İttiba

Kur’ân-ı Kerîm’de tilâvet kavramıyla anlam bağı olan kavramlardan biri de ‘ittiba’ kavramıdır. Bazı Kur’ân âyetlerinde geçen TLV/“ولت” kökü, ittiba kelimesiyle tefsir edilmiştir. Mesela Bakara Sûresi’nin 121. Âyetindeki “ ٖهِت و لَِت َّق ح ُه نوُلْت ي”485 ifadesini birçok müfessir, “ ِهِعا بِّتِإ َّق ح ُه نوُعِبَّت ي”486 _{şeklinde izah etmiştir.}487 _Tilâvet

484 _{Bkz. Mâide 5/13.}

485 _{“Onu tilâvetinin hakkını vererek okurlar.”} 486 _{Ona ittibanın hakkını vererek ittiba ederler.} 487 _{Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, I/518-521.}

kavramının doğru anlaşılması, bu kavramın bilinmesini gerekli kılmaktadır. İttiba kavramı, Kur’ân’ın önemli kavramlarındandır.

İttiba, TBA/“عبت” kökünden iftiâl kalıbında bir mastardır. Kelimenin sülasi halinin mazisi “ عِب ت”; muzarisi “ ُع بْت ي”; mastarı da “ اع ب ت” şeklinde gelir. Kur’ân’da 140 defa olmak üzere en çok iftiâl bâbında kullanılmıştır ve bu bâbda mazi, muzari ve mastarı “ _{اعابِّتِإ ُعِبَّت ي ع بَّتِإ}” şeklinde gelir. TBA/“عبت” kökü, sülâsi şekliyle dokuz âyette, if’âl babındaki haliyle onbeş âyette ve isim olarak da (dördü iftiâl bâbında olmak üzere) ondört âyet-i kerimede geçmiştir.

Kur’ân’da toplamda 174 defa kullanıldığını tespit ettiğimiz TBA/“عبت” kökünün, lügatlerde ‘uymak, tabi olmak, peşi sıra gitmek, izini takip etmek’ gibi anlamlara geldiği ifade edilmiştir.488 _{Özellikle Halil b. Ahmed’in bu kelimenin} anlamını, “ لَ ت” fiiliyle vermesi, “عِباَّتل ا” kelimesini de “ىِلاَّتل ا” şeklinde açıklaması bizce önem arzetmektedir.489 _{Ona göre TLV/“ولت” kökü ile TBA/“عبت” kökü eşanlamlıdır,} diyebiliriz. En temel anlamı, ‘tabi olmak’ olan ittiba kelimesine, ‘birinin söz ve işlerini derinlemesine araştırmak/incelemek, Kur’ân ve sünnetle amel etmek suretiyle bu iki kaynağa tabi olmak, bir işin peşine düşmek, birine söz ve fiilerinde uymak, edep ilim ve yaşantıda öncekilerin yolunu ve izini takip etmek gibi anlamlar da verilmiştir.490

Bazı sözlüklerin ashâb-ı kirâmın kullanımlarına da yer vererek bu kelimenin ince manalarını tespite çalıştıkları görülür. Mesela Hz. Ebû Bekir’in (v. 13/634) Zeyd b. Sâbit’e (v. 45/665 [?]) Kur’ân’ı cem etmesi görevini verdiğinde “ نآ ْرُقْلا ِعِبَّتا ف”491 veya “ ُهْعِمْج أ فُ نآ ْرُقْلاُ ِعَّب ت ت ف”492 _{ifadesini kullandığı, belirtilmiştir. Bunun üzerine ise Zeyd} b. Sâbit’in “Kur’ân’ı tetebbu ettim ve onu taş ve hurma ağacı dallarından ve ricâlin (hafızların) göğüslerinden (ezberlerine müracaat etmek suretiyle) topladım” diyerek Kur’ân’ı toplarken göstermiş olduğu titizliği, bu kelimeyle ifade ettiği, rivâyet

488 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, I/179-180; Ezherî, Tehzîbü’l-luga, II/281-286; Cevherî, Sıhâh, s.}

123-124; İsfahânî, Müfredât, s. 162-163; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.911-912; Zebîdî, Tâcü’l- ‘arûs, V/285-288.

