Nebz/Atma Mehcûr

Tilâvet kelimesinin geçtiği siyâkları incelediğimizde karşımıza çıkan kelimelerden biri, NBZ/“ذبن” köküdür. Ebû Ubeyd (v. 224/838), “ ْمُك ل نِئا ك نآْرُقْلا ا ذ ه َّنِإ

ا ر ْج أ و نِئا ك ْمُكْي ل ع اوُعِبَّتا ف،ا رْزِو ُمُكَّن عِبَّت ي لَ و، نآْرُقْلا

نآ ْرُقْلا : Bu Kur’ân sizin için ya ecir

(kazandırıcı) olur, ya da günah(a düşmenize sebep) olur; öyleyse ona tabi olunuz, onu sizi takip eder kılmayınız” şeklinde başlayıp devam eden Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin

733 _{Bkz. İbn Kesîr, Tefsîr, XII/123.}

(v. 42/662-63) hadisindeki “ نآ ْرُقْلا اوُعِبَّتا ف” ifadesini tilâvetle izah ederken “ ُمُكَّن عِبَّت ي لَ و نآ ْرُقْلا” ifadesini, amel etmeyi terketmek ( ذ ب ن) ile izah eder.735

NBZ/“ذبن” kökü lügatte, ‘bir şeyi elden öne veya arkaya atmak’ anlamına gelir.736 Bu asıl anlamından alınarak kelime, ‘iki grup arasında yapılan antlaşmayı feshetmek’ manasında da kullanılmıştır.737 _{İsfahânî, kelimenin ‘Kendisine önem} veya değer verilmemesi sebebiyle bir şeyi atmak, fırlatmak ve (elden) atıp kendinden uzaklaştırmak’ anlamına geldiğini, Araplarda “ ِقْل خْلا ِلْعَّنلا ذْب ن ُهُتْذ ب ن”738 _{şeklinde bir} kullanım olduğunu, ifade eder.739 _{Zemahşerî ise NBZ/“ذبن” kökünün “}

ءا ر و ىِرْم أ ذ ب ن ظ

ىِرْه ” şeklinde kullanıldığı zaman mecazi olarak ‘(bir emrin gereğini yapmamak) onunla amel etmemek’ anlamına geldiğini, belirtir.740

Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli fiil yapılarında olmak üzere 12 yerde geçen NBZ/ “ ُذبن ” kökü, yukarıda verilen manalara uygun olarak geçtikleri siyâklara göre asıl veya mecazi anlamlarda kullanılmıştır.741 _{Bunlardan özellikle Bakara Sûresi’nin 101.} âyet-i kerimesi, Allah’ın kitabıyla ilgili kullanımı açısından bizi yakından ilgilendirmektedir. Âyet-i Celîle şöyledir: “ ذ ب ن ْمُه ع م ا مِل قِّد صُم ِ ٰ اللّ ِدْنِع ْنِم لوُس ر ْمُه ءا ج اَّم ل و نوُم لْع ي لَ ْمُهَّن ا ك ْمِهِروُهُظ ءا ر و ِ ٰ اللّ با تِك با تِكْلا اوُتوُا ني ٖذَّلا نِم قي ٖر ف”742 _{Buradaki “ ذ ب ن” kelimesini} müfessirler, “tabi olmadı,743 _{terk etti,}744 _{onunla amel etmedi,}745 _{yüz çevirdi ve} ayrıldı,746 _{reddetti ve (bir kenara) attı”}747 _{gibi ifadelerle izah etmişlerdir. Bu ifadenin} ‘bir şeyi hafife almak ve onunla amel etmemek’ anlamında bir darb-ı mesel olduğu

735 _{Bkz. Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm el-Herevî, Garîbu’l-hadîs, thk. Huseyin Muhammed Şeref,}

Mecme‘u’l-lugati’l-‘Arabiyye, Kâhire 1415/1994, V/195-196.

736 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, IV/ 182; Ezherî, Tehzîbü’l-luga, XIV/441; İbn Fâris, Mücmelü’l-}

luga, VI/851.

