamda, 1163 sayılı kooperatifler kanununda yapılan bu değişiklik ile, şirketlerinde kooperatif kurucusu ve ortak olabilmesinin önü açılmış, bu açıdan, bir kişi birliği olan kooperatifçilik modeli, şirketlerle şahısların bir arada olabileceği yeni bir işletme modeli olmuştur2.
Yukarıda anılan kanunun değişen 9’ncu maddesi ile, özel hukuk tüzel kişilerinin kooperatiflere ortak olması neticesinde, yönetim kurulunun çoğunluğunu elde etmeleri, kooperatiflerin karar verme mekanızmasına hakim olabileceği ve bu uygulamanın kooperatifçilik ilkelerine aykırı olduğu düşüncesiyle bir çok tartışmalara neden olduğu görülmüştür. Bu yönde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 112 üyesi tarafından, Anayasa Mahkemesine yürütmeyi durdurma kararı alınması için dava yoluna gidildiği bilinmektedir3.
1 Resmi Gazete, “Kooperatifler Kanunu’nda Değişiklik Yapılması Hakkında 5146 sayılı Kanun”, 07.05.2004, s. 25455.
2 O.Murat Koçtürk,, Türkiye’de Kooperatiflerin Vergilendirilmesi,,Celal Bayar Üniversitesi, Yönetim ve Ekonomi İktisadi ve İdari Bilimler fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, Manisa, 2006, s.121,
3Anayasa Mahkemesi. 02.05.2008. E.2004/47, K. 2008/96 http:/www.alomaliye.com/2008/anayasa_e_2004_47.htm (2000-2008)
Ancak, Anayasa Mahkemesi Başkanlığı’nın 02.05.2008 tarihli 2004/47 Esas, 2008/96 kararında;
Kooperatiflerin amacı, bireyin geniş kapsamlı ve çok yönlü olarak ekonomik ve sosyal gelişmesini sağlamaktır. 1163 sayılı Yasa’daki kooperatifçiliğin korunmasına ilişkin sınırlamalar da gözetildiğinde, özel ve kamu hukuku tüzel kişilerinin kooperatif ortağı olmalarına izin veren kural, üretimin artırılması ve tüketicinin korunmasına yönelik tedbirler niteliğinde olmakla Anayasa’nın 2. ve 171. maddelerine aykırı değildir. İptal isteminin reddi gerekir 4. Hükmü yer aldığı görülmektedir.
Yukarıda anılan karar ile, bütün bu tartışmalara son verilerek, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, 5146 sayılı kanunu’nun 2’nci maddesiyle değişen 9’ncu maddesinin Anayasanın 2’nci ve 171’nci maddelerine aykırı olmadığı, özel hukuk tüzel kişilerin de kooperatiflere ortak olabileceğine yer verilmiştir.
Öte yandan, Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin (ICA) Kooperatif Kimlik Bildirgesi’nde yer alan tarife göre, kooperatif,”Ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçları ve istekleri, müşterek sahip olunan ve demokratik olarak kontrol edilen bir işletme yoluyla karşılamak üzere gönüllü olarak bir araya gelen insanların oluşturduğu özerk bir teşkilattır” şeklinde ifade edilmiştir5.
Bu tanımda da anlaşılacağı üzere, kooperatiflerin temel ilkeleri olarak, eşitlik, adalet, kendi kendilerine yardım, sorumluluk ve dayanışma içerisinde demokratik olarak kontrol ve yönetilmeleri olarak sıralandığı görülmektedir.
01.07.2012 tarihinde yürülüğe girmiş bulunan, 6102 Sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu’nun 124’ncü maddesinin 1’nci bendinde ise, “ Ticaret şirketleri, kollektif şirketleri, komandit, anonim, limited ve kooperatif şirketlerinden ibarettir ” tanımı ile kooperatifler, ticaret şirketler arasında sayılmıştır6.
4AnayasaMahkemesi.02.05.2008.E.2004/47,K.2008/96,02.05.2008 http:/www.alomaliye.com/2008/anayasa_e_2004_47.htm (2000-2008)
5 T.C. GÜMRÜK VE TİCARET BAKANLIĞI, Kooperatifçilik Genel Müdülüğü, Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı 2012-2016, Ankara, 2012, s.12.
