GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
UYGULAMALI SANATLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
MESLEKİ RESİM EĞİTİMİ BİLİM DALI
MODA TASARIMI EĞİTİMİ ALAN LİSANS ÖĞRENCİLERİNİN
POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLAN
ÇİZGİ ROMAN VE KAHRAMANLARININ
GÜNÜMÜZ MODASI VE YARATICILIKLARINA ETKİLERİNE DAİR
GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Cantürk ÖZ
ANKARA Haziran, 2013
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
UYGULAMALI SANATLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
MESLEKİ RESİM EĞİTİMİ BİLİM DALI
MODA TASARIMI EĞİTİMİ ALAN LİSANS ÖĞRENCİLERİNİN
POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLAN
ÇİZGİ ROMAN VE KAHRAMANLARININ
GÜNÜMÜZ MODASI VE YARATICILIKLARINA ETKİLERİNE DAİR
GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Cantürk ÖZ
Danışman: Doç. Birsen ÇEKEN
ANKARA Haziran, 2013
ii
Popüler kültür, toplumsal farklılıkların kitlesel iletişim araçlarının yaygınlaşması ile azaldığı günümüzde, yarattığı ve sunduğu tüketim ürünleriyle; herkesi ortak düşünce biçimlerinde toplamakta ve bu düşünceleri yayarak kişilerin belli giyim zevklerini, düşünme ve davranış biçimlerini sahiplenmelerini sağlamaktadır.
Basılmaya başlandığı günden itibaren özellikle çocuk ve gençleri hedef alan çizgi roman ve kahramanları; üstün güçleri, çizim ve yazıyı birleştiren kendine has anlatım tarzıyla kitlelerin ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ancak bu sanat günümüzde dev şirketlerin ellerinde; filmler, diziler vb. görsel medyalara yayılarak kendisini gün geçtikçe popülerleştirmiş ve hediyelik eşyalar, oyuncaklar, giysiler gibi tüketim ürünleri şeklinde popüler kültür içerisinde yer edinmiştir.
‘‘Moda Tasarımı Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin; Popüler Kültür Ürünü Olan Çizgi Roman ve Kahramanlarının Günümüz Modası ve Yaratıcılıklarına Etkilerine Dair Görüşleri’’ başlıklı bu çalışmada; günümüzde birçok alanda kullanılmaya başlanılan çizgi romanın, moda tasarımı öğrencilerinin tasarımlarında ne ölçüde etkili olduğu ve öğrencilerin türün moda üzerindeki etkileri hakkında ki görüşleri araştırılmak hedeflenmiştir.
Araştırmam boyunca; öncelikle yardımlarını benden esirgemeyen ve ilgi duyduğum bu iki alanın etkileşimlerini incelememe fırsat veren danışmanım Doç. Birsen ÇEKEN’e, çalışmamın bilimsel araştırma yönteminde izlenmesi gereken adımlar sırasında bana zaman ayıran Prof. Dr. Yücel GELİŞLİ’ye, anketin uygulanmasında yardımcı olan okul yöneticilerine ve iki üniversitedeki öğretmenlerime teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca verdikleri moralle çalışmamı daha eğlenceli kılan arkadaşlarıma ve bana her zaman inanıp, güvenen yaşantımda olduğu gibi araştırma sürecimde de yanımdan ayrılmayan aileme; özellikle de babam H. Zeki ÖZ ve annem Nesrin ÖZ’ e teşekkür ederim.
iii
ÖZET
MODA TASARIMI EĞITIMI ALAN LİSANS ÖĞRENCİLERİNİN POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLAN ÇİZGİ ROMAN VE KAHRAMANLARININ GÜNÜMÜZ
MODASI VE YARATICILIKLARINA ETKILERINE DAIR GÖRÜŞLERI ÖZ, Cantürk
Yüksek Lisans, Mesleki Resim Eğitimi Bilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Birsen ÇEKEN Ocak 2013
Bu çalışmanın amacı; lisans düzeyinde moda tasarımı öğrencilerinin, günümüzde popülerliğini koruyan çizgi roman türü ve kahramanlarının moda tasarım uygulamaları hakkındaki düşüncelerini ve kendi tasarımları üzerindeki etkilerini belirlemek, özel ve devlet üniversitelerindeki moda tasarımı eğitimi alan öğrencilerin bu konuyla ilgili görüşleri ve ne ölçüde etkilendikleri konusunda aralarında fark olup olmadığını incelemektir.
Bu araştırmada tarama yöntemi kullanılmıştır. Yönteme ilişkin veriler, literatür taraması ve bilgi toplama formu ile elde edilmiştir. Bu araştırmanın çalışma grubunu; Ankara ilinde bulunan Yüksek Öğretim Kurumlarında 2011-2012 eğitim-öğretim bahar döneminde Atılım Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım Mimarlık Fakültesi Moda Tasarımı Bölümü ve Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Moda Tasarımı Bölümünde, moda tasarımı eğitimi alan toplam 120 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmanın verilerinin toplanmasında araştırmacı tarafından geliştirilen beşli dereceleme ölçekli anket formu kullanılmıştır. Verilerin çözümlenmesinde, görüşlerin dağılımını yansıtmak için %, f ve aritmetik ortalamaya bakılmıştır. Üç başlık altındaki görüşlerin üniversiteler arasında anlamlı bir farkın olup olmadığının saptanması için t testinden yararlanılmıştır.
Araştırma verilerine bakıldığında; öğrencilerin popüler kültür konusunda bilgi sahibi oldukları, tür ve kahramanları hakkında ilgili oldukları gözlenmiştir. Öğrencilerin; çizgi romanı sürekli olarak okumasalar da tv, film, animasyon gibi farklı alanlara yansımalarını takip ettikleri, moda tasarım alanında etkilerini gözlemledikleri, kendi tasarımlarında da kısmen kullandıkları ve yaratıcılıklarına iyi yönde etkisi
iv
toplanan verilerden yapılan istatistiksel çalışmalara göre, Atılım üniversitesi öğrencileri çizgi roman ve kahramanlarından tasarımlarında daha çok etkilendiği gözlemlenmiştir. Bu bulgular ışığında; popüler kültür ürünü olan çizgi roman ve kahramanlarının, moda tasarım eğitimi alanında kullanılmasına ve ileride yapılabilecek bilimsel araştırmalara dair öneriler sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: popüler kültür, çizgi roman, çizgi kahramanlar, moda, moda tasarımı eğitimi.
v
ABSTRACT
UNDER GRADUATE LEVEL FASHION DESIGN STUDENTS AND THEIR OPINIONS ABOUT COMIC BOOKS, COMIC HEROES AND THEIR EFFECTS ON
FASHION AND OWN CREATIVITIES
ÖZ, Cantürk
Master, Professional Painting Education Program Advisor: Doç. Birsen ÇEKEN January 2013
The purpose of this study; is to determine the effects of comic books and heroes as popular culture icons, on the creativity of students studying fashion design at the undergraduate level and examine whether there is difference between state and private university students whose studying fashion design ideas on this issue and to their creativity regarding to what extent are affected.
Screening method was used in this study. Data on the method, was obtained by literature reviews and data collection form. This research study group consist of 120 fashion design students of Gazi University Faculty of Vocational Education and Atılım University Faculty of Fine Arts, Design and Architecture Department of Fashion Design and Fashion Design Department in spring semester of 2011-2012. Five-grade scale was developed by the researcher to collect data for the research. The data is examined to reflect distribution of opinions by the % f and the arithmetic average. The t test were used for determining whether there is a significant difference between opinions of two universities on three topics.
From research findings it can be stated that, students have knowledge about popular culture and interest in comic books and their heroes. It shows that students even who didn’t read comics regularly follows its effects on other medias like, tv series, movies and animations. They stated their observations about; effect of comics in fashion, usage on their designs and positive reactions on their creativity. In addition to that students of both private and state universities state their usage of comics in their design even tough statistical data shows significant difference in favor of Atılım
vi
Key words: Popular culture, comic books, comic heroes, fashion, fashion design education.
