Zikir

Kur’ân-ı Kerîm’de tilâvet kavramıyla anlam bağı olan kavramlardan biri ‘zikir’ kavramıdır. Bazı Kur’ân âyetlerinde tilâvet ve zikir kavramlarının birlikte kullanıldığını;590 _{bazı âyetlerdeki zikir kavramının ise ‘Kur’ân tilâveti’ olarak tefsir} edildiğini görürüz.591 _{Zikir kavramı, Kur’ân’ın en önemli diyebileceğimiz temel} kavramlarından biridir. Bir defa Kur’ân’ın isimlerinden birinin Zikir/“ ُرْكِّذلا”592 olması, bunun en açık kanıtıdır. Sözü daha fazla uzatmadan zikir kavramını incelemeye ve Kur’ân’da tilâvet kavramıyla olan bağlarını tespit etmeye çalışalım. Öncelikle bu kelimenin etimolojik yapısı ile lügavi manaları üzerinde duralım:

Zikir kelimesi, ZKR/“ركذ” kökünden bir mastardır. Kelimenin mazisi “ ر ك ذ”; muzarisi “ ُرُكْذ ي”; mastarı da “ ارْكِذ” ve “ ارْكُذ” şeklinde gelir. Lügatlerde ZKR/“ركذ” kökü fiil olarak ‘bir şeyi muhafaza etmek/korumak/zayi etmemek, ezberlemek, hatırlamak, unutmayıp hatırda tutmak (kalpte), anmak/yâd etmek (dilde), ders edinmek, söylemek/konuşmak/anlatmak, nişanlanmak, nikâhlanmak, bildirmek’ gibi anlamlara gelir. İsim olarak ise, ‘nam, şan, şeref, şöhret; sitayiş, sena, övgü; öğüt,

590 _{Meselâ Bkz. Enfâl 8/2.}

591 _{Ankebût Sûresi’nin, 45. âyetindeki “ ِ ٰ اللّ ُرْكِذ ل و” ifadesinin Kur’ân tilâveti, olarak tefsir edilmesi gibi.}

Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XX/157.

ibret, sağlam söz; kuvvetli cesur adam; sağanak yağmur; senet’ gibi anlamlarda kullanıldığı görülür.593

İsfahânî’ye göre bazen ‘zikir’ kelimesiyle, insanın elde ettiği bilgileri ezberlemesini mümkün kılan bir meleke kastedilir. Bu manada ‘muhafaza etme, ezberleme’ anlamını ihtiva eden ‘hıfz’ kelimesiyle eş anlamlıdır. Şu farkla ki hıfz, bir şeyi elde edip korumayı (ihrâz) ifade ederken ‘zikir’, bir şeyin zihnimizde hazır bulunmasını istemek (istihdâr) anlamını ifade eder. Bazen de bir şeyin kalbe veya dile gelmesine zikir denir. İşte bundan dolayı zikir iki çeşittir, denilmiş; bunların da kalple zikir ile dille zikir olduğu söylenmiştir.594 _{Kalple zikrin unutmanın zıttı, dil ile} zikrinse susmanın zıddı olduğu belirtilir.595 _{Lügatlerde zikir kelimesinin Kur’ân’da} ve hadislerde hangi anlamlarda kullanıldığına da yer verildiğini görmekteyiz ki bunlar, kelimenin İslâm ile kazandığı anlamlardır. Kur’ân, Kur’ân okumak, kitap, dua, namaz, ibadet zikrin İslâmî anlamlarından bazılarıdır.596

Zikir kavramı, Kur’ân-ı Kerîm’de türevleriyle birlikte 292 defa geçmiştir. Buralarda zikir kelimesi, sözlük anlamlarının yanında yeni anlamlar kazanmış ve çeşitli manalara gelen (zû vücûh) kelimeler arasında yer almıştır. Kur’ân’da zikir, Mukâtil b. Süleymân’a göre on altı,597 _{Dâmagânî’ye göre on sekiz,}598 _{İbn Cevzî’ye} göre yirmi599 _{manada kullanılmıştır. Bu rakamı, otuzun üzerine çıkaranlar da} olmuştur.600 _{Buna göre Kur’ân’da zikir, tâat ve salih amel (2/152), dil ile anmak/yâd} etmek ( 2/200; 3/191; 4/103; 33/41), kalp ile hatırlamak/anmak (3/135), durumunu anlatmak(12/42;19/41;51;54;56), ezberlemek/korumak(2/63;231; 3/103; 7/171), şeref (21/10; 23/71; 43/44), vaaz/öğüt/nasihat (6/44; 7/165; 36/19; 50/45; 88/21), haber (18/83; 21/24; 37/168), vahiy (38/8; 37/3; 77/5), Kur’ân (15/9; 21/50; 43/5), Tevrât

593 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, I/625–626; Cevherî, Sıhâh, s. 374; İbn Sîde, el-Muhkem, VI/787–}

788; İsfahânî, Müfredât, s. 328–329; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.507–508; Zebîdî, Tâcü’l- ‘arûs, III/226-228; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, I/867-869.