6Resmi Gazete, “6102 sayılı Yeni T.T.K.”, 14.02.2011, s. 27846.
Buna Karşın, kooperatiflerin ticaret şiketlerinden ayıran en belirgin niteliklerini sıralamak gerekirse,
a) Değişir ortaklı ve değişir sermayeli olmasıdır. Dolayısıyla, diğer ticaret şirketlerinde olduğu gibi sermaye değişim işlemlerinin tescil edilmesine gerek olmadan, ortak sayısı arttıkça sermayeleri artmakta, azaldıkça da sermayeleri azalmaktadır.
b) Kar amacı gütmezler. “Şirketlerde olduğu gibi ekonomik faaliyetlerden kar elde etmek ve sermayeye göre kar dağıtmak değildir. Ortaklarına ekonomik fayda sağlamaya yönelik olmaları ve sosyal amaçlıdırlar7.
c) Ekonomik menfaatleri, karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalete dayalıdır.
d) Her ortak en fazla bir paya sahip olabilmektedir,
e) “Ferdi münasebete geçilmedikçe ve kooperatif herhangi bir şekilde dağılmadıkça, ortağın kooperatif payının haczi mümkün değildir.”(K.K.19.MAD.)8.
Bu konuda Yargıtay 12. Hukuk Dairesi’nin 05.04.2002 tarihli, 2002/5674 Esas ve 2002/7077 Kararı bu yönde olmuştur9. Ticaret şirketlerinde ise, ortağın hissesine ferdi münasebetlerden doğan alacaklar için her zaman haczi mümkün olmaktadır.
1.2. KOOPERATİF ÇEŞİTLERİ
Kooperatifçilik mevzuatı dahilinde çeşitli faaliyet alanlarında, ortaklarına ekonomik fayda sağlayacak kooperatiflerin kurulması mümkündür10.
Bu nedenle kooperatifleri faaliyet alanlarına, tabi tutuldukları kanunlara göre sınıflandırma, uygulamada en çok görülen sınıflandırma türüdür.
Bu çerçevede, “Türkiye’de kooperatifleri faaliyet konularına ve hukuksal düzenlemelere göre iki ana başlık altında toplamak mümkündür. Buna göre”11.
7 Doğanay İğde, “Yapı Kooperatiflerinde Hissenin Haczedilemezliği Sorununa Bir Bakış”, 2009, http:/www.turkhukuksitesi.com/makale_965.htm, (29 Ocak 2009).
8 Resmi Gazete, “ Kooperatifler Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında 5146 sayılı Kanun”, 07.05.2004, s. 25455.
9 Kooperatif Hissesi Haczi, http:/www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=3740 (01.Kasım 2004).
10 Ümmehan Erdal Şahin, “Konut Yapı Kooperatiflerinde Maliyetlerin Hesaplanması ve Muhasebeleştirilmesi”, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006), s.6.
11 Koçtürk, s.121.
1.2.1.Faaliyet Türlerine Göre
Faaliyet türleri açısından kooperatifler, altı grup altında sınıflandırılabilir.
a)- Üretim Kooperatifleri b)- Tüketim Kooperatifleri c)- Kredi Kooperatifleri
d)- Yapı ve işyeri Kooperatifleri e)- Sigorta Kooperatifleri ( yeni ) f)- Diğer Kooperatifler
Tablo 1.1.