vii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
JÜRI ÜYELERININ İMZA SAYFASI ... i
ÖNSÖZ ... ii ÖZET ... iii ABSTRACT ... v İÇINDEKILER ... vii TABLOLAR LISTESI ... ix ŞEKILLER LISTESI ... x BÖLÜM I 1.GİRİŞ ... 1 1.1. Problem ... 1 1.2. Araştırmanın amacı ... 4 1.3. Araştırmanın önemi ... 5 1.4. Varsayımlar ... 6 1.5. Sınırlılıklar ... 6 1.6. Tanımlar ... 7 BÖLÜM II 2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGILI ARAŞTIRMALAR ... 8
2.1. Popüler Kültür ... 8
2.1.1. Kültür ... 8
2.1.2. Popüler –Pop Kültür ... 12
2.1.3. Popüler Kültüre Yaklaşımlar ... 16
2.1.4. Popüler Kültürün Tarihi Gelişimi ... 18
2.1.5. Popüler Kültürün Özellikleri ... 21
2.1.6. Popüler Kültürün Öğe ve Ürünleri ... 23
2.2. Dokuzuncu Sanat: Çizgi Roman ... 25
2.2.1. Çizgi Romanın Tanımı ... 25
2.2.2. Çizgi Romanın Tarihi Gelişimi ... 28
2.2.2.1. Amerika Birleşik Devletleri ... 32
2.2.2.2. Avrupa ... 39
2.2.2.3. İngiltere ... 42
viii
2.2.3. Çizgi Roman Türleri ... 49
2.2.4. Çizgi Romanın Özellikleri ve Öğeleri ... 54
2.2.5. Çizgi Roman, Karakterleri ve Çocuk ... 57
2.2.6. Popüler Kültür Ürünü olarak Çizgi Roman ve Etkilediği Sektörler ... 59
2.2.7. Popüler Çizgi Roman Karakterleri: Süper Kahramanlar ... 67
2.3. Moda Tasarımı ve Çizgi Roman ... 69
2.3.1. Moda ... 69
2.3.2. Çizgi Romanda Giyim ve Kostüm ... 70
2.3.3. Günümüz Modasında Çizgi Romana Bir Bakış ... 73
2.4. İlgili Araştırmalar ... 93 BÖLÜM III 3. YÖNTEM ... 96 3.1. Araştırma Modeli ... 96 3.2. Çalışma Grubu ... 96 3.3. Veriler ve Toplanması ... 96
3.4. Verilerin Çözülmesi ve Yorumlanması ... 97
BÖLÜM IV 4. BULGULAR VE YORUM ... 99
4.1. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Popüler Kültür, Çizgi Roman ve Kahramanlarına İlişkin Görüşleri ... 99
4.2. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Popüler Kültür, Çizgi Roman ve Kahramanlarına İlişkin Görüşleri Yönünden Fakülteler Arası t testi Sonuçları ... 108
4.3. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve Kahramanlarının Moda Tasarımındaki Etkilerine İlişkin Görüşleri .... 112
4.4. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve Kahramanlarının Moda Tasarımındaki Etkilerine İlişkin Görüşleri Yönünden Fakülteler Arası t testi Sonuçları ... 118
4.5. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve Kahramanlarının Yaratıcılık ve Tasarımlarına Etkisine İlişkin Görüşleri ... 121
ix
4.6. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve Kahramanlarının Yaratıcılık ve Tasarımlarına Etkisine İlişkin
Görüşleri Yönünden Fakülteler Arası t testi Sonuçları ... 124
4.7. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Tasarımlarında Kullandıkları Çizgi Roman ve Kahramanları ... 125
BÖLÜM V 5. SONUÇ ve ÖNERİLER ... 126
5.1. Sonuç ... 126
5.2. Araştırmaya Yönelik Öneriler ... 129
KAYNAKÇA ... 131
EKLER ... 145
EK.1. Bilgi Toplama Formu ... 146
EK. 2. Bilgi Toplama Formunun Uygulanabilmesi İçin Üniversitelerden Alınan İzin Belgesi ... 148
x
Tablo 1. Yıllara göre Kuzey Amerika’da Tahmini Çizgi Roman Satışları ... 64 Tablo 2. 2000 Yılından İtibaren Yayınlanmış Çizgi Roman Uyarlaması Filmler
ve Hasılatları ... 66 Tablo 3. Ölçek Seçenekleri ile İlgili Puan Aralıkları ... 100 Tablo 4. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Popüler Kültür, Çizgi Roman
ve Kahramanlarına İlişkin Görüşleri ... 102 Tablo 5. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Romanın Hedef Kitlesine
İlişkin Görüşleri ... 105 Tablo 6. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Popüler Kültür, Çizgi Roman
ve Kahramanlarına İlişkin Görüşleri Yönünden Fakülteler Arası t testi
Sonuçları ... 111 Tablo 7. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve
Kahramanlarının Moda Tasarımındaki Etkilerine İlişkin Görüşleri ... 115 Tablo 8. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve
Kahramanlarının Moda Tasarımındaki Etkilerine İlişkin Görüşleri
Yönünden Fakülteler Arası t testi Sonuçları ... 121 Tablo 9. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve
Kahramanlarının Yaratıcılık ve Tasarımlarına Etkisine İlişkin Görüşleri ... 123 Tablo 10. Moda Tasarımı Eğitimi Alan Öğrencilerin; Çizgi Roman ve
Kahramanlarının Yaratıcılık ve Tasarımlarına Etkisine İlişkin Görüşleri
Yönünden Fakülteler Arası t testi Sonuçları ... 126 Tablo 11. Moda Tasarımlarında Kullanılan Çizgi Roman ve Kahramanlarının
xi
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1. Çizgi Kare Örneği ... 26
Şekil 2. Çizgi Bant Örneği Avanak Avni ... 27
Şekil 3. Bedlamın İçerisi ... 29
Şekil 4. Les Amours de M ... 29
Şekil 5. Yellow Kid ... 30
Şekil 6. Action Comics ... 33
Şekil 7. Wimmen's Comix ... 36
Şekil 8. Superman. Times dergisi ... 38
Şekil 9. Red Kit ... 40
Şekil 10.Mister No ... 41
Şekil 11. Zagor ... 41
Şekil 12. Dragonball ilk sayı kapağı ... 43
Şekil 13. Yayınlandıkları Ülkelere göre Çizgi Romanlar ... 52
Şekil 14. Grafik Roman Örnekleri ... 53
Şekil 15. Roy Lichtenstein, Bak Mickey ... 61
Şekil 16. Roy Lichtenstein Ateş Açtığımda ... 61
Şekil 17. Çizgi Roman Uyarlaması Filmlerden Örnekler ... 65
Şekil 18. Dizilerden Uyarlanan Çizgi Romanlar ... 66
Şekil 19. Dolce&Gabanna 2005 Sonbahar ... 74
Şekil 20. Grafik Vücut ... 75
Şekil 21. Milliyetçi Vücut ... 76
Şekil 22. Muktedir Vücut ... 76
Şekil 23. Paradoksal Vücut ... 77
Şekil 24. Zırhlı Vücut ... 77
Şekil 25. Aerodinamik Vücut ... 77
Şekil 26. Mutant Vücut ... 78
Şekil 27. Postmodern Vücut ... 78
Şekil 28. Luella Bartley 2008 Sonbahar/ Yaz Koleksiyonu ... 79
Şekil 29. Diane Von Furstenberg Wonder Woman Koleksiyonu ... 79
Şekil 30. Graig McDean 2009 Mayıs Vouge ... 80
Şekil 31. Jean Paul Gaultier 2009-2010 Sonbahar ... 81
xii
Şekil 34. Philip Lim 2012/2013 Sonbahar Öncesi ... 83
Şekil 35. Clarence Paul Canlas “First Class” ... 83
Şekil 36. Avustralya Moda Haftası Açılış Defilesinden Tasarımlar ... 84
Şekil 37. KevinWada ve Max Wittert in Süper Kahramanlardan Esinlenerek Yaptıkları Moda İllüstrasyonlarından Örnekler ... 85
Şekil 38. Çizgi Roman Kahramanlarından Esinlenilmiş Yenilebilir Giysiler ... 85
Şekil 39. Victoria’s Secret Moda Show’undan Örnekler ... 86
Şekil 40. Koton, Mango ve Rodi Mood’dan Örnekler ... 88
Şekil 41. Pull& Bear’dan Örnekler ... 88
Şekil 42. Forum İstanbul Fashion Weekend ve Blog Yazarlarının Kahraman Yorumları ... 89
Şekil 43. Kahramanlar Burada İnternet Sitesi ... 90
Şekil 44. DC Kahramanlarından esinlenilmiş Converseler ... 91
BÖLÜM I GİRİŞ
Bu bölümde; problem durumu, problem cümlesi, araştırmanın amacı, önemi, varsayım, kapsam ve sınırlılıkları yer almaktadır.
1.1.Problem
Günümüz; sürekli değişen ve gelişen global dünyası kültürleri de değiştirmekte ve entegre etmektedir. Değişen bu düzende, önceleri sadece yerel etkileri gözlenen popüler kültür de gelişmiştir. Popüler kavramının en genel anlamı, yaygın olarak beğenilen ve tüketilen her şeydir. Popüler olan, günlük yaşama, günlük yaşamın ihtiyaçlarına cevap veren ve göreceli olarak kısa süreli olan her şeyi kapsamaktadır (Ölçer, 2006: 3).
Popüler kavramındaki çok yönlülük, kapsamlılık, yayıldığı geniş alan ve kısa sürede tüketilme özelliğinin daha iyi anlaşılması için “kültür” terimiyle birleşen “popüler" kavramının içeriği önemlidir. Kültür belli bir toplumun maddi manevi tüm kurumları, ürünleri, görünümü ve ilişkileriyle yerleşik genel hayat tarzı olarak tanımlanabilir. Kültür kavramı “popüler kültür” kavramı içinde, bu hayat tarzını ve bütün ayrıntısını, gündelik yaşam koşulları içinde etkileyebilme ve yönlendirmenin araçları ve yöntemleri olarak anlam kazanmaktadır (Ölçer, 2006: 4).
“Popüler kültür, bir kullanım ve tüketim kültüdür” (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 35). Bir diğer tanımda popüler kültür, gündelik yaşamın kültürüdür. Bu yönüyle popüler kültür, gündelik yaşamda sürekli bir üretim-tüketim döngüsüne sahip ürünler, anlamlar, zevkler ve pratikler bütününü oluşturur (Köse, 2010: 218).
Popüler kültür ürünleri; toplumsal yaşamın genel geçer kurallarını, toplumsal etiği, egemen kültürün siyasal ve kültürel yapısının yeniden üretimi için yine toplumsal sistem ve kitle iletişim araçları tarafından üretilmektedir. Popüler kültür ürünleri günümüzde yaygınlaşan kitle iletişim araçlarının da etkisiyle özellikle çocukların çılgınca bir tüketime yönelmesine sebep olmaktadır. Popüler bir kültür ürünü olan çizgi romanların çocukları etkilemesi sebebiyle bu romanlarda yer alan öğelerin daha sonra başka ürünlere de yansıdığı görülmektedir. Özellikle kültürün bir tüketim maddesi şeklinde medyadan üretilmesi sonucu, egemenliğin tüketim ürünleriyle sağlandığı bir dönemi sergilemesi açısından popüler kültürün incelenmesi önemlidir (Ölçer, 2006: 21). Günümüzde birçok farklı medyayı kullanarak oluşan ve yayılan popüler kültür çizgi romanı da kullanmaktadır.
Çizgi roman ayrı bir sanat dalı ve basılı yayın türü olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Çıktığı günden itibaren okuyucu kitlelerin ilgisini çekmiştir. Üretildikleri toplumlar ve işledikleri konular bakımından birçok farklı türe sahiptir.
Çizgi roman; “gazete, dergi, kitap gibi basılı bir ortamda çizim dizeleri aracılığıyla anlatılan öykülere verilen ad” (Ana Britannica, 1994: 177) olarak tanımlanmış olmakla beraber, kendi adına çizgi roman ödülleri olan Will Eisner; çizgi romanı “Resim ve yazı balonlarının belirli bir düzen içinde birleştirildiği basım” olarak tanımlamıştır (Eisner, 1996). Eisner’ın daha önce ve daha kabul görmüş çizgi roman tanımı 1985 “Çizgi roman ve Düzenlenmiş Sanat” adlı kitabında “Resim veya görüntülerin bir hikâye anlatmak veya bir fikri canlandırmak için sözcüklerle harmanlanması” şeklindedir (Eisner, 1990).
