Sarayburnu Bölgesinden
Yeni Buluntular
Alpay PASİNLİ'
Cihat S O Y H A N "
*A.Pas1nl1,Arkeolog(A.O.D.T.C.Fakültesi.Arkeoloji Bölümü) İstanbul Arkeoloji Müzeleri A sistanı. »•C.Soyban, Sanat T a rih ç is i(1.0.Ed.Fakültesi.Sanat Tarihi
Bölümü).İstanbul Arkeoloji Müzeleri A sistanı.
1.Çalışm aların Yapıldığı Alanın Krokisi
Sarayburnu ile Ahırkapı arasında ; antik Marmara S u rla rın ın Kemer Kapı (Dedirmen Kapı) ile İ n c i l i Köşk arasına isabet eden yerde, Cankurtaran yönüne d id işte demir yolunun solunda kalan sahada Devlet Demir Y o lla rı kazı işlemine b a şla m ıştı. Kazı sırasınd a b ir takım eski eser k a lın tıla r ın a ve mimari parçalara rastlandığı İ s tanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğüne haber v e rild i. Müdüriyet tarafından görev - len d ırilerek derhal duruma müdahale edip, kontrolümüz altın a a İd#.. Devlet' Demin o lla r ı yet ! U l e r i ile görüştüğümüzde, söz konusu bu yerde, Sirk e ç i'd e yapılacak • • İ 'a - L Islielesir,e bağlanması planlanan yeni barınma h atların ın yapı lacağım öğrendik. Yerinde yaptığım ız inceleme sonucu, mermer sütun b a s lık la rın ın y ân ısıra bazı duvar k a lın t ıla r ın ın da çıkmaya başladığım gördük. Du durumda, bû: antik - Sa-
d e m le r in in , kontrolsüz yapılm asının sakıncalı o la c a ğ ın ı' ve; zaten a zb ı'r ¡II*™1. bahrıp edilmiş olan k a lın t ıla r ın daha da zarar görebileceğini y e t k ilile re
f dr ? Q n Neticede Devlet Demir Yollarından temin edilen 15 k ad ar'tş^ i iîe ! 3-15 tylul 19/6 ta rih le ri arasında kazı işlem leri kontrolümüz altında sürdürüldü ve ka
lın t ıla r ın zarar görmeden kısmen açığa çıkartılm ası ve korunması sağlanmış oldu. Bu arada çok sayıda mimarı parça ve çanak-çömlek toplandı. Elde edilen bu arkeolo j ik buluntuların önemlilerine aşağıda değineceğiz. Fakat daha önce, İstanbul'un önemli b ir antik bölgesi içinde kalan bu alanın tarih ve arkeolojisine göz atmanın yerinde olacağı kanısındayız.
Sarayburnu ile İn c ili Köşk arasında kalan bu saha Geç-Antik çağda "Manganlar Böl- ? ? ? ' o tanı" l r - Mangan (Manganon) sila h deposu anlamına gelmekteydi. Burada 11.5.-sıl«h deposu imparator Buyuk Konstantin tarafından y a p t ırılm ışt ır . Şehirdeki öımız saravmâI ^ ef 1 bUrada saklaı?l y°rdu- B“ bölge, daha sonra kısaca tammlayaca- g mız saray, manastır, sarnıç gibi önemli Bizans y a p ıla rın ın bulunduğu b ir yerdir.
2.Açığa Ç ıka/tılan K a lın t ıla r ın Plan ve Kesiti
4 . Kemer Kapı (OeğirmMKKapı )
XI.yüzyıldan İstanbul'un fethine kadar, yani 400 y ı l bu Manganlar Bölgesi ve.yapı- la rın ın toplum hayatında önemli b ir yeri vardı. Latin is t ila s ın d a (13.yy.) bu böl ge fa z la sıy la tahrip edilm iş- Fakat P a la io lo g o sla r'ın son zamanlarında yeniden b ir c a n lılık görülüyor. Türkler İsta n b u l'u aldığında, Topkapı Sarayı kurulduktan sonra, Sultanlar burayı gül bahçeleriyle süslü yorlar. Bu sebeple askeri b ir isim olan "Mangan" ismi kalkıp bütün bu bölgeye gül s it e s i anlamına gelen "Gülhane" adı ve r iliy o r .
Bu bölgede 1921-1923 y ılla rın d a Fransız işgal Kuvvetlerince k a zıla r yap ılm ıştır. Bu k a zıla rın sonuçları ve bölgenin a rk e o lo jisi R.Demangel - E.Mamboury tarafından “Le Quartier des Manganes, Paris 1939" adlı kitapta ne şredilm iştir. F ra n sız 'la rın yapmış olduğu çalışm alarla açığa ç ık a rtıla n ve te sb it edilen en önemli y a p ıla r
şu n lard ır :
1. CEPHANELİK : Bizans Akropolünün doğusunda, Marmara Denizi ile Topkapı Sarayı arasında b ir toprak şerid i uzanır. Sarayburnu'nun 300-400 metre güneyindeki bu sa hada Büyük Konstantin tarafından sila h depoları y a p t ırılm ış t ır . Daha sonraki de virle rde de bu bölgeden aynı maksatla faydam lm ıstır j Odun Kapı ile Değirmen Ka pı s ila h la r ın g i r i ş ç ık ıs ı iç in k u lla n ılm ıştır.