737_{Bkz. Ezherî, Tehzîbü’l-luga, XIV/441.} 738 _{Onu eski bir ayakkabı gibi fırlatıp attım.} 739 _{İsfahânî, Müfredât, s. 788.}

740 _{Zemahşerî, Esâsü’l-belâga, II/241.}

741 _{Mesela fiilin iftiâl babındaki şekli olan “ ذ ب تْنِإ” Kur’ân’da Hz. Meryem için kullanılmaktadır. Bu}

babta kelimenin “Filan kişi, insanlar arasında kendisini çok az önemseyen, nefsiyle çok az ilgilenen kimselerin yaptığı gibi uzlete çekildi.” anlamına geldiğini belirten İsfahânî, fiilin asıl manasıyla ilgili olarak bu şekilde anlaşılabileceğine dikkat çeker. Bkz. İsfahânî, Müfredât, s. 788.

742 _{Bakara 2/101(Allah tarafından kendilerine, yanlarında bulunanı doğrulayan bir peygamber}

geldiğinde kitap verilenlerin bir kısmı, gerçeği bilmiyorlarmış gibi Allah’ın kitabını arkalarına attılar.)

743 _{Mukâtil, Tefsîr, I/126.}

744 _{( ك ر ت) Ebû Ubeyde, Mecâzü’l-Kur’ân, I/48; İbn Kuteybe, Tefsîru garîbi’l-Kur’ân, s. 59.} 745 _{İbn Kuteybe, Tefsîru garîbi’l-Kur’ân, s. 59.}

746 _{( ُهْن ع ض رْع أ/ ُهْن ع َّد ص ) ve ( ُهْن ع ف ر صْنإ)Taberî, Câmi‘u’l-beyân, I/443.} 747 _{( ِهِب ك ر ت و ُه ض ف ر) Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, I/181.}

da belirtilmiştir.748 _{Netice itibariyle kelime, “Allah’ın Kitabı’ndan” yüz çevirmeyi ve} içeriğiyle amel etmemeyi ifade etmektedir.

Birçok müfessire göre, âyet-i kerîmede geçen “ehli kitabın arkalarına attıkları Allah’ın Kitabı” ifadesiyle Tevrat’ın da Kur’ân’ın da kastedilmiş olması mümkündür.749 _{Bununla birlikte bazı müfessirlere göre burada söz konusu edilen} kitap Tevrat’tır ve bu yorum, âyetin siyâkına daha uygun görünmektedir.750 _Bizim burada asıl altını çizmek istediğimiz husus, Allah’ın Kitabı’na karşı gösterilen tutumdur. Şa‘bî (v. 104/722), bu âyeti “O (Allah’ın kitabı) onların önündeydi, onu okuyorlardı ama onunla amel etmeyi terk ettiler” diyerek, Süfyân b. Uyeyne ise “Onu ipekli kumaşlar arasına koyuyorlar, altın ve gümüş (yaldızlarla) süslüyorlardı fakat helalini helal haramını haram saymıyorlardı. Bu da nebz (fırlatıp atmak) manasına gelir” açıklamasını yaparak tefsir etmiştir.751

Netice itibariyle NBZ/“ذبن” kökü, özellikle bu âyetteki kullanımıyla yani Allah’ın Kitabı’na muhalefet etmeyi,752 _{ona uymamayı, gereğiyle amel etmemeyi,} onu terk edip ondan yüz çevirmeyi ifade eden manalarıyla ‘tilâvet’ kavramının karşıtı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu karşıt anlam da tilâvetin Allah’ın Kitabı’nı sıkıca tutmak753 yani onun içeriğiyle ilgilenip gereğiyle amel etmek, olduğunu vurgulamaktadır.