Özellikle çocuk ve gençleri hedef kitlesi olarak seçen çizgi roman, ülkemizde de okunan bir türdür. Karikatürden ayrılan özellikleri ve okuma alışkanlıklarına etkisine yönelik araştırmalarla tür önemini göstermektedir. Çizgi roman, popüler kültürde özellikle süper kahraman hikâyeleriyle tanınmaktadır. Bu süper kahramanlar; uçabilmeleri, mermileri durdurup süper güçleriyle her şeyi engelleyebilmeleriyle insanlığın yenilmez olma hayallerini gösterirken, mitlerdeki kurtarıcı ve kahraman karakterlerinin günümüz temsilciğini de yapmaktadır. Gün geçtikçe sadece basılı yayın şekli dışında; televizyon, sinema gibi medya ve reklamları da kullanarak görünürlüğünü arttıran çizgi roman, bu özellikleriyle artık bir popüler kültür ürünü olarak karşımıza
çıkmaktadır. Popüler kültür ürünü olmanın koşullarından en önemlisi tüketilmek için üretilen kültürün, kitlelere satılabilir parçalar haline getirilerek çarkın dönmesinin sağlanmasıdır. Bu sebeple çizgi romanlar; oyuncaktan, ev eşyasına, besin ürünlerinden, mobilyaya kadar birçok üründe kullanılmaya başlanmıştır. İnsanların sürekli kullanımında olan giysilerde de çizgi romanın etkisi gözlenmeye başlanmıştır.
İnsanların farklı olma düşüncesinden ortaya çıkan moda, kısa bir sürede bütün toplumlarda ortak kullanım haline gelmiştir. İlk çağlardan itibaren insanın örtünme, korunma gibi temel dürtüleriyle ortaya çıkan giyinme eyleminin aksine; moda insanların sosyal yaşamlarının, “kültürlerinin” bir parçası olmuştur. Özellikle küresel akımlar, teknolojik gelişmeler, iletişim ağındaki genişlemelerin sonuçları olarak günümüzde çok daha etkin hale gelmiştir. Moda akımları kimi zaman zorlama ile ortaya çıkarak, kısa sürede yaygınlaşır ve bir kibrit çöpü gibi yavaş yavaş sönmeye başlamaktadır. Zaman, alışkanlıkların, bıkkınlıkların, ilgisizliğin ağırlığıyla moda olanın sonunu hazırlar (Baudot, 2001: 8).
Modanın etkilendiği etkenler; iktisadi ve siyasi gelişmeler, sosyal değişimler, teknolojik gelişmeler, sanat akımları, cinsiyet ve cinsellik; ünlü kişiler, yaşayış biçimleri olarak sıralanabilir. Toplum hayatı ve yaşananlara bu kadar bağlı olan modanın; popüler kültüre kayıtsız kalması düşünülemez. Her çağ kendi yaşayışını giyimine yansıtırken popüler olanlarından yararlanmıştır. Popüler kültürün bir ürünü olan ve özellikle küçük yaşlardan başlayarak toplum üzerinde etkili olan çizgi romanda bir istisna değildir.
Ülkemizde popüler kültürle ilgili çalışmalar; özellikle televizyon dizileri, müzik klipleri üzerine yoğunlaşmıştır. Çizgi roman ve karakterleri üzerine yapılan çalışmalarsa, çocukların satın alma etkinliklerinden, okuma alışkanlıklarına kadar birçok sosyal ve psikolojik alanı kaplamaktadır. Ancak çizgi roman ve kahramanlarının moda ve giyim üzerinde yaptığı etkiler araştırılmayan bir konu olarak kalmıştır.
Gün geçtikçe; kitle iletişim ve sosyal hayatımızda görünürlüklerini arttıran çizgi roman ve karakterleri; gerek sembolleri gerekse giyim stilleriyle giyim ürünlerimizde de belirmeye başlamıştır. Toplumu ve satın aldıkları ürünleri etkileyen çizgi roman ve kahramanlarının, moda tasarımı eğitimi alan ve sektörün geleceğinde rol oynayacak 3
öğrencileri de etkilemesi olasıdır. Ayrıca modanın bir popüler kültür öğesi olduğu düşünüldüğünde moda tasarımı eğitiminin önemini vurgulamak gerekir.
Bu çalışmanın problemi; lisans düzeyinde moda tasarımı öğrencilerinin, günümüzde popülerliğini koruyan çizgi roman türü ve kahramanlarının moda tasarım uygulamaları hakkındaki düşüncelerini ve kendi tasarımları üzerindeki etkilerini belirlemek; özel ve devlet üniversitelerindeki moda tasarımı eğitimi alan öğrencilerin bu konuyla ilgili görüşleri ve ne ölçüde etkilendikleri konusunda aralarında fark olup olmadığını incelemektir.
1.2.Amaç
Bu araştırmanın genel amacı; resim ve yazıyı birleştiren ve günümüzde birçok farklı sektörle hayatımıza giren popüler kültür ürünü çizgi roman ve kahramanlarının, moda tasarımı öğrencilerinin tasarımları üzerinde etkilerini ve konu hakkındaki görüşlerini toplayarak araştırma sonucunda elde edilen verileri sistematik bir şekilde düzenleyip bu konu ile ilgilenen kişilere kaynak sunmaktır.
Bu amaçla aşağıda yer alan sorulara cevap aranacaktır.
1- Lisans düzeyinde moda tasarımı öğrencilerinin; popüler kültür, çizgi roman ve
kahramanları hakkında görüşleri nelerdir?
2- Lisans düzeyindeki moda tasarım öğrencilerinin; popüler kültür, çizgi roman ve
kahramanları hakkında ki düşüncelerinde fakülteler arası bir farklılık var mıdır?
3- Lisans düzeyinde moda tasarımı öğrencilerinin; çizgi roman ve kahramanlarının
günümüz modasına etkileri hakkında görüşleri nelerdir?
4- Lisans düzeyindeki moda tasarım öğrencilerinin; çizgi roman ve
kahramanlarının günümüz modasına etkileri hakkındaki görüşlerinde fakülteler arası bir farklılık var mıdır?
5- Lisans düzeyinde moda tasarımı öğrencilerinin; çizgi roman ve kahramanlarının
tasarım ve yaratıcılıklarına etkileri hakkında görüşleri nelerdir?
6- Lisans düzeyindeki moda tasarım öğrencilerinin; çizgi roman ve
kahramanlarının tasarım ve yaratıcılıklarına etkileri hakkındaki görüşlerinde fakülteler arası bir fark var mıdır?
1.3.Önem
İnsanların doğal şartlardan korunma ve örtünme ile başlayan giyim serüveni günümüzde farklı bir boyut kazanmıştır.
Günümüzde giyimin, koruma ve örtme işlevi arka planda kalmıştır. Yaratılan yeni modalarla giysi, artık insanların kendini anlatım şekillerinden biri halini almıştır. Toplumlar üzerinde etkisi olan moda kavramının araştırılması, yaşanılan dönemi ve insanını anlamamız açısından önemlidir.
Günümüzde etkileri birçok alanda incelenmekte olan çizgi romanın; günümüz modası ve geleceğin modasını yaratmada rol sahibi olacak tasarım öğrencileri üzerindeki etkilerinin araştırılması, bu sanat ve popüler kültür ürününün toplum üzerindeki etkilerini anlamamız açısından önemlidir.
Bu araştırmayla; moda tasarımı öğrencilerinin, çizgi roman ve kahramanlarının günümüz modası, yaratıcılık ve tasarımlarına etkileri hakkındaki görüşlerini ortaya koyması, popüler kültür-moda tasarımı arasındaki ilişkiye dikkat çekmesi ve aynı zamanda ilgili kişilere bir bilgi kaynağı olması bakımından önemli olacağı düşünülmektedir.
1.4. Varsayımlar
Bu araştırma aşağıda belirtilen varsayımlar doğrultusunda yürütülecektir.
1. Öğrencilerle yapılan görüşmelerde, öğrencilerin sorulan soruları doğru olarak
yanıtladığı düşünülmektedir. .
2. Anket formunun kapsam geçerliliği için görüşlerine başvurulan uzmanlar,
alanlarında yetkindir.
1.5. Sınırlılıklar
1. Araştırma; kavramsal çerçeve için yapılan literatür taraması ile sınırlıdır.
2. Araştırma, Ankara ilinde yer alan yüksek öğretim kurumlarından Atılım
Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi moda tasarımı bölümü öğrenci görüşleriyle sınırlıdır.
3. Araştırma verileri, araştırmacı tarafından hazırlanan anket formundan elde edilen
1.6. Tanımlar
Çizgi Roman: Resim veya görüntülerin bir hikâye anlatmak veya bir fikri canlandırmak
için sözcüklerle harmanlanması (Eisner, 1990).
Moda: Belirli bir toplumda uygun görülen ortak zevkler, geçici yaşama, hissetme
biçimleridir. Bir nesnenin ya da bir kullanımın birdenbire yaygınlık kazanmasıdır şeklinde de tanımlanabilir. Moda insanların değişiklik arama ve yeni biçimler ortaya koyma tutkusudur (Olgaç, 2005: 6).
Moda Tasarımı: Moda tasarımı toplumun farklı kesimlerinde, özellikle genç neslin
yenilik ihtiyacını, daha doğru bir ifadeyle yenilikçilik; arayışını karşılamak üzere oluşan endüstriyel tasarım alanıdır. Bir giysinin desenden dikime kadar giysi üretiminde kişi ve toplum isteklerine, işletmenin fiyat politikasına uygun; bir sonraki sezonda moda olacak çizgileri taşıyan ürünü tüketici beğenisine sunmaktır (Olgaç, 2005: 66).
Moda tasarımcısı: Toplumun istekleri ve firmanın fiyat politikaları doğrultusunda bir
sonraki sezon için moda tarz, çizgi ve gelişimini tahmin eden; çizgilerle özgün tasarımlar oluşturup, kalıp hazırlama, üretimini gerçekleştirme bilgi ve becerisine sahip, sanatsal bilgi ve becerisiyle yeni uygulanabilir fikirler ortaya koyabilen kişidir (Çivitçi, 2004: 90-94)
Popüler kültür: Bir toplumda yaygın biçimde paylaşılan inançlar, pratikler ve
nesnelerdir (Mutlu, 1995: 279).