TÜRKİYEDE TÜRLERİNE GÖRE FAAL KOOPERATİFLER 31/05/2013 TARİHİ İTİBARİYLE
TÜRLERİ İTİBARİ İLE
BİRİM KOOPERATİFLER FAAL KOOPERATİF SAYISI
ORTAK SAYISI
Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri 8.315 870.893
Sulama Kooperatifi 2.500 298.761
Su Ürünleri Kooperatifi 574 30.893
Pancar Ekicileri Kooperatifi 31 1.641.426
Tarım Kredi Kooperatifleri 1.679 1.080.821
Tarım Satış Kooperatifleri 332 670.493
Tütün Tarım Satış Kooperatifleri 28 15.945
Konut yapı Kooperatifleri 50.741 1.783.357
Tüketim Kooperatifleri 724 124.087
Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi 5.551 173.723
Esnaf ve Sanatkârlar Kefalet Kooperatifi 955 659.264
Küçük Sanat Kooperatifi 59 4.107
Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi 1.076 132.628
Turizm Geliştirme Kooperatifi 231 13.347
Üretim ve Pazarlama Kooperatifi 203 14.066
Sigorta Kooperatifi 2 80.108
Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi 1.749 98.516
Yayıncılık Kooperatifi 14 356
Hamallar Taşıma Kooperatifi 2 204
İşletme Kooperatifi 530 92.378
Yardımlaşma Kooperatifi 16 14.892
Eğitim Kooperatifi 23 2.305
Bağımsız Tarım Satış Kooperatifi 4 1.477
Temin Tevzi Kooperatifi 136 18.567
Yaş Sebze ve Meyve Kooperatifi 30 2.681
GENEL TOPLAM 75.505 7.825.295
Kaynak: Türkiye Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s.9.
Yukarıdaki Tablo 1.1 de, 31.05.2013 tarih itibariyle Türkiye genelindeki hizmet türlerine göre faal durumdaki kooperatif sayıları ve ortak sayıları gösterilmiştir.
Ülkemizde toplam aktif olarak faaliyet sürdüren 75.505 kooperatif ve bu kooperatiflerin, 7.825.295 ortağı bulunmaktadır. Bu veriler doğrultusunda, ilk sırada, (50.741) kooperatif ve (1.783.357) ortak sayısı ile Konut Yapı Kooperatifleri, (8.315) kooperatif ve (870.893) ortak sayısı ile Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, üçüncü sırada ise, (5.551) kooperatif ve (173.723) ortak sayısı ile Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi yer almaktadır.
a. Üretim Kooperatifleri
Tarımsal, ticaret ve sanayi alanında faaliyet gösteren üreticilerinin bir araya gelerek kurdukları kooperatif çeşitidir. Dolayısıyla, bu tür kooperatiflere üye olan üreticiler, hammadde gereksimelerini en uygun şartlarla temin ederek, ürünlerini kooperatif aracılığı ile daha yüksek fiyatlarla satmaları sonucunda, avantaj sağlamaktadırlar12.
Ülkemiz genelinde, yaklaşık (261) üretim kooperatifi ve bu kooperatiflerin (16.028) ortağı bulunmaktadır13. Bu kooperatif türüne örnek olarak, (Üretim ve pazarlama Kooperatifleri ile Yaş Sebze ve Meyve Kooperatifleri) verilebilir.
b. Tüketim Kooperatifleri
Tüketici durumdaki ortakalarına gıda ve giyecek vb. tüketim maddelerinin daha ucuza ve daha kaliteli bir şekilde temin etmek amacıyla özellikle dar gelirli tüketici kişilerin bir araya gelerek kurdukları kooperatif çeşitidir. Bu amaçla, bu çeşit kooperatifler, ortaklarının ihtiyaçlarını karşılamak ve daha iyi hizmet vermek üzere, tüketim maddelerini toplu alım yapmaları neticesinde, daha ucuza mal etmek suretiyle ortakların bu ihtiyaçları ekonomik bir şekilde karşılanmakta oldukları bilinmektedir14.
12 Sebahattin Karanlık, Kooperatifler ve Muhasebesi, Nobel Yayınları, Ankara, 2001, s.11.
13 Türkiye Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, Ankara, 30 Haziran 2013, s. 9.
14 Şahin, s.7.
Ülkemizde, 2012 yılı sonu itibariyle (724) Tüketim Kooperatifi ve mevcut (124.087) ortağı bulunmaktadır15.
c. Kredi Kooperatifleri
Kredi kooperatifleri, ortaklarının finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere belli şartlar dahilinde kefalet almak suretiyle, tarım, sanayi, ve ticaret vb.alanlarda faaliyet gösteren kişilerin düşük maliyetli kredi sağlamak amacıyla bir araya gelerek kurdukları kooperatiflerdir16. Bu amaçla, ortaklardan toplanan kooperatif bünyesindeki paralar, ihtiyacı olan ortaklara belirli esaslar çerçevesinde kredi olarak verilmektedir17.