2. ST.GEORGE MANASTIRI : Cephanelik olarak k u llanılan kısmın güneyinde yer almak tadır. Bu manastır İstanbul'un en muhteşem manastırlarından b ir i id i. Yapımına imparator Konstantin Monomakos (1042-1055) tarafından başlanm ıştır. Daha sonraki İmparatorlar zamanında manastır ge n işle tile re k etrafı bahçe ile ç e v riliy o r ; has tane ve kütüphane kuruluyor.
3. MANGAN SARAYI : St.Georges M anastın 'm n güneyinde yeralmaktadır. İmparator I.B asi 1 ios (867-886) tarafından y a p t ırılm ışt ır . 5 k a tlı olarak y a p ıld ığ ı bilinen saray, Komnenoslar Devrinde imparatorluk sarayların ın Blachernae bölgesine ta şın masından sonra önemini y itire re k bakımsız kaldı. Daha sonraki imparatorlar yeni yaptıfcdıklan saraylarında Mangan S a ra y ı'n ın malzemesinden istifa d e e t t ile r ve ö- z e llik le süslem elerini alarak yeni yapılarında kullandılar. Böylece Mangan Sarayı X III.y ü z y ıld a İstanb u l'a gelen seyyahlar tarafından görülemeyecek kadar harap
du-5 . K a lın t ıla rın Genel Görünüşü
ruma geldi. Sarayın toprak altında kalan k ısım ları da 1865 de Sirke ci demiryolu döşenirken tahrip e d ilm iştir.
7.Kazıda Elde Edilen Mimari Elemanların Toplu Görünüşü
4. ST.SOTER MANASTIR VE AYAZMASI : Bugün sah il yolundan geçilerek. Cankurtaran1 dan sonra Sirkeci istikametine gid ild iğin d e . Deniz S u r la r ı'n ın üstünde cok ahenkli b ir mimari k a lın tı dikkatim izi çeker. OsmanlI s i v i l mimarisinin güzel örneklerin den b ir i olan bu yapı " İ n c i l i Köşk" dür. Burada bu güzel esere kısaca değinmeden geçemeyeceğiz. Bu nadide yapı XVI.yüzyıl sonlarında Sadrazam olan Koca Sinan Paşa tarafından y a p tırıla ra k Sultan III.M u ra d 'a hediye e d ilm iştir. Mimarı meşhur Davud Ağa1 d ır. Sinan Pasa Köşkü olarak da bilinen bu yapı saray binaları içinde en gü zel ve en zengini id i. Sultan III.M urad İn c ili Kösk'ü cok sevmı's ve son zamanları na kadar burada kalm ıştır. Bugün Topkapı S a ra y ı'n ın a lt tarafında ve sahil yolunun kenarında surlarda görülen muntazam kesme tastan yapılm ış k a lın tı İn c i li Köşk’ün bodrumudur. Mimarı Davut Ağa'nın adı y a z ılı b ir de çeşmesi vardır. Bu çeşme ile r i taşan ç ifte kemerin arasındadır. Bodrumun bitiminde konsollu b ir saçak uzanmaktadır, üstündeki esas ahşap köşkten bugün h iç b ir k a lın tı görülememektedir. Zira, 1863 de çıkan yangında kısmen yanmış bulunan köşkün ahşap kısmı 1865 de demiryolu döşenir ken ortadan k a ld ırılm ış tır.
İn c i li Kösk'ün kuzey tarafında ve hemen yakınında s u rla rın içine yapılm ış, tuğla süslemeli b ir yapı görülmektedir. Bu yapı Soter M anastırının k ilis e s id ir . Aİeksies Komnenos (1081-1118) zamanında y a p t ırılm ışt ır . Sotar K ilis e s i'¡ ıin çephesi tamamen tuğla malzemeden y a p ılm ıştır. Bu tu ğlalar süslü b ir şekilde y e r le ş t ir ilm iş t ir ; ç e ş it li rozetler, meandr s u la r ı, kalpler gib i dekorasyonlar görülmektedir. K ilis e 3 n e fli olup, orta nefe yüksek b ir kemerli kapıdan girilm ektedir. Bugün k il is e özel b ir firma tarafından meşrubat deposu olarak kullanılm aktadır. Depo açık olduğu za mana ra stla n ırsa k ilis e n in içine girme olanağı vardır. Orta nef gayet yüksek beşik tonozludur. Yanlardaki küçük neflere kemerli açıklıklardan girilm ektedir. Gayet sağlam b ir vaziyette olan bu mekanların arkası molozlarla dolu olup görülememekte dir.