594 _{İsfahânî, Müfredât, s. 328.}

595 _{Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s. 507; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, III/226; Asım Efendi, Terceme-i}

Kâmûs, I/867.

596 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, I/625; İbn Sîde, el-Muhkem, VI/788; İsfahânî, Müfredât, s. 328;}

Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.507; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, III/226; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, I/867.

597_{Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr, el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm, thk. Hâtim}

Sâlih ed-Dâmin, Bağdat 2006, s. 51.

598 _{Dâmegânî,İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s.180.} 599 _{İbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’l-a‘yün, s. 302.}

600 _{Bkz. Bilgiz, Musa, “Kur’ân’da Zikir Kavramının Anlam Alanı”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat}

(21/7; 16/43), levh-i mahfuz (21/105), beyan/açıklama (71/63; 38/1; 41), tefekkür (36/69; 38/87; 81/27), beş vakit namaz (2/239; 24/37; 63/9), ikindi namazı (38/32), Cuma namazı (62/9),601 _{tevhîd (20/124; 43/36), resul/resuller (65/10; 21/2),}602 ayıplamak/eleştirmek (21/36),603 _{Allah’ı övmek (26/227),}604 _{dua etmek (7/205),}605 (namazda veya hariçte) Kur’ân okumak (29/45; 7/205),606 _{Tevrat okumak/ders} (2/63),607 _{(Allah için kullanıldığında) mağfiret etmesi/övgü ve ihsanda bulunması} (2/152),608 nimet vereni tanımak ve O’na şükretmek (5/11),609 insanın unuttuğu bir şeyi hatırlaması (18/63),610 _{ikaz/uyarı/hatırlatma (20/113; 21/2)}611 _{gibi anlamlara} gelir. Yine ZKR/ “ركذ” kökünden gelen “ى رْكِذ”/zikrâ kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de duyuru/tebliğ (74/31), anlama (89/23), hatırlama (6/68; 38/48), öğüt (6/90), hatıra (38/43), ibret (11/114; 50/8; 39/21) ve ihtar (43/45) anlamlarında; “ة رِكْذ ت”/tezkire kelimesi ise öğüt/hatırlatma/ikaz (20/3; 69/48; 73/19; 74/54; 76/29; 80/11), ibret (56/73) ve Kur’ân (74/49) anlamlarında kullanılmıştır. Aynı kökten, öğüt veren Peygamber (sas)’e “ رِّك ذُم”/Müzekkir, öğüt alan kimselere de “ رِكَّدُم”/müddekir ismi verilmiştir.612

Kur’ân’da 47 âyette Allah’ın zikrinden söz edilmiş; bunların da on dördünde ‘Allah’ı ve ismini anmak’ emredilmiştir. Dördü emir olmak üzere toplam yedi âyet-i kerimede ‘zikr-i kesîr’ yani çok zikirden bahsedilir. Buna mukabil Nisa Sûresi’nin

601 _{Mukâtil, el-Vücûh ve’n-nezâir, s. 51-55; Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 180-183; İbnü’l-}

Cevzî, Nüzhetü’l-a‘yün, s. 302-305.

602 _{Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 183; İbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’l-a‘yün, s. 306.} 603 _{İbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’l-a‘yün, s. 305; Nesefî, Medârîkü’t-tenzîl, s. 716.}

604 _{İbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’l-a‘yün, s. 306.} 605 _{Kurtubî, el-Câmi, IX/433.}

606 _{Ankebût 29/45. Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XX/156; A‘râf 7/205. Bkz. Kurtubî, el-Câmi‘,}

IX/434.

607 _{Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 56; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, III/226.}

608 _{Bakara 2/152. Bkz Taberî, Câmi‘u’l-beyân, II/37; Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 716.}

609 _{Hâzin, Ali b. Muhammed el-Bağdâdî, Lübâbü’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl, Mecmûatün-mine’t-tefâsîr}

içinde, Mısır ts., II/243.