Ülkemizde, 2012 yılı sonu itibariyle, (955) Esnaf ve Sanatkarlar Kefalet Kooperatifi’nin (659.264 ) ortak sayısının olduğu görülmektedir18.
Öte yandan, Esnaf ve Sanatkarlar Kefalet Kooperatifleri’nden, kredi kulanabilmek için, esnaf ve sanatkar niteliğine haiz ve ilgili Esnaf ve Sanatkarlar Odasına kayıtlı olmaları gerekmektedir. Bakanlar Kurulu’nun 4 Mart 2013 tarihli 2013/4409 sayılı son kararı (BKK) uyarınca, Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatif Birlikleri Merkez Birliği’ne (TESKOMB) bağlı birlik ortağı olmayan Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri’nin kefaleti, Halk Bankası’nca Kabul edilmemektedir19.
d. Yapı ve İşyeri Kooperatifleri
Ekonomik anlamda gelirli düzeyleri düşük kişilerin, ucuz ve sağlıklı konut veya işyerleri yapmak amacıyla bir araya gelerek kurdukları kooperatif türüdür20. Diğer yandan, yapı ve işyeri kooperatiflerin ömrü, inşaatın tamamlanıp ortaklarına teslim edilmesiyle sınırlı olup, tasfiye yoluna gidilmek suretiyle faaliyetlerine son verilmekte, ya da ortaklara dağıtılan hisselerden kalan işyeri veya binaların, kiraya verilerek, işletme kooperatifçiliği şeklinde faaliyetlerini sürdürmektedirler.
15 Türkiye Milli kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s.9.
16 Şahin, s.7.
17 Koçtürk, s.121.
18 Türkiye Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s. 9.
19 Kooperatifçilik Genel Müd. Esnaf ve Sanatkârlar Kredi Kefalet Kooperatifleri, 2013, http://koop.gtb.tr/bilgi- bankasi/sikca-sorulan-sorular/mevzuat/esnaf-ve-sanatkarlar-kredi-kefalet-kooperatifleri (6 Ağustos 2013)
20 Şahin, s.8.
Türkiye’de, 2012 yılı sonu verilerine göre, bu tür kooperatifler kapsamında yer alan (53.566) Kooperatif ve (2.014.5019) ortağı ile, hizmet türlerine göre faal kooperatifler içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Bunun (50.741) Konut Yapı Kooperatifleri, (1.749) Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi ve (1.076) Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifleri’nden oluşmaktadır21.
Diğer bir ifade ile ülkemiz genelindeki tüm kooperatif sayısının % 71’i, Yapı ve işyerleri kooperatiflerinden oluşmaktadır.
e. Sigorta Kooperatifleri ( Mütüel Sigorta)
Sigorta kooperatifleri, benzer riskleri taşıyan kişilerin, kendilerini ve birbirlerini korumak, güvence altına almak veya birlikte korunmak amacıyla, gerçek veya tüzel kişillerin bir araya gelerek kurmuş oldukları kooperatif türüdür.
Bu amaçla, sigorta poliçeleri ile toplanan primlerden oluşan fonların bir kısmı veya tamamı ile riskler karşılanmaktadır.
12.07.2012 tarihinde yürürlüğe giren 6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu’nun 1402. Maddesindeki düzenlemeye göre karşılıklı sigorta (Mütüel sigorta);
“Birden çok kişinin birleşerek, içlerinden herhangi birinin, belirli bir rizikonun gerçekleşmesi durumunda doğacak zararlarını tazmin etmeyi borçlanmaları karşılıklı sigortadır. Karşılıklı sigorta faaliyeti ancak kooperatif şeklinde yürütülebilir” ifadesi yer almaktadır22.
Öte yandan, aynı veya benzer risklere sahip bireyler veya kurumların bir araya gelerek kurmuş oldukları Sigorta Kooperatifleri, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile, Hazine Müsteşarlığı Sigortacılık Genel Müdürlüğü’nün 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu kapsamında, iznine ve denetimine tabi olarak kurulmuş bir kooperatif türüdür.