Popüler kültür öğeleri: Eğlence, kullanım ve tüketime yönelik olan popüler kültürü
oluşturan; toplum tarafından bilinen, ünlü marka, dikkat çekici ve gözde olan moda, medya, reklam, popüler müzik, popüler spor, popüler sporcu, popüler sanatçı, popülerleşen fikir, popüler televizyon programı ve popüler dergi kahramanları gibi unsurlara popüler kültür öğeleri denir.
BÖLÜM II
Kavramsal Çerçeve ve İlgili Araştırmalar
Bu bölümde; popüler kültür, çizgi roman ve çizgi romanın moda üzerindeki etkileri ile ilgili görülen araştırmalara yer verilmiştir.
2.1. Popüler Kültür
Çizgi roman, günümüzde sadece bir anlatı aracı veya sanat türü olmaktan fazlası haline gelmiştir. Etkilediği onlarca dizi, film, bilgisayar oyunu vb. ile sadece okuyucu kitlesini etkilememiş, günlük hayatlarımızı etkileyen bir popüler kültür unsuru halini almıştır. Günümüzde çizgi roman üstüne yapılan araştırmalar da çizgi romanın bir popüler kültür ürünü olduğunu gözler önüne serer. Çizgi roman ve özelliklerini daha iyi anlayabilmemiz için öncelikle popüler kültürü anlamamız gerekmektedir.
2.1.1. Kültür
Kültür, birçok disiplin tarafından (sosyoloji, antropoloji, felsefe ) araştırılmış ve tartışılmaya devam eden bir kavramdır. Uzmanlar tarafından; birçok farklı özelliğine göre birçok kez tanımlanmıştır.
Kültür, ekme, yetiştirme anlamına gelen “cultura” kelimesinden gelmiştir (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 20). İnsan türüne özgü, soyutlayabilme ya da akılcı düşünebilme yetisinin bir ürünüdür. İnsanın doğada, kontrol edemediği canlı ve cansız varlıklardan meydana gelen çevrede hayatta kalmasını sağlayan özelliktir. Etrafını çevreleyen kendince güçlü, hızlı hayvanların yanında nispeten korumasız kalan insan, hayatta kalmasını sağlayan bilgileri biriktirerek aktarabilmeyi başarmıştır. Kültür bu aktarımların bütünü olarak gözlenir. Ancak unutulmamalıdır ki kültür, amacı toplumsal yaşantıların anlamlaştırılması olan toplumsal bir üründür ve toplumsal yaşamın farklı
yönleriyle incelediğinde anlam bulur. Davranışçı antropologlara göre kültür, insan toplumlarının davranışlarının bir soyutlamasıdır. Toplum ise bu davranışları gerçekleştiren insan topluluğudur. Bir şeyin soyutlanabilmesi için maddi temellerin bulunması gerekmektedir. Buna göre de toplum kültürden önce ortaya çıkmıştır (Güvenç, 2004: 99).
Ana Britannica ansiklopedisinde kültür; “İnsan türüne özgü; bilgi, inanç ve davranışların bütünü ile bu bütünün parçası olan maddi nesneler” olarak tanımlanır (1994: 119). İçeriğinde; toplumsal yaşamın dil, din, düşünce, gelenek, örf-adet, işaret sistemleri, kurumlar, yasalar, aletler, teknikler ve sanat yapıtları gibi her türlü maddi ve tinsel ürünü kapsar. Bu yüzdendir ki kültür “Doğanın ya da Tanrının yarattıklarına karşın insan türünün yarattıklarının tümü” olarak da tanımlanmıştır (Kongar, 1993: 38). Türkçede “Ekin” olarak da kullanılan kültürü; Püsküllüoğlu (2004: 606) “Bir toplumun duyuş ve düşünüş birliğini oluşturan, gelenek durumundaki her türlü yaşayış, düşünce ve sanat varlıklarının topu” olarak tanımlamıştır.
Erinç, Kültür Sanat, Sanat Kültür adlı eserinde, kültür tanımını “Ne değildir ki?” diyerek hem tanımın genişliğini hem de tanımlanmasının zorluğuna dikkat çekmiştir. Kendisi de devamında kültürü “İnsan için, insanlık için, insanlar tarafından hatta insana rağmen, yaratılmış, bulunmuş her şey” olarak belirtmiştir (1995: 10). Özbek ise kültürü “kültür, toplum ve insan yaşamında geçerli olan her tür etkinlik” olarak (Aktaran Güngör, 1996: 9-10); Anthony Giddens de “Belirli bir grubun üyelerinin sahip oldukları değerler, izledikleri normlar ve yarattıkları maddi ürünler” (Aktaran Kızıldağ, 2001: 23) biçiminde tanımlamıştır.
Antropologlar kültürü dört temel kavram üzerinde yoğunlaştırarak açıklamaktadırlar. Bunlar:
“ 1.Kültür, bir toplumun, ya da bütün toplumların uygarlık birikimidir, 2.Kültür, belli bir toplumun kendisidir,
3.Kültür, bir dizi sosyal süreçlerin bileşkesidir, 4.Kültür, bir insan ve toplum kuramıdır” (URL-1, 2012)
Birçok farklı tanımı yapılıp tartışılmakla birlikte, Güvenç bize büyük ölçüde herkes tarafından benimsenen kültürün tanımını Taylor’ın ağzından “bir toplumun üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan bir bütün” olarak yapar (Aktaran Güvenç, 1999: 101).
Kültürün özellikleri ise bu tanıma göre şöyle sıralanmıştır (Güvenç, 1999: 101):
1-Kültür, içgüdüsel ya da kalıtımsal değil, her bireyin doğduktan sonra yaşayarak kazandığı, öğrendiği bilgi, davranış ve alışkanlıklardır.
2-Kültür, ilk yaratılışa kadar uzanan, tarihi ve sürekli bir varlıktır.
3-Kültürün öğrettikleri yalnız zaman boyutunda sürekli değil, fakat aynı zamanda, toplumsal yani mekâna görelidir. Toplumdan topluma değişir. Kültür toplumsal olduğuna göre geleceği (kaderi) de topluma bağlıdır.
4-Kültür her ne kadar “ideal” kural, davranış ve değerlerden oluşsa da, bireysel tutum ve davranışlar, büyük ölçüde ideallerden ayrıdır. Başka bir deyişle her kültür bütünü kabaca ideal ve gerçek adını verebileceğimiz bir kültür ikileminden meydana gelir.
5- Kültür, biyolojik ve toplumsal ihtiyaçları karşılayıcı yani işlevseldir.
6- Hemen her kültürün öğeleri bütünleşmek ya da öyle görünmek eğilimi içindedir. Ancak çevresel ve tarihi etkenlere açık olan kültürler tam bir bütünlük kazanamazlar. Bütünlük bir idealdir ve bütünleşme yerini ayrılık ve çatışmalara bırakır.
7-Kültür kavramı hayatla ilgili soyut bir kavramdır. Kültürel kurum, kavramlar ve süreçler gerçekliğin adları, yankıları ve soyutlamalarıdır.
Tüm bu tanımların sonunda ortak çıkartılacak sonuç; kültürün insana özgü, birikerek gelişen karmaşıklaşan ve doğan her yeni bireyle kendini sürdürüp yayılmaya eğilimi olan bir süreç olduğudur.
Tıpkı tanımında olduğu gibi kültürün incelediği öğelerde farklı yazarlar ve bilimler tarafından farklı tanımlanmıştır. Kültür; maddi, manevi olarak, bireysel ve ulusal olarak incelenebileceği gibi yüksek ve düşük olarak da incelenebilir.
Erinç (1995: 11-16), kültürü ürüne indirgeyerek sınıflandırmıştır. Ürüne indirgenen kültür öznesini de ortaya çıkarır. Bu şekilde sınıflandırıldığında kültür; bireysel, yöresel ya da ulusal ve evrensel olmak üzere üç başlıkta incelenebilir. Bireysel kültür, insanın doğumundan beri yaşayarak öğrendiği, çevresinden gördüğü yaşantılar ve aldıklarına kattıkları, kültüre ekledikleridir. Her canlı belli bir yaşa gelene kadar göreceli olarak toplumsal kültürün, daha sonrada dolaylı olarak hem ulusal hem de evrensel kültürün etkisi altındadır. Bu “kültürleme” bireye etrafındaki ailesi ve toplum tarafından yapılandır. Kültürün, kalıtsal olarak gelmediğine daha önce de değindiğimiz için herkes bireysel kültürünü ortaya koyana kadar bu etkilere maruz kalır. Toplumsal kültür ise, bir toplumu diğerinden farklı kılan onu özgür ve özgün kılan değerler bütünüdür. Evrensel kültür ise toplumlar üstü, insanlığın süre getirdiği ve sadece insanlık için olan bilgiler ve ulaşılmak istenilen hedefler bütünüdür.
Sosyokültürel sistemler, yapısal ve işlevsel olarak ele alındığında ise kültür beş öğeye ayrılarak incelemektedir. Bunlar: sosyal sınıfları ve işbölümünü inceleyen toplumsal örgütlenme, üretim ve tüketim ile mülkiyet biçimleri ve anlayışlarını inceleyen ekonomik sistem, bireyin yetiştiriliş biçimlerini inceleyen eğitim sistemi, toplumun doğaüstü ve olağandışına dair ilişkilerini inceleyen din ve inanç sistemi ve toplumun kendi kendini yönetmek ve sürdürmek için başvurduğu yönetim biçimlerinin ve otorite anlayışlarının incelendiği töreler ve yasalardır (Ana Britannica, 1994: 122).