610 _{İsfahânî, Müfredât, s. 327.}

611 _{Karagöz, İsmail, Kur’ân’da Zikir Kavramı ve Allah’ı Zikir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,}

Ankara 2012, s.23.

612 _{Karagöz, Kur’ân’da Zikir Kavramı, s. 25; Kur’ân’da Zikir kavramı ve anlamlarıyla ilgili ayrıca}

bkz. Kahveci, İhsan, Kur’ân’da Zikir Kavramı ve Boyutları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995, ss. 30-50; Yıldız, Mehmet, Kur’ân-ı Kerîm’de Zikir Kavramı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1995, ss. 45-55; Çoban, İsmail, Kur’ân ve Hadis’e Göre Zikir Kavramı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1998, ss. 12- 32; Varıcı, Âdem, Kur’ân’da Zikir Kavramı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2000, ss. 52-68.

142. âyet-i kerimesi olan “ُىٰلا سُك اوُما ق ِةوٰلَّصلا ى لِا اوُما ق ا ذِا و ْمُهُعِدا خ وُه و ٰ اللّ نوُعِدا خُي نيٖقِفا نُمْلاُ َّنِا لَيٖل ق َّلَِا ٰ اللّ نوُر ُكْذ ي لَ و ساَّنلا نُؤا رُي”613 _{buyruğunda ise zikr-i kalîl yani az zikir ifadesi} geçmektedir. Bu âyetin anlatımına göre az zikir, sayısal anlamda bir azlığı değil de özü olmayan, münafıkça yapılan bir zikretme faaliyetini ifade etmektedir. Öyleyse çok zikretme, kemiyetten çok keyfiyetle ve kemâli iman ile alakalı bir hadisedir. Bu nedenle “Zikirde, kalp lisana; lisan kalbe mutâbakat ederse, o zikir zikr-i kesîrdir. Aksi takdirde, zikr-i kalîldir. Sayının azlığı çokluğu mühim değildir” denilmiştir.614 Yukarıdaki âyetin tefsirinde Hasan-ı Basrî’nin ise “Vallahi, onlardan meydana gelen o ‘kalîl/az’ Allah için olsaydı, elbette Allah onu kabul ederdi; lakin o, riya (olarak ortaya koydukları bir şey) idi” buyurduğu nakledilmektedir.615

Manalarına ve Kur’ân’daki kullanım alanlarına baktığımız zaman zikrin çok geniş bir yelpazeye yayıldığını ve üç boyutlu bir açılım sergilediğini görüyoruz: Dilde, kalpte ve bedende zikir. Genelde müdakkik müfessirlerin, zikrin bu kapsamlı manasına dikkat çektikleri ve bunu tefsirlerine yansıttıkları görülür. Mesela Taberî, Ahzâb Sûresi’nin 25. âyetindeki “ ِتا رِكاَّذلا و ا ريٖث ك ٰ اللّ ني ٖرِكاَّذلا و”616 _{ifadesini “Allah’ı} kalpleriyle, dilleriyle ve azalarıyla zikreden erkek ve kadınlar” olarak izah eder.617 Râzî de Bakara Sûresi 152. âyet-i kerîmedeki “ى ٖنوُرُكْذا ف”618 _{emriyle ilgili olarak şöyle} der:

“Zikir, bazen dil ile bazen kalp ile bazen da azalarla olur. İnsanların Allah’a hamt etmeleri, O’nu tesbih etmeleri, övmeleri ve kitabını okumaları dil ile zikir kapsamındadır.

Allah’ı kalp ile zikir ise üç türlüdür: 1) O’nun zatına ve sıfatlarına delalet eden deliller üzerinde tefekkür etmek. 2) Hak Teâlâ’nın insanlara verdiği mükellefiyetlerin; ahkâm, emir ve yasaklarının, vaat ve vaîdinin nasıl olduğunu

613 _{Nisa 4/142 (Münafıklar, Allah’ı aldatmaya çalışırlar. Allah da onların bu çabalarını başlarına}

geçirir. Onlar, namaza kalktıkları zaman tembel tembel kalkarlar, insanlara gösteriş yaparlar ve Allah’ı pek az zikrederler).

614 _{Özdağ, Musa, Feyizler Sultanı Mehmet Feyzi Efendi ve Feyizlerden Damlalar, Kutlu Bilgi}

Yayınları, Kastamonu 2010, s. 172.