489 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, I/179.}

490 _{Ezherî, Tehzîbü’l-luga, II/281-286; Cevherî, Sıhâh, s. 123-124; İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I/180-181;}

Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, V/285-288; Demirci, Muhsin, “Kur’ân’da İttibâ Kavramı”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy. 3, İstanbul 1996, s. 151.

491 _{Buhârî, “Fedâili’l-Kur’ân”, 4.} 492 _{Buhârî, “Fedâili’l-Kur’ân”, 3.}

edilmiştir.493 _{Yine Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin (ö. 42/662-63) “}

ْمُكَّن عِبَّت ي لَ وُ نآ ْرُقْلا اوُعِب َّتِإ” buyurduğu, bu sözündeki “ _{نآ ْرُقْلااوُعِبَّت ” ifadesiyle “Onu önünüze alın sonra da ona ُِإ} uyun (هوُلْتا)!” yani “Tilavetini ve onunla amel etmeyi bırakmayın!” demek istediği, “_{مُكَّن عِبَّت ي} لَ و” sözüyle de “Kur’ân ile amel etmeyi terk etmeyin ki Yahûdiler’in emrolunduklarını arkalarına attıkları (اوُذ ب ن) gibi onu arkanızda bırakmayın!” manasını kastetmiş olabileceği, söylenmiştir.494 _{Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere ittiba} kelimesi, titiz bir takibi ve takip edilenle amel etmeyi ifade etmektedir.

İsfahânî ise TLV/“ولت” kökünü izah ederken yaptığı açıklamayı, biraz farkla da olsa bu kelimenin anlatımında da kullanmıştır.495 _{O, ittibanın ‘izini takip etmek’} anlamını verdikten sonra “Bu (takip etme, izleme) kimi zaman ‘bedenle (takip etme) şeklinde olur, kimi zaman da ‘emre, buyruğa itaat etme, uyma’ şeklinde olur” demiştir.496 _{İttiba kavramı, terim olarak ise, “Ya insanın iradesini müsbet yönde} kullanarak Allah’a ve O’nun yoluna tabi olması ya da birtakım olumsuz amillerin etkisinde kalarak batıl bir yola girmesi demektir” şeklinde tarif edilmiştir. 497

İttibânın Kur’ân’da kullanım alanlarına baktığımızda ittiba edilmesi istenenler ve ittiba edilmemesi istenenlerle karşılaşırız. İttibâ ile emredilen hususların başında Allah’ın rızası,498 _{zikir (Kur’ân),}499 _kitap, 500 _din,501 _hüdâ,502 _{Hz. Peygamber,}503 nur,504 hak,505 vahiy,506 en güzel507 ve peygamberler508 gelir. İttiba edilmemesi

493 _{Buhârî, “Fedâili’l-Kur’ân”, 3; Ezherî, Tehzîbü’l-luga, II/285.} 494 _{Ezherî, Tehzîbü’l-luga, II/285; İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I/181.}

495 _{“ لَ ت” fiilinin de ‘takip etmek’ anlamına geldiğini ifadeden sonra bu takip etmenin bazen bedensel}

olduğunu, bazen ‘hükme uyma veya hükmü taklit etme’ şeklinde gerçekleştiğini, bazen de ‘okuma, anlamı tedebbür etme’ şeklinde gerçekleştiğini, belirtmişti. Bkz. İsfahânî, Müfredât, s. 167.

496 _{İsfahânî, Müfredât, s. 162.}

497 _{Demirci, “Kur’ân’da İttibâ Kavramı”, s. 151.}

498 _{Bkz. Âl-i İmrân 3/162 (Allah'ın rızasına uyan kimse, Allah'ın gazabına uğrayan ve varacağı yer}

cehennem olan kimse gibi midir? O, ne kötü varılacak yerdir!)

499 _{Bkz. Yâsin 36/11 (Sen ancak Zikr’e (Kur’ân’a) uyanı ve görmediği hâlde Rahmân'dan korkan}

kimseyi uyarırsın. İşte onu bir bağışlanma ve güzel bir mükâfatla müjdele.)