Armağan (1992: 19). ise “kültürü” dört faklı başlık altında inceler. Bunlar; “ 1.Bilim alanındaki kültür: Uygarlık,
2.Beşeri alanda kültür: Eğitim, 3.Estetik alanda kültür: Güzel Sanatlar,
4.Teknolojik ve Biyolojik alanda kültür: Üretme, çoğaltma ve yetiştirme” 11
Kültürün dilimizde kullanımı da zaman içinde değişime uğramıştır. “Uygarlık” ve “Kültür” terimleri Rönesans’a kadar birbiri yerine kullanılabilen, değişken kelimelerdir. Ancak yaşanan köklü gelişme ve devrimler sonunda; içsel ve sosyal gelişmeler “kültür” olarak tanımlanırken, bilim ve mekanik alanındaki gelişmeler “uygarlık” olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Özellikle 19. yy. sonu ve 20. yy. başlarında sanayileşmeyle gelişen uygarlık, ileriye dönük teknolojik ve bilimsel çalışmaları işaret eder hale gelmiştir (Ana Britannica, 1994: 121). Uygarlık kavramının batıdan çıkması, uygarlık seviyesine ulaşmak için batının taklit edilmesi, izledikleri yolun aynen kullanılması fikrini doğurmuş, batının düşünce ve davranışlarını gözlenmediği toplumlar “ilkel” veya “geri” olarak tanımlanmıştır.
Güvenç’e göre ise; uygarlık kültürlerden meydana gelen, yazısı ve tarihi olan kentleşmiş bir hayatı ve tekile varan bir evrenselliği içeren, bilim–teknoloji üretimini hedef alan, güçlü egemen ve uluslar üstü bir kavramdır. Kültür ise uygarlığın bir parçası olan, yöresel veya geleneksel, göçebe küçük yerleşkeleri kapsayan, çoğulcu bir çeşitliliği olan bilim-teknoloji ürünlerinin kullanımını aktaran, daha zayıf, bağımlı ve uluslar altı bir kavramdır (1999: 98).
Günümüz gelişen ve küreselleşen dünyasında, özellikle kitle iletişim araçları etkisiyle toplumsal kültürler küçülmeye ve batı tarafından geliştirilen tek bir “çağdaş”, “uygar” kültüre yönelmeye başlamış, zorunlu bırakılmıştır.
2.1.2. Pop-Popüler Kültür
Kültür konusunda olduğu gibi popüler kültür de kesin olarak tanımlanmamış, bazı yaklaşımlarla açıklanmaya çalışılmış bir olgudur. Popüler kültürün günümüzdeki anlamı ile kullanılmaya başlanması sanayi devrimi ile ortaya çıkmıştır. Gelişen teknoloji, iletişim organlarının gelişmesini sağlamış ve bu etkiler kültürü değiştirmekle kalmayarak medya kültürünü ortaya çıkarmıştır. Ortaya çıkan bu kültür, hepimiz için aynı mesafededir. Popüler kültürü anlayabilmemiz için öncelikle popüler kavramını incelememiz gerekir.
Popüler; Türk Dil Kurumu tarafından “1. Halkın arasında yaşayan motiflere, ögelere yer veren, onlardan yararlanan, halkın zevkine uygun, halk tarafından tutulan. 2. Herkesçe tanınan” olarak tanımlanmıştır (URL-2, 2012)
Lorousse Sözlüğü; popüleri ‟çok sayıda kişiye genellikle kültür düzeyi düşük, geniş kesimlerin zevkine yönelik olan, halk tarafından tutulan beğenilen” olarak tanımlamaktadır (Lorousse, 1993-1994). Buna göre; çok izlenilen filmler, günümüzde her akşam hepimizin izlemek için tv başına geçtiği diziler, herkes tarafından okunan kitaplar popüleri oluşturur.
Popüler, günümüzde kullanıldığı biçimiyle iki temel tanıma sahiptir. Stuart Hill tarafından ‘ticari’ tanım olarak adlandırılan ilk tanım, ‘popüleri’ yaygın olarak beğenilen, tüketilen şeklinde ele alır. İkinci tanım ise; ‘halka ait’ anlamına gelmektedir ve halkın yaptığı ve yapmış olduğu her şeyi kapsamaya çalıştığı için ‘betimleyici’ tanım olarak adlandırılmıştır” (Özbek, 2003: 81).
Popüler kültüre dair tartışmaların birçoğu da tam olarak bu noktada başlar. Bazıları halkı nüfusun çoğunluğu olarak ele alır. Bu durumda popüler kültür, halkın çoğunluğu tarafından paylaşılan bir kültürel olgudur. Bazıları ise halkı, işçi sınıfı olarak ele almaktadır. Bu durumda ise değerlendirenin fikrine göre, popüler kültür; olumlu ya da eğitimsiz, cahil, düzeysiz bir kesimin bayağı ve ucuz kültürü olarak tanımlanabilir (Güngör, 1999: 10). Güngör popüleri "toplumun bütün tabakalarınca (özellikle orta tabaka) benimsenen ve yaygın olarak kullanılan bir nevi ‘halk kültürü’" olarak tanımlamıştır (URL-3, 2012).
En basit şeklinde popüler kültür; toplumun büyük çoğunluğu tarafından paylaşılan; sanat, eşya, eğlence, moda, inanç ve ana akım değerlerlerdir (Geist ve Nachbar, 1983: 3). Gündelik yaşamımızın kültürüdür. Dar anlamda, emeğin gündelik olarak yeniden üretilmesinin bir girdisi olarak eğlenceyi içerir. Geniş anlamında, belirli bir yaşam tarzının ideolojik olarak yeniden üretilmesinin önkoşullarını sağlar. Gündelik ideolojinin yaygınlaşma ve onaylanma ortamını yaratır (Batmaz, aktaran Oktay, 2002: 40).
“Popüler kültür bir kullanım ve tüketim kültüdür” (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 35). Bu yönüyle popüler kültür, gündelik yaşamda sürekli bir üretim-tüketim döngüsüne sahip ürünler, anlamlar, zevkler ve pratikler bütünüdür (Köse, 2010: 218). Fiske ise popüler kültürün bağımlı ve güçsüzlerin kültürü olduğunu; halk kültürünün aksine, gelişmiş, sanayileşmiş toplumlar tarafından üretilen, karmaşık, genelde de çelişkili biçimlerde deneyimlenen bir olgu olduğunu söyler (1999: 208). Kitle iletişim araçları ise bu endüstrinin üretim ve pazarlama araçlarıdır (Güneş, 2001: 123). Kitle iletişim araçları günümüzde sadece reklam üretmez; fikir ve anlayışımızı da şekillendirirler. Bunu Erdoğan “Kitle iletişimi aracılığı ile bize sunulan sadece belli bir yargı ya da düşünce değil aynı zamanda, özellikle reklam kültürü aracılığıyla tüketime dayanan bir yaşam biçimidir”(2004) diyerek anlatır. Bundandır ki, Miller popüler kültürü “ kitlesel iletişim araçlarıyla belirlenen çağdaş kültür varsayımlarının bir bütünü” olarak tanımlar (Miller ve McHoul, 1998).
Cevizci (1999: 696), popüler kültürü genel bir kavram olarak ele alır ve “Amacı eğlendirmek, hoşça vakit geçirtmek olan, modern yaşamın yorduğu, kapitalist üretim ilişkilerinin demoralize edip körleştirdiği insanlardan az çaba ve konsantrasyon isteyen bir kültür türü, olumlayıcı bir kültür olup gerçeklikten kaçış sağlar” şeklinde tanımlar.
Köse (2010: 218) de popüler kültürün, eğlence düşkünlüğü ve uyuşturucu etkisinin altını çizerek onu “düşündürmeyi değil, eğlendirmeyi (güldürmeyi); ideolojiyi değil, ideolojiden arındırmayı; zihinsel bir etkinliği değil, duygusal ve dürtüsel açıdan uyarılmayı; üretimi değil, tüketimi açığa vuran bir kültürdür” olarak tanımlar.
Erinç (1995: 12) ise popüler kültürün halk etkisinden çok egemen güçler tarafından empoze edilen bir olgu olduğunu belirtir ve tanımlamasını şu şekilde yapar.
“egemen kültür-eğer evrensel bir boyuta da sahip değil ise- o toplumun içinden çıkan, ya da başka bir toplumdan aktarılan, bir tür ‘moda’ anlayışına uygun düşen ve ‘moda’ yöntemiyle etkinliğini hissettiren bir kültürdür ve genellikle, şu ya da bu nedenle elde edilmiş bulunan bireysel ya da zümresel bir güce dayanılarak o topluma, toplumsal kültürmüş gibi egemen kılınmak istenen bir değerler bütünüdür. Aslında bütünü gibi gözükürse de, gösterilmek istenirse de bütün değildir. Yani örüntü oluşturmaz, bir örüntüye bir yama, bir ek olur. Bu tür moda etkinliğinde olan, tıpkı onun gibi geçici kültüre (!) ‘popüler kültür’ de denilmektedir”.
Tüm bu tanımlar popüler kültürün farklı yönlerini yansıtmakla beraber; sanayileşme ve globalleşme ile gelen, kapitalist satma ve alma sistemindeki önemini gösterir. Etrafımızı çevreleyen ürünlerle günlük sorunlarımızı unutmamızı sağlar ve ertesi günün tüketimi için bizi hazırlar. Televizyon dizileri ile gözümüzü boyar, yarışma programlarıyla bize zenginlik hayalleri satarken, ürettiği fastfoodlar ile karnımızı doyurur. Popüler kültür, kullanım ve tüketim kültürüdür. Gelişen teknoloji, kitle iletişim
araçlarının yaygınlaşması ve seri üretimin artması da popüler kültürün bir anlamda endüstrileşmesine neden olur (Akad, 2008: 25).
Popüler kültürün, sorunlarımızı unutturma, bize hayaller ve güzel imgeler pompalayarak günümüzü geçirtme ve bu sırada da istediği ürünleri almamızı sağlaması Kahraman’ın (2003: 259) onu oldukça ciddi bir şekilde tanımlamasını sağlar. “Popüler kültür, kitlelerin afyonudur!”.
Özellikle, televizyon ve diğer kitle iletişim aygıtlarının kullanılmasıyla günümüzde hepimizin etrafını çevreleyen bu kültür, hayatlarımızda önemli bir yere sahiptir. Apaydın (1990: 29) bu önemi ve anlamı şu şekilde dile getirmiştir:
“Kültür kavramı içinde önemli ve özel bir alan olarak alabileceğimiz popüler kültürel gerçeklik, son 40-50 yılın oluşumlarından biri olarak, toplumsal yasamda önemi inkâr edilemez bir pozisyonda yer almaya başlamıştır. Bu oluşumda, kitle iletişim araçlarının son yıllardaki artan etkinliğinin toplumsal hayat alanında sahip olduğu etkiler özellikle önemlidir. İlk olarak halkın bos zaman etkinliklerini doldurma ihtiyacını karşılayan ve basit anlamda insanların gündelik hayatın dertlerinden kaçışının aşağı ve alçak bir ürünü olarak görülen popüler kültür olgusu, 20. yüzyılın sonları itibariyle toplumsal ve siyasal alanların çözümlenmesinde ve eleştirilmesinde dayanılan bir alan olagelmiştir”.