615 _{Mâtürîdî, Te’vîlât, III/396.}

616 _{Ahzâb 33/41 (.. Allah’ı çokça anan erkeklerle çokça anan kadınlar …)} 617 _{Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XII/9.}

618 _{Âyetin tam meâli şöyledir: “Öyle ise siz beni (ibadetle) anın ki ben de sizi anayım. Bana şükredin;}

gösteren deliller üzerinde düşünmek. 3) Allah’ın mahlûkatının sırları üzerinde düşünmek.

İnsanların, Allah’ı uzuvları ile zikretmelerine gelince bu, onların organlarını emrolundukları işlerde kullanmaları ve nehyolundukları şeylerden uzak tutmalarıyla olur. İşte bu manada olmak üzere Allah Teâlâ, “Allah’ın zikrine koşun”619 buyruğuyla namazı ‘zikir’ diye adlandırmıştır. Bundan dolayı (diyebiliriz ki) Allah’ın “Beni anın!” ifadesi bütün ibadet türlerini içine almaktadır. Bu sebepten dolayı, Said b. Cübeyr’in şöyle dediği nakledilir: “Bu âyet ‘Beni, tâatımı yerine getirmek suretiyle anın!’ manasındadır. Allah Teâlâ, bütün ibadetler bu emrin kapsamına girsin diye, ibareyi böyle mücmel bırakmıştır.”620

Nevevî’nin (v. 667/1278) de el-Ezkâr isimli kitabında bu gerçeği şu şekilde dile getirdiği görülür: “Bilesin ki zikrin fazileti tesbih, tehlîl, tahmîd, tekbir ve benzerlerine münhasır değildir. Bilakis Said b. Cübeyr vb. âlimlerin de dediği gibi ‘Allah’a itaatle amelde bulunan herkes Allah’ı zikrediyor’ demektir. Bu konuda Atâ da şöyle der: Zikir meclisleri, helal ve haram(ın öğrenildiği ve uygulandığı) meclislerdir. Nasıl alışveriş yapıyorsun, nasıl namaz kılıyorsun, nasıl oruç tutuyorsun, nasıl evleniyorsun, nasıl boşanıyorsun ve nasıl haccediyorsun?”621

İbn Kayyim el-Cevziyye (v.751/1350) de, bütün ibadetlerin Allah’ı zikir için teşri‘ edildiğini, ibadetlerden asıl maksadın Allah’ı zikretmek olduğunu, belirtir. Görüşünü delillendirmek için de Yüce Allah’ın “ى ٖرْكِذِل ةوٰلَّصلا ِمِق ا و”622 _{buyurduğunu,} Hz. Peygamber’in ise “Beytullah’ı tavaf etmek, Safâ ile Merve arasında sa‘y etmek, şeytan taşlamak Allah’ı zikretmek içindir”623 _{dediğini, ifade eder.}624

Bu izahlar doğrultusunda diyebiliriz ki, Allah’a kulluğun ifadesi olarak zikir, değişik platformlarda değişik şekiller almakta; öz itibariyle ise Allah’ı yâd etmeyi, hiç unutmamayı ifade etmektedir. Kalbin Yüce Allah’ı anarak O’nun sevgi ve saygısıyla dolması; aklın Allah’ın âyetleri ve nimetleri karşısında tefekkür ve

619 _{Cuma 62/9.}

620 _{Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, IV/158-159.}

621 _{Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, el-Ezkâr min kelâmi seyyidi’l-ebrâr, Kâhire ts.,}

s. 5.

622 _{Tâhâ 20/14 (Ve beni anmak için namaz kıl.)}

623 _{Ebû Davud,1883; Tirmizî, 902; Ahmed b. Hanbel, 8/86.}

624 _{İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekr, el- Vâbilu’s-sayyib ve}

tezekküre dalması; dilin Allah’ı en güzel esmasıyla anması ve Kur’ân’ını okuması; bedenin namaz, oruç, haccetme gibi ibadetlere koyulması, kısaca kulun her şeyiyle Yüce Mevla’sının emrinde olması, birer zikir çeşididir. Yüce Allah’ın “ُ ى ٖنوُرُكْذا ف ْمُكْرُكْذ ا”625 _{buyruğu gereğince, kul bu zikirlere yönelişindeki imanı ve samimiyeti} oranında karşılık bulacaktır.626