500 _{Bkz. En’âm 6/155 (Bu (Kur’ân) da bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Artık ona uyun}

ve Allah'a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.)

501 _{Bkz. Nisa 4/125 (Kimin dini, iyilik yaparak kendini Allah'a teslim eden ve hakka yönelen}

İbrahim'in dinine tabi olan kimsenin dininden daha güzeldir?..)

502 _{Bkz. Tâhâ 20/47, 123 (…Selâm ise hidâyete tabi olan kimse üzerinedir.),(Dedi ki: “Hepiniz oradan}

inin, birbirinize düşmansınız. Benden size bir hidâyet geldiği zaman kim benim hidâyetime uyarsa o, sapmaz ve sıkıntıya düşmez.”)

503 _{Bkz. Enfâl 8/64 (Ey Peygamber! Sana ve sana uyan müminlere Allah yeter.); Şuarâ 26/215}

(Mü'minlerden sana uyanlara kanatlarını indir.); A‘râf 7/157 (Onlar, yanlarındaki Tevrat’ta ve İncil’de yazılı buldukları Resûle, o ümmî peygambere uyan kimselerdir…)

504 _{Bkz. A‘râf 7/157 (..Ona iman edenler, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen}

istenen şeyler ise heva,509 _şeytan,510 _Firavun,511 _{şehvetler ,}512 _batıl,513 _zan514 _ve müşrik olan babaların yolu515 _{şeklinde belirtilebilir.}516 _{İttibâdan bahseden âyet-i} kerîmeler dikkatle incelendiğinde görülen şudur ki kişi, kendisini Allah’a kulluğa sevkeden şeylere –ki yaratılış gayesi de budur- ittiba ile emrolunmaktadır; bundan alıkoyacak veya uzak kalmasına sebep olacak ne varsa bunlara uymaktan da nehyedilmektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’de ittiba edilmesi istenen hususları iki başlık altında toplayabiliriz: Allah’tan vahyedilene yani kitaba ittiba, Allah’ın elçisine yani peygambere ittiba. Yüce Allah, bütün kitaplarını ve peygamberlerini kendilerine ittiba edilsin diye göndermiştir.517 _{Kur’ân-ı Kerîm, vahiylere ve peygamberlere ittiba} edenlerin güzel hatıralarından bahseden birçok misaller sunar. Şu an itibariyle ise ittiba edilmesi gereken vahiy Hz. Kur’ân, peygamber de Hz. Muhammed (sas)’dir.

Müspet ittiba olarak da ifade edebileceğimiz ittiba edilmesi emredilen hususları ‘Allah’ın vahyi’ olarak da özetlememiz mümkündür. Çünkü Kur’ân-ı

505 _{Bkz. Muhammed 47/3 (Bunun sebebi, inkâr edenlerin batıla uymaları, inananların da Rablerinden}

gelen hakka uymuş olmalarıdır. İşte böylece Allah, insanlara kendilerinden misallerini anlatır.)

506 _{En’âm 6/50 (De ki: Ben size, Allah'ın hazineleri benim yanımdadır, demiyorum. Ben gaybı da}

bilmem. Size, ben bir meleğim de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyarım…); A‘râf 7/203 ((Ey Muhammed!) Onlara (istedikleri) bir âyet getirmediğin zaman (alay ederek) derler ki: ‘Onu (da) bir yerlerden derleyip toplasaydın ya.’ De ki: ‘Ben ancak Rabbimden bana vahyedilene uymaktayım. Bu (Kur’ân âyetleri), Rabbinizden gelen basiretlerdir. İman edecek bir topluluk için bir hidâyet kaynağı ve bir rahmettir.’, Yunus 10/15 (Âyetlerimiz kendilerine apaçık birer delil olarak okunduğunda, (Öldükten sonra) bize kavuşmayı ummayanlar, ‘Ya (bize) bundan başka bir Kur’ân getir veya onu değiştir’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben ancak bana vahyolunana uyarım. Eğer Rabbime isyan edecek olursam, elbette büyük bir günün azabından korkarım.); Ahkâf 46/9 (De ki: Ben türedi bir peygamber değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmem. Ben sadece bana vahyedilene uyarım. Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım).