Soter K i li s e s i 'n i n çok meşhur b ir ayazması vardı. Ayazmanın su la rın ın b ir çok has ta lığ a ş if a verdiği bilinmekteydi. Bugün bu ayazma İn c i li Kösk'ün altında kalmış -
8 . Dördüz Sütun B a şlığ ı
l.Bu yerde bize çalısaa olanağı sağlayan ve ç a lıs a a la n bizzat g e lip görerek f ik ir le r iy l e b iz i aydınlatan İstanbul Arkeoloji NUzelerl Müdürü Sayın Necati Dolunay‘a ve NUdUn Yardımcısı Sayın LUtfl T u ğ ru l'a ,ç alı san la r sırasınd a ge rekli yardım ve k o la y lığ ı sağlayan Devlet Demir Y o lla n y e tkilile rin d e n Y.MUh.Bahadır Anafarta*ya.Yazinin hazır lanmasında k a tkısı olan meslekdasımız Sevinç P a s ln ll'y e . ve planı çizen Halil B alk an lı'ye teşekkürü b ir borç b llIrN z
Bu kısa b ilgile rd e n sonra sim di, elde edilen buluntulara değinelim. Çalışmalarımı;; neticesi kısmen ortaya ç ık a rıla ra k korunmasını sağladığım ız bazı duvar ve tonoz k a lın t ıla r ı mevcuttur. Bu k a lın t ıla r Soter K i l i s e s i 'n i n batı kısmında arka ta ra fı na isabet etmektedir, öyle a n la ş ılıy o r ki- bu kısım Fra n sızla rın yapmış olduğu kaJ z il arda meydana ç ık a rtılm ış olup, sonradan zamanla üze rleri kapanmıştır. Böylece manastır kompleksine a it olduğu anlaşılan bu kısım ik in c i defa tarafımızdan açığa ç ık a rtılm ış oluyor. Fakat bundan daha önem lisi, Demangel-Kamboury'ın n e şriy a tla rın da kazılmamış tfısım olarak göste rilen ve Soter kopleksinin kuzey-batıtında yeralan sahanın açılması sıra sın d a elde ettiğim iz mimari parçalar ve diğer küçüR b u lu n tu - la rd ır. Bu buluntular arasında değişik tipte Korint ve kemeraltı b a ş lık la r ı, 1 adet dördüz b a şlık , sütun ta nb urları, ü s t y a p ı süsleme parçaları, kabartmalı korkuluk levhaları ve çok sayıda Bizans çanak-çömlek parçaları ile b ir kaç parça da XVI.yüz y ı l OsmanlI çin i parçası s a y ıla b ilir . Ayrıca, buluntular arasında 1 adet de mermer kabartma parçası va rd ır ( ik i k ır ık parça halinde "olup, ö lçü le ri : yük.34 cm, gen. 52 cm, k a l.28 cm.dir). İk i taraftan görülebilecek şekilde yapılm ış olan bu eserin- ön yüzünde, ik i sütun arasında ayakta duran uzun e lb is e li b ir erkek figürünün a lt kısmı görülüyor. Bu insan ta s v iri yüksek kabartma karakterindedir. Arka yüzde ise alçak kabartma şeklinde, dünya üzerinden çıkan b ir haç ta sv irin in yan k o lla rı gö rülmektedir. Ost kısmı noksandır. Kabartma bu h a liy le dini b ir eser karakteri gös termektedir.
Yukarıda, kısaca anlattığım ıç^ve kontrolümüz altında devam eden çalışm alar sonucun da, İstanbul'un a r k e o lo j ik s it sahası içinde kalan ve gayet önemli b ir antik yapı topluluğuna a it olan b ir kısım k a lın tı açıjğa ç ık a rtıla ra k tahrip olması önlenmiş - t ir . Bunun yanında bölgenin ark e o lo jisi iç in önemli olan b ir çok küçük buluntu e l de e d ilm iştir. Tarihi çevre korunmasında müzelerin önemli rolü olduğu bu örnekle b ir kez daha görülebilmektedir. ı
Ş1EU.IY0GRAFYA ÖEMANGEL,R.-E.MAMBOURY, DIRIWTEK1N.F., EYICE.S., GOLERSOY.Ç., BOYD.H.S.-J.FREELY, I Le Quar ti er des Manganes, ParİS 1939.
Fetihten önce Ma rmara Surları, İstanbul 1953. " İn c i l i Köşk" maddesi; Türk Ansiklopedisi, C .20,
s .125-126. v
a Guide to Istanbul, İstanbul 1973.
Stro ll in g Through Istanbul, Istanbul 1973.