Diğer bir açıdan baktığımızda kullara Allah’ı hatırlatan ve O’nun ululuğunu anmalarını ve O’nu sevip O’na kulluk etmelerini sağlayan her şey zikirdir. Bunların da en önde gelenleri: Allah’ın kelâmı Kur’ân ve peygamberi Muhammed (sas)’dir. Hz. İsa’ya ‘kelîmullah’ denilmesi gibi peygamber efendimize de ‘zikir’ denilmiş627_, sanki onun insan olup görünmüş bir zikir/Kur’ân olduğu anlatılmak istenmiştir. Talâk Sûresi’nde Peygamberimiz için kullanıldığı ifade edilen ‘zikir’ kelimesi şöyle geçer: “ا رْكِذ ْمُكْي لِا ُ ٰ اللّ ل زْن ا ْد ق”628 _{ve devam eden âyette şu açıklama gelir: “ُ ْمُكْي ل ع اوُلْت ي لَوُس ر} ِ ٰ اللُّ ِتا يٰا”629 _{Demek ki Hz. Peygamber (sas), Allah’ın âyetlerini okumakla ‘zikir’ olmuş} ve ‘şeref’ bulmuş bir peygamberdir.

Zikir kavramının, yüce kitabımızda öncelikli ve ağırlıklı olarak ‘Kur’ân’ anlamında kullanıldığı belirtilmiştir.630 _{Kur’ân, başta Allah kelâmı olduğu için} zikirdir. Allah’ı en güzel şekilde anan öncelikle kendisidir ve Kur’ân’ını, zikrin en güzel örnekleriyle doldurmuştur. Kur’ân’da Yüce Allah, varlığını, birliğini, yücelik sıfatlarını anmakla kalmamış, O yüce zatına nasıl kulluk edileceğini de anlatmıştır. Kulluğundan memnun olduklarının hatıralarını anmış, memnun olmadıklarından da ibret sahneleri sunmuştur. Kur’ân, ihtiyacımız olan her şeyi sürekli hatırlamamızı sağlayan bir ‘tezkire’ olduğu için zikirdir. Şimdi tezimizin konusu itibariyle özellikle zikrin ‘Kur’ân’ ve ‘Kur’ân okumak’ anlamına geldiği âyetler üzerinde durmak istiyorum:

625 _{Bakara 2/152 ( O halde anın beni, anayım sizi).}

626 _{Burada kısaca belirtmek isterim ki, bazı kimselerin ‘İbadetlerden asıl maksat zikirdir’ sözünü}

yanlış anlamaları, “ ِ ٰ اللّ ِرْكِذ ىٰلِا اْو عْسا ف” gibi âyetleri, sünnetten uzak bir şekilde kendi bildiklerine göre yorumlayıp zikri namaz kılmaya ihtiyaç bırakmayacak bir ibadetmiş gibi anlatmaları söz konusu olmuştur. Her şeyden önce bilinmesi gerekir ki ibadetler, “ نوُم لْع ت او ُنوُك ت ْم ل ا م ْمُك مَّل ع ا م ك ٰ اللّ اوُرُكْذا ف”(2/239) âyetinin de delalet ettiği üzere, Allah’ın istediği ve resulüne öğrettiği şekilde yapılır. Bütün ibâdetler, kişinin Allah’ı anmasını sağlar fakat Allah, bir çeşit anış istememiş; türlü türlü zikir şablonları olan ibadetlerle kulluğumuzu icra etmemizi murat buyurmuştur.

627 _{Bkz. İsfahânî, Müfredât, s. 328.}

628 _{Talâk 65/10 (Allah, size bir zikir indirdi).}

629 _{Talâk 65/11 (Size Allah’ın apaçık âyetlerini okuyan bir peygamber gönderdi).} 630 _{Bilgiz, “Kur’ân’da Zikir Kavramının Anlam Alanı”, s. 227.}

Kur’ân’ın Kur’ân’da elli beş yerde, hatta daha fazla ZKR/“ركذ” kökünden zikir ve tezkire kelimeleriyle isimlendirildiği, ifade edilmiştir. Haddi zatında o zikirdir, hatta en faziletli zikir odur.631 Zâkirlerin Allah’ı kendisiyle zikrettikleri en üstün şeyin Kur’ân tilâveti olduğu, söylenmiştir.632

Kelimenin Kur’ân için kullanıldığı âyetlerden bazıları şunlardır: “ ا نْلَّز ن ُن ْح ن اَّنِاُ

نوُظِفا ح ل ُه ل اَّنِا و رْكِّذلا”633 _{Bu âyetteki zikir kelimesinin Kur’ân için kullanıldığı} konusunda müfessirler hemfikirdirler.634 _{Hz. Peygamber’e Kur’ân’ın indirilmesini} kabul edemeyen kâfirler, “ نوُن ْج م ل كَّنِا ُرْكِّذلا ِهْي ل ع لِّزُن ى ٖذَّلا ا هُّي ا ا ي اوُلا ق و”635 _{diyerek alay} etmek istemişler, Yüce Allah da bunu yukarıda beyan ettiğimiz âyet-i kerîme ile reddederek,636 _{‘zikir’ olan Kur’ân’ını bizzat kendisinin indirdiğini ve onu korumayı} uhdesine aldığını bildirmiştir.