507 _{Bkz. Zumer 39/18 (Sözü dinleyip de onun en güzeline uyanlar var ya, işte onlar Allah’ın hidâyete}

erdirdiği kimselerdir. İşte onlar akıl sahiplerinin ta kendileridir.); Zumer 39/55 (Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmezden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur'an'a) tabi olun.)

508 _{Bkz. İbrahim 14/44 ((Ey Muhammed!) İnsanları, kendilerine azabın geleceği gün ile uyar. Zira o}

gün zalimler, ‘Ey Rabbimiz! Yakın bir süreye kadar bizi ertele de senin çağrına uyalım ve peygamberlerin izinden gidelim’ diyecekler. Onlara şöyle denilecek: ‘Daha önce siz, sonunuzun gelmeyeceğine yemin etmemiş miydiniz?’)

509 _{Bkz. Bakara 2/120; Mâide 5/48-49; En’âm 6/56, 159; A‘râf 7/176; Kehf 18 /28; Tâhâ 20/16; Kasas}

28/50.

510 _{Bkz. Bakara 2/102, 168, 208; Nisâ 4/83; En’âm 6/142; en-Nur 24/21; Sebe 34/20.} 511 _{Bkz. Hud 1l /97.}

512 _{Bkz. Meryem 19/59.} 513 _{Bkz. Muhammed 47/3.}

514 _{Bkz. En’âm 6/148; Yunus 10/66; Necm 53/23, 28.} 515 _{Bkz. Bakara 2/170; Lokman 31/21.}

516 _{Bkz. Demirci, “Kur’ân’da İttibâ Kavramı”, s. 152.} 517 _{Bkz. Mukâtil, Tefsîr, III/44.}

Kerîm’in açık beyanıyla sabittir ki Peygamber (sas) de ancak kendisine vahyedilene uyardı518 _{ve o doğrultuda konuşurdu.}519

Yüce Allah, emrettiği hususlara uyulmasını, öncelikle peygamberlerinden istemiştir. Bu âdetine uygun olarak da Kur’ân-ı Hakîm’inde başta Hz. Muhammed’e ittiba emrini vermiştir. Kur’ân’da Hz. Peygamber’e ittibayı emreden âyetlere baktığımızda ise nüzul sırasına göre en önce Kıyâme Sûresi’nin 18. Âyeti olan “ ا ذِا ف ُه نٰا ْرُق ْعِبَّتا ف ُها نْا ر ق”520 _{buyruğuyla karşılaşırız.}

Bu âyet-i kerimenin geçtiği bağlam, Hz. Peygamber (sas)’in kendisine vahiy gelirkenki durumunu yansıtması bakımından da önemlidir. Rivâyetlerde anlatıldığına göre Hz. Peygamber, gelen vahyi ondan hiçbir şey kaçırmamak için diliyle tekrarlıyordu. Allah Teâlâ bu âyetleri indirerek ona vahiy geldiğinde nasıl davranması gerektiğini öğretti.521 _{Özellikle de 18. Âyet ona, kendisine vahiy} okunduğunda onun kurânına ittibasını emretmesi bakımından önemlidir. Buradaki ittiba emri, ya onunla amel etmesini; helalini helal bilip buna uymasını, haramını da haram kabul edip bunlardan sakınmasını emrettiği şeklinde anlaşılmış ya da Hz. Peygamber'in susarak onu dinlemesini emrettiği, “Onun kıraatına uy!” dendiği, belirtilmiştir.522 _{Bununla ise “Senin, Cebrail ile birlikte -aynı anda- okuman uygun} düşmez. Cebrail okumayı bitirinceye kadar susmalı ve o sustuğunda okumaya başlamalısın!” denmek istendiğini ifade eden Razî, “Burası, Kur’ân’ın helâline- haramına uyulmasının emredildiği bir yer (siyâk) değildir. İbn Abbas, “Bundan sonra, Cebrail (as), Hz. Peygamber’e vahiy getirince, Hz. Peygamber, başını önüne eğer ve vahyi dinlerdi. O gidince de, (gelen) âyetleri okumaya başlardı” buyurmuştur”523 _{diyerek ikinci izahın birincisinden daha uygun olduğunu} söylemiştir.524 _{Bize göre de bu tefsir daha kuvvetli gözükmektedir ancak birinci izah}