Fiske (1999) de popüler kültürün hayatlarımızda yaptığı etkiyi 3 başlık altında inceler:
“…ilk düzlemi özgün kültürel metalar yani popüler giyim eşyaları, filmler ya da pop yıldızları gibi birincil ürünler oluşturmaktadır. İkinci düzlemde ise bu ürünlerin doğrudan gönderme yaptığı reklamların, basın haberlerinin ve eleştirilerin oluşturduğu ikincil metinler yer almaktadır. Üçüncü düzlemde ise popüler kültürün tüketimine yani gündelik yaşamda popüler metinlerin sürekli olarak içerilik kazanması ve çeşitli biçimlerde kabulü ya da uyarlanmasına işaret eden bir pop yıldızının taklit edilmesi, popüler bir filmin ya da aktör/aktrisin sohbet konusu yapılması Şeklinde örneklenebilecek olan kalıplar bulunmaktadır” .
Kitle iletişim aygıtları sayesinde hepimiz belli ürünlere maruz kalırız. Televizyonda izlediğimiz dizi, gittiğimiz sinema filmi bunlardan sadece birkaçıdır. Toplumsal bir yapı içerisinde olan insan, gördüğü tüm bu etkileri konuşarak yayar ve kendisi içinde ister. Artık izlediğimiz dizi oyuncularını takip edebilir, oluşan pazarla onların giydiği ürünleri alıp onlar hakkında dedikodu yapabiliriz. Bu da popüler kültürün yayılmasını destekler ve onu oluşturur.
2.1.3. Popüler Kültüre Yaklaşımlar
Popüler kültüre birçok farklı yaklaşım vardır. Bunlar genellikle popüler tanımındaki “halk” kavramının algılayışından ortaya çıkmaktadır. Bu yaklaşımların incelenmesi popüler kültürün anlaşılmasında önemlidir.
1. Popüler kültüre tutucu bakışlar: Bu yaklaşımda popüler kültür; yüksek ve alçak
kültür ikilemi içerisinde incelenir. Yüksek kültür olarak batının klasik aristokrat kültür ve geleneği, alçak kültür olarak nitelendirilen “halk” kültürü olan popüler kültürle karşılaştırılır. Popüler kültürün uygarlık, ciddi ve saf kültür için tehlikeleri tartışılırken popüler kültürün bayağılığı ve basitliği aşağılanır (Erdoğan, 1999: 45).
“Popüler Kültür-Yüksek Kültür” kitabında Gans (2005: 43) bu iki “farklı” kültürü değerlendirmeye alır ve tutucu bakışların yaptığı eleştirileri dört başlık altında toplar. Bunlar;
1. Popüler kültür yaratımının olumsuz özelliği: Yüksek kültürün aksine, popüler kültür kar zihniyeti güden yatırımcılar tarafından para için toplu olarak üretilmektedir.
2. Yüksek kültür üzerindeki olumsuz etkileri: Popüler kültür yüksek kültür yapımcısını baştan çıkarır yeteneklerini tüketir ve yüksek kültürden yaptığı alıntılarla onu ayağa düşürür.
3. Popüler kültür izleyicisi üzerindeki etkileri: Popüler kültür en iyi ihtimalle sahte mutluluk veya daha da kötüsü izleyiciye duygusal olarak zarar verir
4. Toplum üzerindeki etkileri: Popüler kültür yaygınlaştıkça hem toplumun kültürel kalitesini düşürür hem de edilgen bir izleyici kitlesi yaratarak diktatörlüğe eğilimli kişileri destekler.
Kitabın devamında ise; bu düşünceleri tartışır, haklı ve haksız gördüğü tarafları anlatır ve sonucunda bu büyüklükte ‘suçlamalar’ yapılması için gerekli kanıtların sunulmadığını belirterek, okuyucuyu popüler kültüre tarafsız bir şekilde bakmaya teşvik eder. Gans, yüksek ve popüler kültürün ikisinin de görevinin eğlendirmek, bilgilendirmek ve hoş yaşam sunmak olan beğeni kültürleri olduğunu belirtir (2005: 22-102).
2. Popüler kültüre demokratik bakışlar: Bu yaklaşım ana akım yaklaşımıdır ve
popüler kültüre övgücü ve demokratikleştirici bir sistem olarak değerlendirir. Liberal çoğulcu kesim popüler kültür içerisindeki; azınlık duyarsızlığını, şiddet ve cinselliği eleştirirken “direniş ve mücadele” öğelerini bulur. Bazı önemli savunucuları M. Mead, Cooley, W. Carey, Gerbner Fiskedir (Erdoğan, 1999: 45).
Bu fikre göre, edilgen tüketici fikri yanıltıcıdır. Tüketim ideolojik bir eylemdir. Yorumlama, tartışma ve anlamlandırma süreçlerinde tüketicilerinde bir payı vardır. Pazar tercihi ve tüketim, aynı zamanda bir estetik seçim ve kültürel yargı sorunudur. En akılsız tüketici bile bir tartışmaya muhakkak taraf olacaktır (McGregor, 1990: 8).
3. Popüler kültürü; kültür üretimi ve mülkiyet içinde ele alan bakışlar: Bu
yaklaşım üretim ve mülkiyet ilişkileri içinde alt yapının belirleyiciliğinden başlayarak, popüler kültürün sahte bilinç üretiminden, ideolojik üst yapı-ekonomik alt yapı ilişkisine, belirleyicilikten, karşılıklı destekleyici bağımlılığa kadar olan bütün düşünce tarzlarını içinde barındırır. Bu yaklaşımın öncülüğünü yapan Frankfurt Okulu, kültürel yapı, ideoloji ve simgelerin önemini vurgulayıp popüler kültürü değerlendirirken siyasal ekonomi anlayışının önüne geçmiştir (Erdoğan, 1999: 44-46).
Bu yaklaşıma göre; “kültür endüstrisi tarafından oluşturulan popüler kültür; insanları güdüp yönetir.”(Yıldız, 2004: 174). Frankfurt Okulu üyelerine göre, eğlence endüstrisi kültürel biçimleri metalaştırır. Bu endüstriler tarafından üretilen kültürel şeyler/mallar kapitalist birikim ve kar elde etme amaçlarına uygun bir şekilde hazırlanır
ve üretilirler. Kültür endüstrisi hem mallaştırır, hem de bu malları tüketicilere satılamaz sanat eserleri olarak sunar (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 287-288).
2.1.4. Popüler Kültürün Tarihi Gelişimi
Popüler kültüre halk kültürü tanımının devamında bakıldığında; Mısır, Sümer Roma gibi ilk kent devletlerine kadar takibi yapılabilir. Bu devletlerde halk ve yönetici sınıf arasında ayrım oldukça yüksektir. Halk; kendi hayatını, farklı bir kültürü yaşarken yönetici sınıf ayrı bir yaşam sürmektedir. Ortaçağda da durum değişmez. Halk tüm günün yorgunluğunu gidermek ve eğlenmek için tavernalara gider. Genellikle Senyörlere ait olan bu tavernalarda tüketilen alkol senyörler tarafından sağlanmakta ve vergilenmektedir. Dolayısıyla meta olarak görülen halk tavernaya gitmeye teşvik edilir. Buradan da anlaşılacağı üzere Ortaçağda popüler kültür; köy ve kent yaşamında iktidar tarafından tabi sınıflara verilmiş ayrıcalıklardır (Gültekin, 2006: 23).
Ticaretin büyümesi ile yoksul köylü hayallerini de topladığı bohçasıyla daha fazla iş imkânının, yeniden başlayıp, sınıf atlayabilme şansının olduğunu düşündüğü kentlere göçmüştür. Buradaki çalışma hayatının sonunda çalışmadığı boş vakti ortaya çıkar. Büyük kitlelerin bulunduğu kentlerde halk eğlenceleri de daha büyük olmaktadır. Yüksek kültür boş vakitlerini; heykel yapımı, resim gibi sanatlara ayırırken, halk kendi eğlencelerinde vakit geçirir. Bu dönemde halk kültürü gelenekselleşir. Kapitalist üretim biçiminin kitle halinde üretimi olanaklı kılmasıyla ise, bu kültür bir meta gibi çok büyük kitleler tarafından çoğu kez aynı anda satın alınmaya başlar (Batmaz, 1981: 169). Gerçekleştirilen bu kapitalist üretim biçimi yoksul halkı etkilediği gibi yüksek kesimdeki insanları da etkilemiştir. Yeniçağa gelindiğindeyse; rekabetçi, bireyci ve çıkara dayanan ilişkiler ön plana çıkar. Yaşanılan bu yeni düzende, çalışanları daha çok çalıştırmak, dinlenenleri de daha çok dinlendirmek amaçlanmıştır (Tokuştepe, 2011: 23).
Sanayi devrimiyle beraber kurulan fabrikalar gibi toplumsal ve ekonomik yaşam da hızlı bir şekilde değişir. Kırsal alanda kalan halk, her zaman yaptığı gibi sınıf atlayabilme hayalleri ile göç etmeye, kentlere gelmeye başlar. Popüler kültür, geleneksel halk kültüründen, kent kültürüne, göçün sonucunda kapitalist ideoloji
doğrultusunda hizmet vermeye başlar (Oskay, 1983: 165). Böylece kitle toplumuna geçilmiş olur. Bununla birlikte de üretim tekniklerinde geliştirilen yeniliklerin siyasal ve kültürel düzeylerde de geliştirilmesi gerekliliği doğar. Bu dönemde; sistemin verimliliğini arttırmanın en kolay yolunun, gelişen teknolojinin sağladığı verimliliğin, yalnızca burjuva sınıfının refahı için değil, çalışan kesimlerin refahı içinde kullanılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla 1830’lu yılların çok çalışıp azla yetinmeyi öğütleyen burjuva Protestan ahlakı, 19. yüzyılın sonundan başlayarak alt sınıfları, orta ve üst sınıflara özendirerek, tüketimi bu sınıflara da açarak, yerini tüketimin demokratikleştirilmesine bırakır (Aydoğan, 2004: 34). Bunun sonucu olarak da çalışan kitleler, bulundukları toplumsal konumda yakalayamadıkları doyumu fantazyalar dünyasıyla elde etmeye çalışmıştır. Benjamin e göre “fantazya dünyası insan için yakını uzak, uzağı yakın kılmanın en etkin aracıdır” (Oskay, 1981: 12). Burada birey ulaşamayacağı doyumlara ve hazlara hayal dünyası ve fantezilerle ulaşmaya çalışır. Böylelikle fantazyalar aracılığıyla sağlanan doyum, egemen ideolojinin savunduğu değerlerin içine yerleştirildiği bir yaşam felsefesinin bireylere kabul ettirilmesini, bağımlı konumdaki bu sınıfların dış gerçekliklere katlanmalarını sağlamaktadır. (Aydoğan, 2004: 34).