Bir başka âyet-i kerimede Yüce Allah, “ نوُرِكْنُم ُه ل ْمُتْن ا ف ا ُها نْل زْن ا ك را بُم رْكِذ ا ذٰه و”637 buyurarak indirdiği bu zikrin yani Kur’ân’ın çok hayırlı/mübarek bir kitap olduğunu vurgulamış;638 _{Zuhrûf Sûresi’nde ise “}

نيٖفِرْسُم ا مْو ق ْمُتْنُك ْن ا ا حْف ص رْكِّذلا ُمُكْن ع ُبِرْض ن ف ا”639 ifadesiyle, muhatabın durumu ne olursa olsun zikir ile yani Kur’ân’la öğüt vermeye devam ettiğini bildirilmiştir.640 _{Kur’ân’ın kalbi olan Yâsin Sûresi de konuyla ilgili} önemli mesajlar vermekte, “ ر ْج ا و ة رِفْغ مِب ُهْرِّش ب ف ِبْي غْلاِب ن ٰمْحَّرلا ىِش خ و رْكِّذلا ع بَّتا ِن م ُرِذْنُت ا مَّنِا مي ٖر ك”641 _{âyetiyle Peygamber (sas)’in uyarısının ancak zikir olan Kur’ân’a tabi} olanlara fayda vereceğini ilan etmektedir.642

“ ِمي ٖك حْلا ِرْكِّذلا و ِتا يٰ ْلَا نِم كْي ل ع ُهوُلْت ن كِل ٰذ”643 _{âyetinde de zikir ile hikmet dolu} Kur’ân’ın kastedildiği gâyet açıktır. Yine Fussilet Sûresi’nde Yüce Mevlâ, “ ني ٖذَّلا َّنِاُ

631 _{Nevevî, el-Ezkâr, s. 48.}

632 _{Büleyhî, Salih b. İbrahim, el-Hüdâ ve’l-beyân fî esmâi’l-Kur’ân, yy. 1403/1982, I/185.} 633 _{Hicr 15/9 ( Şüphesiz o Zikr’i (Kur’ân’ı) biz indirdik biz! Onun koruyucusu da elbette biziz).} 634 _{Mesela bkz. Mukâtil, Tefsîr, II/425; Mâtürîdî, Te’vîlât, VI/423; Mâverdî, en-Nüket, III/149; İbnü’l-}

Cevzî, Zâdü’l-mesîr, IV/384.

635 _{Hicr 15/6 (Dediler ki: Ey kendisine Zikir (Kur’ân) indirilen kimse! Sen mutlaka delisin!)} 636 _{Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s.578.}

637 _{Enbiyâ 21/50 (İşte bu (Kur'an) da bizim indirdiğimiz mübarek zikirdir şimdi siz bunu mu inkâr}

ediyorsunuz?)

638 _{İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, V/356.}

639 _{Zuhrûf 43/113 (Haddi aşan bir topluluk oldunuz, diye vazgeçip Zikir’le (Kur’ân’la) sizi}

uyarmaktan geri mi duralım?)

640 _{Bkz. Kurtubî, el-Câmi‘, XIX/7.}

641 _{Yâsîn 36/11 (Sen ancak Zikr’e (Kur’ân’a) uyanı ve görmediği hâlde Rahmân’dan korkan kimseyi}

uyarırsın. İşte onu bir bağışlanma ve güzel bir mükâfatla müjdele).

642 _{Mâverdî, en-Nüket, V/8; Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 984.}

زي ٖز ع با تِك ل ُهَّنِا و ْمُه ءا ج اَّم ل ِرْكِّذلاِب اوُر ف ك” 644 _{buyruğuyla âyette geçen ‘zikr’in yüce kitabı} olduğunu, açıkça ifade etmektedir.