518 _{Bkz. A‘râf 7/203; Yunus 10/15; En’âm 6/50; Ahkâf 46/9.} 519 _{Bkz. Necm 53/3-4.}

520 _{Kıyâme 75/18 (O hâlde, biz onu okuduğumuz zaman, onun okunuşuna uy!)}

521 _{Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XIX/187-190; Buhârî, “Tefsîr”, 75/1-2; Müslim, “Salât”, 147, 148;}

Tirmizî, “Tefsîr”, 75/1.

522 _{Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XIX/187-190; Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XXX/225.} 523 _{Buhârî, Tefsîr, 75/2.}

da, müfessirlerin genellikle ittibadan ‘vahyedilenin gereğiyle amel etmeyi’ anladıklarını göstermesi bakımından önemlidir.525

Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Peygamber’e “Ben ancak bana vahyedeline ittiba ederim”526 _{diyerek cevap vermesini emreden dört âyetin ise, müşrik ve münkirlerin} Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelik iftirâ ve karalamalarına cevap mahiyetinde sunuldukları görülür. Nüzul sırasına göre bu emirlerin ilki A‘râf Sûresi’nin 203. âyetindedir. Bu âyette, Mekkeli müşriklerin âyetin nüzulü geciktiği zaman “ُ لَ ْو لُ ا ه تْي ب تْجا”527 _{dedikleri, bununla da ‘Kur’ân âyetlerini, Hz. Peygamber’in kendinden} uydurduğu’ iftirasında bulundukları, ifade edilmiştir.528 _{Bu konudaki ikinci emir,} Yunus Sûresi’nin 15. âyetindedir ve yine burada, kendilerine Kur’ân âyetleri okunan müşriklerin, “Ya (bize) bundan başka bir Kur’ân getir veya onu değiştir” dediklerinden bahsedilir. Bu ifadelerde de ya Hz. Peygamber’i alaya alma529 _veya onu sınama söz konusu olmuştur.530 _{En’âm Sûresi’nde ise Allah’ın âyetlerini} yalanlayanlara karşı Hz. Peygamber’in “Ben size, ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum. Ben gaybı da bilmem. Size ‘Ben bir meleğim’ de demiyorum. Ben sadece, bana gönderilen vahye uyuyorum”531 karşılığını vermesi emredilmiştir. Ahkâf Sûresi’nde geçen ilgili âyetlerde ise inkâr edenlerin önce Kur’ân için “Bu apaçık bir sihirdir” demelerinden, sonra da Hz. Peygamber’in ‘Kur’ân’ı uydurduğu’ iftirasında bulunmalarından bahsedilmiş; Hz. Peygamber’in bu iftiralara karşı vermesi isenen cevaplar arasında da “Ben sadece bana vahyedilene tabi oluyorum” ifadesi zikredilmiştir.532

Yukarıdaki âyetlerde bahsedilen ittibayı, vahyi iyice dinleyip hiçbir çıkarma ve ilavede bulunmadan aynen muhafaza edip sonra da emredilenler doğrultusunda amel etmek, şeklinde anlamak mümkündür. Özellikle A‘râf Sûresi’nin 203.

525 _{Âyetin yorumu için ayrıca bkz. Kurtubî, el-Câmi‘, XXI/425-426; Karaman v.dğr., Kur’ân Yolu,}

V/509; Şimşek, Hayat Kaynağı, V/352-354.

526 _{A‘râf 7/203 (“ى ٖ ب ر ْنِم َّی لِا ى ٰحوُي ا م ُعِبَّت ا ا مَّنِا”: Ben ancak Rabbimden bana vahyolunana uyarım…) ve}

En’âm 6/50; Yûnûs 10/15; Ahkâf 46/9 (“ َّی لِا ى ٰحوُي ا م َّلَِا ُعِبَّت ا ْنِا”: Ben, sadece bana vahyolunana uyarım…).