21 Türkiye Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s. 9.
22 Resmi Gazete,” 6102 sayılı Yeni T.T.K.”, 14.02.2011. s. 27846.
Bu çerçevede, Sigorta kooperariflerinde ortaklar, eşit miktarda bir ortaklık payı ödeyerek bir sermaye oluştururlar. Daha sonra Hazine Müsteşarlığının düzenlemiş olduğu 5684 sayılı sigortacılık Kanunu ve kurallarına göre sigorta poliçesi düzenleyerek, risklerine göre belirlenen primleri öderler. Bunun neticesinde, ortaklardan birinin veya bir kaçının hasarı olduğunda, anılan kanun çerçevesinde, sigortacılık kurallarına göre tazminatları, sigorta kooperatifi tarafından karşılanır.
Diğer taraftan, Sigorta kooperatifleri, yıl sonunda toplanan ortaklık payları ile sigorta primlerinden elde edilen gelirlerden, ödemiş oldukları hasar ve yapmış oldukları masraflar düşüldükten sonra geriye kalan olumlu gelir gider farkını ya sermayelerine katmak suretiyle daha güçlenirler, ya da eşit olarak ortaklara dağıtmaktadırlar.
Sigorta kooperatiflerini, ticaret şirketlerden ayıran en belirgin özelliği, kar amacı gütmeyen, karşılıklı güven ve dayanışma esasına göre faaliyet gösteren bir kooperatif türü olmasıdır23.
Türkiye’de sigortacılık alanında, 2010 yılında kurulmuş olan S.S. Koru Sigorta Kooperatifi ile, 2012 yılında kurulan, S.S. Doğa Mütüel Sigorta Kooperatifi’nin sigortacılık sektöründe faaliyette bulunduğu görülmektedir.
Ülkemizde yeni bir kooperatif türü olarak faaliyette bulunan sigorta kooperatiflerinin, 2012 yılı sonu itibariyle 80.108 ortağı bulunmaktadır24.
f. Diğer Kooperatifler
Yukarıda anılan kooperatif türlerinin dışında kalan, nakliye, eğitim, okul, yayıncılık ve turizm gibi kooperatiflerdir. Ülkemizde, 2012 yılı sonuçlarına göre, diğer kooperatif türleri içerisinde yer alan yaklaşık (5.821) faal kooperatif bulunmaktadır.
Bunun, (5.551) Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi, (231)’i Turizm Geliştirme Kooperatifi, (23) Eğitim Kooperatifi, (14) Yayıncılık Kooperatifi ve (2) Hammallar Taşıma Kooperatifi’nden oluşmaktadır25.
23 E.Alper Güvel ve Afitap Öndaş Güvel, Sigortacılık, 6.Basım, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2012, s.89.
24 Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s.9.
25 Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s. 9.
1.2.2. Hukuksal Düzenlemelere Göre
Hukuksal düzenlemere göre kooperatifler; 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’na tabi kooperatifler ve diğer özel kanunlara tabi olan kooperatif olarak görülmektedir.
a. Kooperatifler Kanununa Tabi Kooperatifler
Ülkemizde kurulan kooperatifler, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’na tabi kooperatiflerdir. Ancak, anılan kanun kapsamına ilaveten bazı kooperatiflerin, diğer bağlı olduğu bakanlıkların düzenleme ve izniyle kurulmuş olduğu görülmektedir. Bu kapsamdaki kooperatifleri ise, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, Sulama ve Su Ürünleri Kooperatifleri ile Pancar Üreticileri Kooperatifleridir. Bu kooperatiflerin faaliyet ile ilgili düzenlemeleri, T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 08.04.2004 tarihli ve 246 sayılı onayı ile, Bakanlık İl Müdürlükleri’nce yürütülmektedir26 .