Ahiret sahnelerini canlandıran âyetlerin birinde, kâfirin “ ْذِا دْع ب ِرْكِّذلا ِن ع ىٖنَّل ض ا ْد ق لُ

ى ٖن ءا ج”645 _{dediği, kendisini zikirden alıkoyanla dostluk ettiğine bin pişman olduğu,} ifade edilmiştir. Bu âyette de zikir ile kastedilenin Allah’ı zikir, Kur’ân veya iman olduğu belirtilir.646 _{“ا كْن ض ة شي ٖع م ُه ل َّنِا ف ى ٖرْكِذ ْن عُ ض رْع ا ْن م و”}647 _{âyeti ile Kur’ân’dan}648 yüz çevireni sıkıntılı bir hayatın beklediği tehdidi yapılırken, “ ْن ع ىٰ ل و ت ْن م ْن ع ْضِرْع ا فُ

ا يْنُّدلا ةوٰي حْلا َّلَِا ْدِر ُي ْم ل و ا نِرْكِذ”649 _{âyeti ile de peygamberimizin şahsında bütün} Müslümanların, Kur’ân’dan ve imandan650 _{yüz çevireni terk etmeleri istenmektedir.} Son âyetin tefsirinde görüldüğü üzere, zikir kelimesi, Kur’ân ve iman olarak anlaşılmış; sanki Kur’ân’dan yüz çevirenin, imandan da yüz çevirmiş olacağı anlatılmak istenmiştir. Peygamber Efendimiz (sas) de Kur’ân’ı ‘zikir’ olarak isimlendirmiş ve şöyle buyurmuştur: “O, Allah’ın sağlam ipidir. O, hikmet dolu bir zikirdir. O, dosdoğru yoldur.”651

Kur’ân, ‘zikir’ olunca, Kur’ân’ı tilâvet etmek de ‘zikretmek’ olacaktır. Zikirden bahseden bazı Kur’ân âyetlerinin bu doğrultuda ‘Kur’ân okumak’ ile tefsir edildiği görülür. Mesela A‘râf Sûresi’nde “ ة في ٖخ و ا عُّر ض ت كِسْف ن ىٖف كَّب ر ْرُكْذا و”652 _şeklinde geçen zikir kelimesini İbn Abbas’ın ‘namazda Kur’ân okumak’ olarak tefsir ettiği, nakledilmiş; ayrıca âyetin “Kur’ân’ı derin derin düşünerek ve tefekkür ederek oku!” anlamına geldiği söylenmiştir.653 _{Beydâvî ise bu âyette geçen ‘zikir’ kelimesiyle} ilgili şu açıklamayı yapar: “(Âyetteki zikir kelimesi) kıraat, dua ve vb. bütün zikirleri

644 _{Fussilet 41/41 (Kendilerine Zikir (Kur’ân) geldiği vakit, onu inkâr edenler, (azaba}

uğratılacaklardır). Muhakkak ki, o çok şerefli bir kitaptır).

645 _{Furkân 25/29 (Andolsun, Kur’ân bana geldikten sonra beni ondan o saptırdı. Zaten şeytan insanı}

yardımcısız bırakıverir.)

646 _{Bkz. Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s.800.}

647 _{Tâhâ 20/ 124 (Her kim de benim zikrimden (Kur’ân’dan) yüz çevirirse, mutlaka ona dar bir geçim}

vardır…).

648 _{Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 706.}

649 _{Necm 53/29 (Öyle ise bizim zikrimizden (Kur’ân’dan) yüz çeviren ve dünya hayatından başka bir}

şey istemeyen kimselerden yüz çevir).

650 _{Mukâtil, Tefsîr, IV/163; İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, VIII/75; Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XXVIII/311,}

Kurtubî, el-Câmi‘, XX/41.

651 _{Tirmizî, “Fedâilu’l- Kur’ân”, 14; Dâremî, “Fedâilu’l- Kur’ân”, 1; Ayrıca ZKR/“ركذ” kökünün}

hadislerde kullanımı için bkz. İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I/606-607.