527 _{A‘râf 7/203 ( Onlara bir âyet getirmediğin zaman: “Bunu da derleseydin ya!” derler…)} 528 _{Bkz. Mukâtil, Tefsîr, II/83; Zemahşerî, Keşşâf, II/185.}

529 _{Bkz. Vâhidî, Esbâbü’n-nüzûl, s. 442.} 530 _{Bkz. Şimşek, Hayat Kaynağı, II/531.}

531 _{En’âm 6/50 ( َّی لِا ى ٰحوُي ا م َّلَِا ُعِبَّت ا ْنِا ك ل م ىٖ نِا ْمُك ل ُلوُق ا لَ و بْي غْلا ُم لْع ا لَ و ِ} ٰ اللّ ُنِئا ز خ ى ٖدْنِع ْمُك ل ُلوُق ا لَ ْلُق )

532 _{Ahkâf 46/7-9; Âyetlerin tefsiri için bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XVI/4-5; Şimşek, Hayat Kaynağı,}

âyetinden sonra gelen “ نوُم حْرُت ْمُكَّل ع ل اوُتِصْن ا و ُه ل اوُعِم تْسا ف ُنٰاْرُقْلا ئِرُق ا ذِا و”533 _{buyruğu, bu} anlayışa imkân vermektedir. Bu âyet, İbn Âşûr’un da işaret ettiği gibi beden kulağıyla Kur’ân’ı dinlemeyi, tilâvet sırasında konuşmamayı, başka şeylerle ilgilenmemeyi ifade ettiği gibi mecazî manada ‘Kur’ân’ı dinlemeyi’ yani aynı zamanda onun buyruklarına uyup yasaklarından kaçınmayı da ifade eder.534

Yüce Allah, ittiba ile ilgili buyruğunun yer aldığı başka bir âyet-i kerimede ise “ كْي لِا ى ٰحوُي ا م ْعِبَّتا و”535 _{ifadesiyle, yine peygamberine kendisine vahyedilene ittiba} emrini vermiştir. Bu beyanın “Ey Muhammed! Allah’ın sana vahyettiğine ittiba et ve onunla amel et!”536 _{anlamına geldiğini söyleyen Taberî, buradaki ittiba ile amelin} murad edildiğine işaret etmektedir.

En’âm Sûresi’nde ise “ كِّب ر ْنِم كْي لِا ىِحوُا ا م ْعِبَّتِا”537 _{buyruğuyla Yüce Allah, Hz.} Peygamber’e yönelik olan ittiba emrini tekrarlamıştır. Bunun “Sana vahyedilenle amel et!” anlamına geldiğini beyan eden Maturûdî, bunun da ‘İtikad etmek ve amel etmek” şeklinde iki aşamada anlaşılabileceğini ifade eder.538 _{Yine bu âyet, aynı} minvâl üzere “Ona uy, onun izinde ol, onunla amel et; zira sana Rabbinden vahyedilen, kendinde hiçbir şüphe bulunmayan hakikatin ta kendisidir” beyanıyla da tefsir edilmiş ve bu emrin Hz. Peygamber (sas)’in şahsında ona tabi olan herkese yönelik olduğu ifade edilmiştir.539 _{Hz. Peygamber (sas), kuşkuşuz kendisine} emredilene ittiba üzere idi, bu sebeple Âlûsî, bu emrin “Sana vahyedilene yani tevhîd esasına dayalı şeriat ve kanunlara uyarak yaşamaya devam et!” anlamına geleceğini söylemiştir.540

Mekkî olan ve Kur’ân’da geçtiği yerlere bakıldığında Hz. Peygamber’e özellikle müşriklerin sataşmalarına yönelik sabır tavsiye ettiği ve teselli verdiği anlaşılan541 _{bu âyetlerden başka Medenî olduğu rivâyet edilen Ahzâb Sûresi’nde de}