Popüler kültür, 19. yüzyılda Avrupa’da, sanayileşmenin beraberinde getirdiği; kentleşme, makineleşme, kapitalist üretim biçimi ve modernizasyon gibi değişim ve gelişmeler çerçevesinde sınıflaşmanın artmasına bağlı olarak bugün ki şekliyle ortaya çıkmıştır. Sanayi Devriminin sonucu olarak da toplumsal yapıda yeni oluşmuş sınıf olan zengin burjuvazinin, bir taraftan kentlerde mevcut olan seçkin aristokrasinin “yüksek‟ kültürünü öte yandan zamanla kırsal alandan kentlere göç etmek zorunda kalan halkın kültürünü dönüştürmesiyle oluşturmaya başladığı “karma‟ bir kültür olmuştur (Güngör, 2005: 173).
Betts (2004: 2), popüler kültürün doğuşunu elektrikle bağdaşlaştırır. Ne de olsa, popüler kültürün lazer ışık ve neon tabelaları, elektrik gitar ve mikrofonları, bilgisayar oyun ve dijital kameraları gibi kolayca uzatılabilecek eşya listesi elektriğe görünür bir şekilde bağlıdır.
Her ne kadar gelişen medya ve iletişim araçlarıyla her ülkenin kendisinde satılan bir popüler kültürü ve bu kültüre kendi katkısı da olsa, popüler kültürün Amerika sermayesinin tahakkümü altında olduğu gerçektir. 1914 senesinde “Life” dergisinin editörü Henry Luce; yüzyılı “Amerika yüzyılı” olarak tanımlar, “şimdi bizim zamanımız” derken Amerika’yı ideallerinin dünya çapında dağıtıldığı bir güç merkezi olarak tanımlamayı ihmal etmez. Bu güç merkezi, popüler kültürü de eşsiz endüstriyel organizasyonu, teknoloji ve üretimi ile dağıtmaktadır. II. Dünya Savaşı bu üretim ve dağıtımının da hızını ve etkisini arttırır. Savaşın bitişinin ardından Amerika, girişimcilerinin dünya çapında yeni pazarlara açılmasıyla ki bu işleme alaycı olarak kolalaştırma da denmektedir, popüler kültürün yaratıcısı ve karar mercii olmuştur. Amerika’nın dili de medyası da önemlidir. Ünlü sosyolog Jean Baudrillard; hepimizi etkileyen popüler kültüre karar veren Amerika’yı iki kelimeyle tanımlamıştır: Sinematik ve hareketli. Baudrillar’da göre Amerika’nın gerçekliği, sinemada ve araba camında gördüğüdür, her şey görsele dayalı ve aşırı heyecanlıdır (Betts, 2004: 3-4). Amerika bu gerçekliğini bize düşler ve hayaller olarak sunar ve bunda oldukça başarılı olur. Popüler kültür, tüm bu satışını yaparken kendisine karşıda bir şeyler üretmeyi ihmal etmez. Sonuç olarak popüler kültüre karşı durmakta popüler olur. Ancak; karşı-basın ve popüler basındaki anti-amerikancılık biz istesek de istemesek de rüyalarımızın ve beklentilerimizin Amerikalılaştırılmış olduğu gerçeğini örter. Amerikan rüyaları, çelişik dürtülere şekil vermekte yeterlilik, umut (ve yalanlarını) açığa çıkarmaktadır (McGregor, 1990: 16).
Popüler kültür; tarih içerisinde çok yol kat etmiş çok değişimler geçirmiştir. Ancak sınıf atlamak için ortaçağdan başlayan yarış bugünde sonlanmamıştır. Köylerden kente gelip eski yaşam biçimleriyle yenilerini birleştirmeye çalışan insanoğlu, popüler kültürün ilk adımlarını atmış, gelişen sanayi ve üretim olanaklarıyla günümüzdeki popüler kültür oluşmuştur. Ama burada unutulmaması gereken şey; eskiden halk tarafından belirlenen ‘popüler kültür’ ün günümüz reklam veren şirketleri ve firmaları tarafından yönetilmeye başlanmasıdır. Erdoğan bu değişimi “Halk olarak adlandırılan serbest kölenin yaşam tarzı onun belirlediği, onun biçimlendirdiği ve onun değiştirdiği bir yaşam tarzı değildir; o yaşam tarzı onunla vardır, onunla yaratılandır, ama onun özgür iradesinin ifadesi değildir ” diyerek belirtir (Erdoğan, 2004).
2.1.5. Popüler kültürün özellikleri
Popüler kültürü diğer her şeyden farklı kılan; kitlesel üretilmiş zevk ve eğlence anlayışının, şu an daha önce ulaşılmamış büyüklükte kitlelerce tüketilmesidir (Betts, 2004: 1).
Betts, “Popüler Kültürün Tarihi” adlı kitabında popüler ve pop arasındaki ilişkiye değinmiştir. Popu, popüler kültürün kısaltılmış ve modern hali olarak tanımlarken ayrıca popüler kültüründe özelliklerini yansıttığını belirtir. Betts’e göre pop ilk olarak; 1950lerde İngiltere’de tüketicilik ve daha sonrasında da gençleri hedefleyen müzik türünden ilham alan sanat için kullanılmıştır. Popun en iyi tanımını; ünlü İngiliz sanatçı Richard Hamilton onun özelliklerini sayarak yapar. Buna göre pop; geçici, harcanabilir, toplu üretilen, genç, esprili, seksi, aldatıcı, gösterişli ve ticaretin büyüğüdür (2004: 3). “Pop bir tüketim kültürüdür ve metalarla ilgilidir” (McGregor, 1990: 7). Warhol’un da söylediği gibi “İyi ticaret en iyi sanattır.”
Popüler kültür de ismini verdiği sanat gibi; günlük hayatın eşyalarını marka ve yüzlerini kullanır ve bunları pazarlar. Popüler kültür başlıca dört karakteristik özellik gösterir. Bunlar; gösterme, metalaştırma, eğlendirme ve teknolojidir. Teknoloji ilk üçünün hareket etmesi ve kontrolünü sağlarken sonunda ölmesine de sebep olur (Betts, 2004: 3).
Popüler kültür ‘kullanım’ ve ‘tüketim’ kültürüdür. Popüler haber, popüler film gibi faaliyetlerin hepsinde bir materyalin doğrudan satımı, pazarlaması vardır. Popüler dergiler daha güzel görünmek için hangi kozmetik ürünlerinin kullanılması gerektiğine yönelik tavsiyelerde bulunurken, popüler film ve diziler iyinin hep kazandığına yönelik mesajlar vererek sosyal sistemin meşrulaştırılmasını sağlar. Popüler kültürün en temel özelliklerinden biri hızlı ve sürekli değişimdir. Popüler kültür ürünleri satın alma gücü düşük kesimlere hitap ettiğinden ucuz ve her yerde satışa hazır bulundurulmakta ve modası geçtiğinde yerine kolayca başka bir popüler kültür ürünü konulabilmektedir. Bu nitelikleriyle popüler kültür ürünleri kolay elde edilmekte ve modası geçtiğinde yerini başka bir ürüne bırakabilmektedir. Böylece onlar hem yenidir, hem de değişen dünyamızda hiç de kalıcı değildirler (Erdoğan, 2004: 8-9). Ayrıca herkese ulaşmak istediğinden dolayı kolay okunabilirdir, kimseyi düşünmeye zorlamaz. Sürekli olarak 21
okur tarafından yeniden yazılmaya, yeni anlamlar çıkartmaya zorlayan yazarcıl metinlerin aksine okuyucudan özel bir istekte bulunmazlar (Fiske, 1999: 129). Yine popüler olabilmek, herkes tarafından alınabilir olmak için standart ve standardize edicidir. Genel ve ortak beğenilere hitap eder. Popüler beğeni, nitelikten çok işlevsellikle ilgilidir; çünkü gündelik hayatta kullanımları önem kazanmaktadır.
Batmaz (2006: 97-98), popüler kültürün özelliklerini şu şekilde sıralar:
1. “ Biçim olarak orta karmaşıklıktadır. 2. Parayla elde edilebilir, oldukça ucuzdur.
3. Copyright, patent veya sahiplik yoluyla tüketime açıktır. 4. Aktarımı ya da iletimi, ortam ve teknoloji olarak dolaylıdır. 5. Bilinen bir kaynağı ya da yaratıcısı (üreticisi) vardır.
6. Standartlaştırılmış, yeniden şekillendirilmiş veya çoklaştırılmış olarak gösterime sunulur.
7. Kültürel değerleri ve gelenekleri, yeni formüller biçiminde yansıtır. 8. Üreten ve tüketen arasında sosyal statü farkı vardır.
9. Üreticileri ve sunucuları profesyoneldir. 10. Ürün tüketiciye dönüktür”.
Hermes’e (2005: 1) göre ise; popüler kültür anlatıldığı kadar da kötü değildir. Sonuç olarak bize hayali bir topluluk veya daha doğrusu paylaşılan bir hayal sunar. Bizi kabul eder ve ait hissettirir. Ne de olsa; ekonomik ve üne dayalı mantığını ortaya koyabilmek için benzer zevklere sahip insanları bir araya getirmesi gerekmektedir. Toplumsal hayal ve umutlarımızı geliştirip, korkularımızı bastıracak; tv dizileri, popüler romanlar ve çok sevilen ünlüler sunar. Kamu ve kişisel alanları ortadan kaldırarak, bizi birbirimize yakınlaştırır.