Diğer yandan, Türkiye Milli Kooperaitfler Birliği’nin, 2012 yılı verilerine göre, (8.315) Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri’nin (870.893) ortağının olduğu, (2.500) Sulama Kooperatifi’nin (298.761) ortağı, (574) Su Ürünleri Kooperatifi’nin (30.893) ortağı ve (31) Paancar Ekicileri Kooperatifi’nin de (1.641.426) ortağı bulunmaktadır27.
b. Özel Kanunlara Tabi Kooperatifler
1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun dışında kalan ve diğer yasalar kapsamında kurulmuş bulunan kooperatiflerdir. Örnek olarak, 28.04.1972 tarihinde yürülüğe giren 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu’na tabi olan ve T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na bağlı Tarım Kredi Kooperatifleri’dir28.
26 Tarım Kooperatifleri, http://www.kooptr.com/tarim/index_tarim.html
27 Türkiye Milli Kooperatifler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s. 9.
28 Resmi Gazete, “ 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu”, 28 Nisan 1972, s. 14172.
Diğer bir örnek ise, 16.06.2000 tarihinde 24081 sayılı Resmi Gazetede Yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan, 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Hakkındaki Kanunu’na tabi, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’na bağlı, Tarım Satış Kooperatifi ve Tütün Tarım Satış Kooperatifleridir29.
Bu bağlamda, Türkiye Milli Kooperatifler Birliği’nin 2012 yılı verilerine göre, Ülkemiz genelinde, özel kanunlara tabi olarak kurulmuş olan toplam kooperatif sayısının (2.039) olduğu ve ortak sayısının da (1.767.259) olduğu görülmektedir. Bunun (1.679)’u ve (1.080.821) ortak sayısı ile Tarım Kredi Kooperatifleri, (332) Tarım Satış Kooperatifleri’nin (670.493) ortağı ve (28) Tütün Tarım Satış Kooperatifleri’nin (15.914) ortağı bulunmaktadır30.
1.3. KOOPERATİF ORGANLARI VE YÖNETİMİ
Kooperatifler, tüzel kişiliğe sahip kurulaşlar oldukları için, bütün faaliyet ve işlemlerini organları vasıtasıyla yürütmektedirler. Başlıca kooperatifin organları şunlardır31.
Genel Kurul
Yönetim Kurulu
Denetim Kurulu
1.3.1. Genel Kurul
Bilindiği üzere, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 42’nci maddesinde, “Genel kurul bütün ortakları temsil eden en yetkili organdır. Genel kurul aşağıdaki yetkilerini devir ve terk edemez.” Hükmü içermektedir32.
29 Resmi Gazete,“4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun”, 16.06.2000, s.24081.
30 Türkiye Milli Kooperaitfler Birliği, 2012 Yılı Çalışma Raporu, s.9.
31 Şahin, s.8.
32 Gönen Eriş ve Yılmaz Ulusoy, Kooperatifler Kanunu ve Vergilendirilme, Ankara, 1993, s. 379.
Kooperatiflerin en yetkili organı olan genel kurulun başlıca yetkileri şunlardır;
1- Ana sözleşmeyi değiştirmek,
2- Yönetim Kurulu ile Denetim Kurulu üyelerini seçmek, ibra etmek veya görevlerine son vermek, gerektiğinde tasfiye kurulunun seçmek,
3- Kooperatifin bilanço ve yıllık faaliyet raporlarını incelemek, onaylamak veya reddetmek, kanun ya da ana sözleşme gerğince ayrılması zorunlu olan yedek akçelerin ayrılmasından sonra kalan olumlu gelir gider farkını diğer yedekler veya risturn olarak dağıtılmasına karar vermek,
4- Yönetim kurulu tarafından verilen ortaklıktan çıkarma kararlarına yapılan itirazları inceleyip karar bağlamak,
5- Gayrimenkul alımında ve satımında takip edilecek usul ile alınacak gayrimenkulün niteliği, yerini ve azami fiyatını, satılacak gayrimenkulün asgari fiyatını belirlemek,
6- Yönetim Kurulu ve Denetim Kurulu üyelerine verilecek aylık ücet ve huzur hakkı ve yolluk miktarı ile bütçeyi görüşerek karara bağlamak,
7- Kanun veya ana sözleşme ile genel kurulana tanınmış olan konular hakkında karar vermek, olarak sıralanmaktadır. (Ana Söz. Mad. 23).