533 _{A‘raf 7/204 ( Kur’ân okunduğu zaman ona kulak verip dinleyin ve susun ki size merhamet edilsin.)} 534 _{Bkz. İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, IX/239; Karaman v.dğr., Kur’ân Yolu, II/654.}

535 _{Yunus 10/109; Ahzâb 33/2 (Sana vahyolunana uy!)} 536 _{Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XI/178.}

537 _{En’âm 6/106 (Rabbinden sana vahyolunana uy!)} 538 _{Bkz. Mâtürîdî, Te’vîlât, IV/205.}

539 _{İbn Kesîr, Tefsîr, VI/131.}

540 _{Bkz. Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, VII/250.}

“ا ريٖب خ نوُل مْع ت ا مِب نا ك ٰ اللّ َّنِا كِّب ر ْنِم كْي لِا ى ٰحوُي ا م ْعِبَّتا و”542 _{buyrulmuştur. Böylece ona (sas)} vahyedilene ittiba emri tekrarlanmakla birlikte, takva üzere olup kâfir ve münafıklara uymaması konusunda sebat telkin edilmiştir.543 _{Hz. Peygamber (sas)’e yönelik} hitapların, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi çoğunlukla ümmetini, hatta bazen bütün insanları kapsaması caiz görülmekle beraber544 _{bu âyetin sonundaki çoğul kullanımın} buna açıkça işaret ettiği vurgulanmıştır.545 _{Âyet, meâl olarak belirtirsek “Şüphesiz} Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır” ifadesiyle tamamlanmaktadır. Bu âyette geçen ‘vahyedilen’ ifadesinden ise muradın ‘Kur’ân ve sünnet’ olduğu belirtilmiştir.546

Yine de Yüce Allah (cc), yukarıdaki buyruklarıyla yetinmemiş; emrin umûmîliği daha net anlaşılsın diye, “ ْمُكِّب ر ْنِم ْمُكْي لِا لِزْنُا ا م اوُعِبَّتِا ”547 _{gibi ifadelerle çoğul} sigası kullanmak suretiyle, ümmet-i Muhammed’e de açıkça nâzil olunana ittiba emrini vermiştir. Kurtubî, bu âyet-i kerimede ittiba edilmesi istenen vahyin ‘Kitap ve sünnet’ olduğunu, ifade eder. Emrin ise Peygamber (sas) ve ümmeti yanında bütün insanlara yapıldığını, belirtir. Ona göre âyet-i kerîme, “İslam dinine ve Kur’ân’a ittiba edin, (Kur’ân’ın) helalini helal haramını haram kabul edin, emrine uyun, nehyettiğinden kaçının!” anlamına gelmektedir.548 _{Yüce Rabbimiz, En’âm Sûresinde} ise “ نوُم حْرُت ْمُكَّل ع ل اوُقَّتا و ُهوُعِبَّتا ف ك را بُم ُها نْل زْن ا با تِك ا ذٰه و”549 _{buyurmaktadır. Bu âyet-i kerimede} geçen “ ُهوُعِبَّتا ف” ifadesi de “Onda olanlarla amel edin!”550 _{şeklinde anlaşılmıştır.}

Burada ittiba ifadesinin geçtiği bütün Kur’ân âyetleri üzerinde durmamız gerekmediği kanatindeyiz. Zira yukarıda zikrettiğimiz âyeti kerîmeler bile ittibanın dinimizdeki yerini ve müfessirlerimiz tarafından özellikle de ‘amel etmek’ olarak anlaşıldığını görmemiz için yeterli olmuştur.

542 _{Ahzâb 33/2 (Rabbinden sana vahyolunana uy. Şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla}

haberdardır.)

543 _{Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 930.} 544 _{Bkz. Mâtürîdî, Te’vîlât, VIII/347.} 545 _{Nesefî, Medârikü’t-tenzîl, s. 930.} 546 _{İbn Kesîr, Tefsîr, XI/112.}

547 _{A‘râf 7/3 (Rabbinizden size indirilene uyun!)} 548 _{Kurtubî, el-Câmi‘, IX/151.}

549 _{En’âm 6/155 (Bu (Kur'an) da bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Artık ona uyun ve}

Allah'a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.)