Günümüz gelişen dünyasında, popüler kültür ürünleri kitle iletişim araçlarını kullanarak hayatlarımızın içerisinde önemli bir yer edinmiş, bizi birbirimize yakınlaştırmıştır; tabi karşılığını aldıktan sonra. Televizyon, sinema, gazete ve dergi gibi yayın organlarının sürekli olarak sundukları bu, ikon imaj ve ürünler kültürüne kayıtsız kalmak gün geçtikçe zorlaşmaktadır.
2.1.6. Popüler Kültürün Öğe ve Ürünleri
Hayatlarımızı etkileyen popüler kültür, öğelerden ve ürettiği ürünlerden meydana gelir. Geist ve Nachbar (1983:4-9)., popüler kültürü dört ayrı kategoride incelemekte hatta bunu, biri temel olmak üzere üç odalı bir eve benzetmektedir. Bu benzetmede; temel tıpkı evlerin temeli gibi hepimizin orada olduğunu bildiği ama göremediğimiz, yer altında olandır. Buradaki temel; güncel mitolojiler, insanın zihninde olan popüler inanç, değer, batıl inanç ve düşünsel hareketlerdir. Örnek olarak; Amerika’nın demokrasiye olan inancı, Avrupalıların zekâ yönünden Amerikalılardan üstün oluşuna inanılması ve Amerikalıların teknolojiye olan bağımlılıkları sayılabilir. Diğer üç kategori bu temeller üzerine inşa edilmiştir.
İlk oda; popüler kültürün üç boyutlu parçalarını tutar. Bunlar popüler objeler veya eşyalar olduğu gibi popüler insan imajları, stereotipiler, kahramanlar ve ünlülerdir. Buradaki eşyalar: fastfood restoranlarından, oyuncaklara, otomobilden, gitara, giyim modalarından ambalajlara etrafımızı çevreleyen tüm nesneleri kapsar. Ayrıca; Coca Cola gibi eşya, ikon ve imajlarda kapsanır. İnsan imajları olan stereotipiler ise; ırksal, dinsel, cinsel anlamda şekillendirilmiş yapılardır. Tanışmadığımız sürece insanları zihnimizde bu tiplere göre değerlendiririz. Popüler kahramanlar ve ünlüler ise; toplum tarafından önemli olarak değerlendirilen nitelikler hakkında ipuçları taşımaları açısından stereotipiler gibi işlev görürler. Ancak stereotipiler genellikle Amerika’nın korku ve ön yargılarını içerirken, kahramanlar kültürel değerlerin taşıyıcılarıdırlar.
İkinci oda; popüler kitap ve şiirlerden, popüler tiyatroya, popüler müzik ve kitle iletişimin aygıtlarının ürünleri olan film, dizi, radyo programı ve çizgi roman gibi popüler sanatı içerir. Büyük bir yer kapsayan popüler sanatın en önemli noktası; ortak popüler zevkleri ve biçimleri yani fikirleri yansıtmasıdır.
Üçüncü oda ise; toplumun ister büyük isterse küçük kısımlarının katıldığı popüler etkinliklerdir. Kitle iletişim aygıtlarıyla üretilmiş bir yaratım olan popüler sanatın aksine, popüler etkinlikler insanların katılarak etkilendikleri bir yaşantıdır. En basitinden; beraber izlenilen maçlar, hep beraber şarkı söylenen konserler, mezuniyet partileri, kasaba festivalleri bu etkinliklere örnektir. Tüm bu odalar birbiri ile bağlantılıdır ve popüler kültürün öğelerini oluştururlar.
Ünlü mimar Frank Gehry, 1999’da yaptığı bir televizyon konuşmasında “Modern çağ, size doğru gelen şeyler yığınıdır” demiştir. Bu ‘şeyler’; hızlıca, durdurulamaz ve ezici bir güçte üzerimize gelirler. Bunlar popüler kültürün ürünleridir. (Betts, 2004: 7).
Popüler sanat ve eğlence eleştiricilerinin özellikle irrite olduğu bir konu da popüler kültür ürünlerinin reklamsal doğalarıdır. Popüler kültür ürünleri sadece budur, üründürler. Popüler kültür neredeyse her zaman para kazanmanın peşinde olmuştur. Bu yüzden de; taklit ürünlere, rutin ve formülleştirmeye yatkındır. Eğer bir ürün tutar, çok para kazandırırsa hızlıca tekrarlanır ve benzer ürünlerin yaratılmasında kullanılır (Geist ve Nachbar, 1983: 2). “Popüler ürünlerin yaratımında yine popüler kullanılır” (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 35). Popüler kültür; sanayi devriminin sonucunda ortaya çıkan bir kültür olduğundan dolayı, yüksek ya da eski klasik kültürde olduğu gibi ürünlerin yeniden yoktan yaratılmasını beklemez. Teknolojinin; ucuz, kolay, çoğaltım ve dağıtım tekniklerine bağımlıdır. Kitlesine; estetik zevkten daha çok eğlence ve/veya yönlendirme sunar (Geist ve Nachbar, 1983: 22). Üretilen yapıtları kullanır, tekrarlar; insanların zaten alışık olduğu imajlarla ambalajlayarak satışı kolaylaştırır. Amaç imajı korumaktır. “Popüler kültür; bir ‘emek’ ya da ‘iş’ değil, bir insan, en doğru deyişle bir star ürünüdür” (Kahraman, 2003: 69).
Popüler kültür ürünleri arasında; popüler spor, sporcu ve sanatçılar, popüler yapılan fikirler ve ideolojiler, popülerleştirilmiş anneler ve kaynanalar, popüler televizyon programları, popüler magazin ve dergi kahramanları, popüler seks ve seks ilişkileri vardır (Erdoğan ve Alemdar, 2005: 35). Şiddet ve seks özellikle yaygın olarak kullanılır. Unutulmamalıdır ki reklamın 1. kuralı seksin sattığıdır. Popüler kültür ürünleri Roland Barthes’ın (1990: 156) dediği gibi: filmden, deterjan reklamına, resimli dergilerin yemek örneklerinden, haftalık fal sayılarına değin her yoldan yararlanarak yapayı doğal, yüzeyseli derin, geçiciyi sonrasız, yalanı ise gerçek gibi gösterir. Bunun sonucunda da popüler kültür etkisiyle insanların gereksinimi sürekli değişiklik ve çeşitlilik göstererek, tüketim merkezli bir toplum yapısı oluşturur.
Popüler kültür ürünleri, bu tüketim toplumu için üretilen ürünlerdir. Popülerin, herkesin evine götürebileceği porsiyonlarıdır. Sürekli devam eden sürecin, kısa süreli sonucudur. Erdoğan bu süreci çok güzel bir şekilde özetlemiştir. “Popülerle paketlenmiş
popüleri, tüketici alır ve popüleri boğazlarına, saçlarına, yüzlerine, midelerine, üstlerine, ayaklarına ‘uygulayarak’ popülerin popülerleştirme sürecini tamamlar”(Erdoğan, 2004).
2.2. Dokuzuncu Sanat: Çizgi Roman
Çizgi roman 19. yy. sonları ve 20. yy. başlarında kendini bir sanat ve basılı yayın türü olarak bulmuşsa da resimler kullanarak bir öykü anlatımı ilk çağlardan beri vardır: Mısır hiyeroglifleri, antik çağ resimleri, kilise çizimleri vb. Çizgi romanın diğer disiplinlerde araştırılabilmesi için öncelikle kendisini incelememiz gerekmektedir.
2.2.1. Çizgi Roman Tanımı
Gazete, dergi, kitap gibi basılı bir ortamda çizim dizeleri aracılığıyla anlatılan öykülere verilen ad (Ana Britanicca, 1994: 177).
Will Eisner çizgi romanı “Resim ve yazı balonlarının belirli bir düzen içinde birleştirildiği basım” olarak tanımlamıştır (Eisner, 1996: 5). Eisner’ın daha önce ve daha kabul görmüş çizgi roman tanımı ise; 1985 ‘Çizgi Roman ve Düzenlenmiş Sanat’ adlı kitabında “resim veya görüntülerin bir hikâye anlatmak veya bir fikri canlandırmak için sözcüklerle harmanlanması” şeklindedir (Eisner, 1990 Genişletilmiş basım, 2001: 9).
Çizgi romanın, sözcük ve resim kullanarak bir öykü anlatma sanatı olduğu doğrudur; ama buradaki çok önemli bir ayrıntı türün tarihi incelemesinde de karşımıza çıkacaktır. Çizgi romanlar basılı yayın ürünleridir. Platin’de (1985: 64) bunu çizgi roman tanımında; “elle çizilmiş ve belli bir süreklilik içinde peşi sıra gelen, bir metinle bütünleşen ve basılı olan resimlerden oluşan bir anlatım biçimidir” diyerek belirtir. M. Thomas Inge’e (1997: 79) göre ise; “Bir dizi karakterin değişik vesilelerle tekrar tekrar ortaya çıktığı, anlatı metniyle görsel hareket arasında belli bir denge kuran, diyalogların çoğu zaman konuşma balonlarıyla verildiği ve gazetelerde dizi şeklinde yayımlanan açık uçlu dramatik bir anlatı olarak” tanımlanabilir.
Çizgi romanın genel olarak; çizgi kare, çizgi bant ve çizgi roman olmak üzere üç farklı türde olduğu söylenebilir. Resim ve yazıyla bir öykü anlatmada birleşen bu türler; yayınlanış, hazırlanış ve içerikleri bakımlarından birbirlerinden ayrılmaktadır.
Çizgi kareler; mizahi bir şekilde siyaset ve benzeri konulara dikkat çekmek için yapılan tek bir kareden oluşan çalışmalardır. Genellikle gazetelerde kendilerine yer bulmuşlardır.
Şekil 1. Çizgi Kare Örneği (URL-4, 2010)
Çizgi bantlar ise; çizgi karede olduğu gibi mizahi bir şekilde siyasi, günlük vb konulara yer verip dikkat çekebildikleri gibi sıralı karelerin birleşiminden oluşarak bir hikâye ya da ibret öyküsü anlatabilmektedirler. Genellikle gazete ve mizah dergilerinde kendilerine yer bulmuştur.