Diğer yandan, genel kurul toplantısı ve çağrılma şekli ise, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 45’nci maddesindeki (değişik 3476/11) düzenlemeye göre,
“Genel kurul olağan ve gerektiğinde olağan üstü olarak toplanır. Olağan toplantının her hesap devresi sonundan itibaren 6 ay içinde ve en az yılda bir defa yapılması zorunludur”33. Hükmünün yer aldığı görülmektedir.
Bu açıdan, yukarıda anılan kanun uyarınca, genel kurul, kooperatifin merkezinin bulunduğu yerde ve ana sözleşmede gösterilen şekle göre toplanır. Çağrının toplantı gününden en az 30 gün önce ve en çok 60 gün içinde yapılması, toplantı yeri, tarihi, saati ve gündem maddelerinin belirtilmesi zorunlu kılınmıştır. (Ana Söz. 29.Md).
33Eriş ve Ulusoy, s. 403.
Ayrıca K.K.’nun 45’nci maddesi 4’ncü bendi gereği, genel kurulun yapılacağı tarih, yer ve gündemi toplantıdan en az 15 gün önce T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı İl Müdürlüğü’ne yazılı olarak bildirilmelidir.
Öte yandan, K.K.43.maddesi (değişik 3476/10 mad.) hükümleri kapsamında, Yönetim kurulu veya ana sözleşme ile bu hususta yetkili kılınan diğer bir organ ve gerektiğinde denetçiler kurulu, ortağı olduğu üst birlik ve tasfiye memurları, genel kurulu toplantıya çağırma yetkisine sahiptirler. Ancak genel kurul yukarıda belirtildiği şekilde toplanamadığı takdirde, ilgili bakanlık genel kurulu toplantıya çağırma yetkisine sahiptir34. İfadesi yer almaktadır. Aynı kanunun 44. Maddesinde ise,
Dört ortaktan az olmamak kaydıyla, ortak sayısının 1/10’unun isteği üzerine genel kurul toplantıya çağrılabilir. Yönetim kurulu bu isteği 10 gün içerisinde yerine getirmediği takdirde, istek sahiplerinin müracatı üzerine veya doğrudan doğruya ilgili Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından genel kurul toplantıya çağrılabilir.
Çağrılmadığı takdirde, istek sahipleri mahalli mahkemeye baş vurarak bizzat toplantıya çağırma müsaadesini alabilirler35. Denmektedir.
Diğer yandan, K.K. 48. Maddesine göre, “Genel kurulda her ortak yalnız bir oy’a sahiptir.” Dolayısıyla, bütün ortakların genel kurula katılıp oy kullanma hakkı bulunmaktadır.
Ancak, sigorta kooperatiflerinde ortak sayısının 1.000’in üzerine çıkması halinde, genel kurul, gruplar tarafından seçilen grup temsilcilerinin katılımı ile yapılır.
Bu durumda, kooperatifin merkezi ve her şubesi bir grup teşkil eder ve her grubun bir temsilcisi ve yedeği seçilir. Üç aylık süreyi doldurmuş her ortak, genel kurulu oluşturacak temsilcilerin seçiminin yapılacağı grup toplantılarına katılma hakkına sahiptir. Temsilci, ortaklar arasından seçilir. Temsilcilerin seçimine ilişkin oylamada adaylar arasında en fazla oyu alan grup temsilcisi olarak seçilir.
34Eriş ve Ulusoy, s. 383.
35Eriş ve Ulusoy, s. 389.
Oyların eşitliği halinde kuraya başvurulur. Temsilcilerin seçimi sırasında, varsa genel kurulda kullanılacak oylara ilişkin talimatlar da belirlenir. Ancak, grup temsilcilerinin kendilerine verilen talimata aykırı haraket etmiş olması, kooperatifin genel kurulda alınan kararların geçerliliğini ortadan kaldırmaz. (Ana Söz. Mad.25/1).
Grup temsilcileri 3 yıl için seçilir ve seçilenler ile bunların yedeklerinin isimleri ve iletişim adresleri ilan edilir. Grup toplantıları, yönetim kurulunun çağrısı ile yapılır ve en az bir yönetim kurulu üyesi veya şube yetkilisnin hazır bulunması ile açılır.