652 _{Araf 7/205 (Rabbini, içinden yalvararak ve korkarak zikret ...)} 653 _{Kurtubî, el-Câmi‘, IX/434.}

kapsamaktadır (hepsinin yalvararak ve korkarak yapılmasını istemektedir) veya (sadece) imama uyanın Kur’ân’ı gizlice okumasını emretmektedir.”654

Yine Kamer Sûresi’nde önemine binaen dört defa tekrarlanan “ ُ نٰا ْرُقْلا ا ن ْرَّس ي ْد ق ل و رِكَّدُم ْنِم ْل ه ف ِرْكِّذلِل”655 _{âyetini Mücahid’in “Kur’ân’ın kıraatını kolaylaştırdık” diye tefsir} ettiği nakledilmiştir.656 _{Âyet, “Herkese onun tilâvetini kolaylaştırdık, bu da onun} mucizelerindendir” şeklinde de anlaşılmıştır.657 _{İbnü’l-Cevzî ise bu âyetin “Kur’ân’ı} ezberlemeyi ve okumayı kolay kıldık; öyleyse onu zikreden ve okuyan bir zâkir var mı?” anlamına geldiğini; aynı zamanda Kur’ân okumayı ve öğrenmeyi teşvik ettiğini, söylemiştir.658

Âyette geçen “ رِكَّدُم” kelimesini, Said b. Cübeyr’in (v. 95/713) ‘Okuyan bir kâri’ olarak tefsir ettiği, nakledilmiş,659 _{İbn Abbas’ın ise bu âyetle ilgili} olarak “Allah, Kur’ân’ı Âdemoğullarının dillerine kolaylaştırmasaydı, mahlûkattan hiç kimse O’nun kelamını söylemeye güç yetiremezdi” buyurduğu rivâyet edilmiştir.660 _{Bu izahların ışığında bu âyetin meâlini, “Kur’ân’ı okunsun diye} kolaylaştırdık, buna rağmen okuyan bir kimse yok mu?” şeklinde yapabiliriz.

Kâf Sûresi’nin 45. âyetinde ise Kur’ân ile zikir kelimelerini bir arada görmekteyiz: “ ِدي ٖع و ُفا خ ي ْن م ِنٰاْرُقْلاِب ْرِّك ذ ف”661 _{Râzî, bu âyetin tefsirlerinden birinin} “Kur’ân’da olanlarla öğüt ver ve onlara Kur’ân oku!” şeklinde olduğunu, buna göre âyetin “Öğüt alsınlar diye onlara Kur’ân oku!” anlamına geldiğini ifade eder.662

Yukarıda verdiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi, Kur’ân’daki bazı ‘zikir’ ifadeleri ‘Kur’ân okumak’ anlamına gelmektedir. Tabi bu yorumların âyetlerin yegâne anlamları olduğu söylenemez ancak ‘Kur’ân okuma’nın Allah’ı zikretme yollarının en güzellerinden biri olduğunu söylememiz için yeter de artar bile. Burada zikrin en önemli anlamlarından olan ‘unutmaksızın anma, zikredileni hatırda tutma, öğüt alma ve zikrin gereklerini yapma/taat’ ile Kur’ân tilâvetinin mahiyeti ve gerekleri arasında önemli bir alaka gördüğümüzü de belirtmek istiyorum. Bu yakın

654 _{Beydâvî, Envâru’t-tenzîl, III/47.}

655 _{Kamer 54/17 (Ant olsun ki, Kur’ân’ı düşünmek (okumak, ezberlemek) için kolaylaştırdık; fakat}

düşünen mi var?

656 _{Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, XXVII/84.}

657 _{Mâverdî, en-Nüket, V/411; Ayrıca âyetin diğer tefsirleri için bkz. Mâverdî, en-Nüket, V/411;}

Kurtubî, el-Câmi’, XX/85.

658 _{İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, VIII/95.} 659 _{Kurtubî, el-Câmi‘, XX/85.}

660 _{Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, XXVII/84.}

661 _{Kâf 50/45 (Tehdidimden korkanlara Kur’an’la öğüt ver).} 662 _{Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XXVIII/192.}

bağın bize verdiği mesaja göre Kur’ân okuyuşumuz, Allah’ı ve buyruklarını hatırlamamızı sağlamalı, anlatılanlardan öğüt alıp bizi gerekleriyle amel etmeye sevk etmelidir.

ZKR/“ ذرك ” kökünün tefa‘ul kalıbındaki şekli olan ‘tezekkür’ kelimesi de Kur’ân’da dikkat çeken ve üzerinde durulması gereken bir yapıya sahiptir. Bununla birlikte tezekkür kelimesi, Kur’ân’da düşünme ile ilgili kavramlar arasında yer alması yönüyle öne çıkar. Bu bakımdan onun Kur’ân’daki kullanımları, şimdi geçeceğimiz konu olan ‘Kur’ân’da Düşünceyle İlgili Kavramlar’ bölümünde ele alınacaktır.

Belgede Kur'ân-ı Kerîm'de tilâvet (sayfa 107-116)