Bu toplantı için de Bakanlık temsilcisinin bulundurulmasına yönelik işlemler yapılır.
Genel kurulu çağırma yetkisine sahip olanlar usulüne uygun surette grup toplantılarına ilişkin çağrı ve diğer işlemleri de yerine getirir. (Ana.Söz. Mad. 25/2).
K.K. 49. maddesinde ise;
Ana sözleşmede açıklama bulunduğu takdirde, bir ortak yazı ile izin vermek suretiyle genel kurul toplantısında oyunu ancak başka bir ortağa kullandırabilir. Bir ortak genel kurulda birden fazla ortağı temsil edemez. Eş ve birinci derecede akrabalar için ortaklık şartı aranmaz36. Bu açıdan, ortağın eşi ve birinci derecede akrabaları, kooperatife ortak olmasalar bile ortağın bulunmadığı durumlarda genel kurula katılarak, ortak adına oy kullanabilirler.
1.3.2. Yönetim Kurulu
Bilindiği üzere, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 55’nci maddesinde, yönetim kurulunu aşağıdaki şekilde tarif etmiştir.
Yönetim Kurulu, kanun ve anasözleşme hükümleri içinde genel kurul tarafından seçilen, en az üç asil ve üç yedek üyeden oluşan ve kooperatifin faaliyetini yöneten ve onu temsil eden icra organıdır. Yönetim kurulu en az üç üyeden kurulur.
Bunların ve yedeklerinin kooperatif ortağı olmaları şarttır37. Dolayısıyla, kooperatifleri ticaret şirketlerinden ayıran özelliklerden biri de, yönetim kuruluna seçilebilmek için ortak olma zorunluluğunun bulunmasıdır.
36Eriş ve Ulusoy, s. 433.
37Eriş ve Ulusoy, s. 537.
Buna karşın, 6102 Sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu’nun 359. maddesi hükmü gereği ticaret şirketlerinde ise, yönetim kurulunun bir veya birden fazla kişiden oluşması ve yönetim kurulu üyeliğine seçilecek olan kişilerin pay sahibi ya da ortak olma zorunluluğu yoktur38.
Anılan kanunun 57.Maddesi’nde ise, “Yönetim kurulu en az bir yıl, en çok 4 yıl için seçilir. Ana sözleşmede aksine bir hüküm yoksa tekrar seçilebilirler”39. Hükmü yer almaktadır.
Diğer yandan, yönetim kurulu üyeliğine seçilecek kişilerin, Kooperatifler Kanunu’nun 56. Madde hükümlerindeki aşağıdaki şartları taşıması gerekmektedir40. Bu şartlar;
1- Kooperatif ortağı olmak ve medeni haklarını kullanma ehliyetine sahip bulunmak,
2- Türk vatandaşı olmak,
3- Aynı türde başka bir kooperatif yönetim kurulu üyesi olmamak,
4- Türk Ceza Kanunu’nun zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, görevi kötüye kullanma, sahtekarlık, hırsızlık, dolandırıcılık, hileli iflas, emniyeti suistimal ve devletin şahsiyetine karşı işlenen suçlara ilişkin hükümlerine veya Kooperatifler Kanunu’na göre mahkum olmamak,
5- Aynı zamanda kooperatifte denetçi olmamak, olarak sıralanmaktadır.
Bu açıdan, yönetim kurulu üyelerinin yukarıda anılan kanunun 56.
maddesindeki şartlarını taşıyıp taşımadıkları denetim kurulu tarafından araştırılır. Eğer bu şartları taşımadıkları halde yönetim kurulu üyeliğine seçilmiş olanlar ile daha sonraki zaman içerisinde bu şartları kaybeden üyenin görevine son verilmesi gerekmektedir41.
38Soner Altaş, “Yeni Türk Ticaret Kanunu’na Göre Anonim Şirket Yönetim Kurulunun Yapısı ve Üyelerinin Nitelikleri”, İSMMO Mali Çözüm Dergisi, Mart-Nisan 2011, s. 110.
39Eriş ve Ulusoy, s. 569.
40Eriş ve Ulusoy, s. 561.
41Şahin, S.10.