Mehcûr kelimesi ise lügatte “kendisiyle teahhütte bulunulması gereken bir şeyi terketme; herhangi bir şeyden bedenen, lisanen veya kalben ayrılıp uzaklaşma” ayrıca “alay etme, çirkin söz söyleme” ve “hezeyan savurma, saçmalama” gibi anlamlara gelen HCR/“رجه” kökünün754 _{ism-i mefûlüdür. Buna göre “terkedilmiş,} ayrılınmış, ilgilenilmeyen; alay edilmiş, (kendisi hakkıda) çirkin söz söylenilen, hezeyanda bulunulan” gibi manalara gelir. Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli yapılarda otuz

748 _{Kurtubî, el-Câmi‘, II/267.}

749 _{Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, I/182; Mâtürîdî, Te’vîlât, I/520; İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, I/120;}

Kurtubî, el-Câmi‘, II/267; Beydâvî, Envâru’t-tenzîl, I/97; İbn Kesîr, Tefsîr, I/512.

750 _{Mukâtil, Tefsîr, I/126; Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, III/218; Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, I/494;}

Şimşek, Hayat Kaynağı, I/127.

751 _{Kurtubî, el-Câmi‘, II/267; Ebû Hayyân, Şa‘bi ve Süfyân’a göre yukarıdaki âyette geçen ‘Allah’ın}

kitabı’ ifadesi Tevrat’a delalet etmektedir, der. Bkz. Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, I/494.

752 _{Bkz. Seâlibî, el-Cevâhirü’l-hısân, I/287.}

753 _{Meryem Sûresi’nin 12. Âyeti’nde geçen “ ةَّوُقِب با تِكْلا ِذُخ ىٰيْح ي ا ي” buyruğu, ‘Allah’ın emrettiğiyle amel}

etmesi, nehyettiğinden de uzaklaşması’ anlamında tefsir edilmiştir. Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, IX/55.

bir yerde geçen HCR/“رجه” kökünün, bir yerde “mehcûr” olarak ve “Kur’ân’ı terketmek, maddi ve manevi olarak ondan uzaklaşmak” anlamında kullanıldığı görülür. Bu kullanımıyla mehcûr kavramı, “ilahî kitapları, özellikle de Kur’ân’ı okuyup gereğiyle amel etmek” anlamına gelen tilâvetin zıddında yer alan kavramlardandır.

Mehcûr kelimesi, Furkân Sûresi’nin 30. âyetinde şu şekilde geçmektedir: “ا روُجْه م نٰاْرُقْلا ا ذٰه اوُذ خَّتا ىِمْو ق َّنِا ِّب ر ا ي ُلوُسَّرلا لا ق و : Peygamber, ‘Ey Rabbim! Kavmim bu Kur’ân’ı terk edilmiş bir şey hâline getirdi’ dedi.”

Müfessirlerin çoğu, Hz. Peygamber (sas)’in bu sözü, bizzat (bu dünyada) söylediği ve bununla müşrikleri, Kur’ân’a kulak vermemeleri ve onu dinlememeleri sebebiyle Yüce Allah’a şikâyet ettiği kanaatindedirler. Bununla birlikte âyetin sibâkını nazara alan Ebû Müslim, Taberî ve Begavî gibi bazı müfessirlere göre bu kelam, Hz. Peygamber’in ahirette söyleyeceği bir sözdür. Razi ise birinci görüşün âyetin lafzına daha uygun olduğu görüşündedir.755

Müfessirlerin ‘mehcûr’ kelimesine verdikleri anlam da HCR/“رجه” kökünün lügat manalarına uygun olarak iki grupta toplanır. Bunlardan birincisine göre mehcûr, ‘terketmek, ayrılmak’ anlamına gelen ‘نا ر ْجِه/hicrân’ masdarındandır ve “(Kur’ân’ı) terkedilmiş bıraktılar, onu kabul etmediler, onu dinlemekten yüz çevirdiler, ona iman etmeyip onun içeriğiyle amel etmediler” demektir. İkinci görüşe göre ise ‘kötü söz söylemek’ anlamına gelen ‘ ر جْه أ’ fiilinden gelmektedir ve “hakkında atılıp tutulan, ileri geri konuşulan” anlamına gelir. Mücahid’e göre “Çünkü âyetlerim size okunurdu da siz buna karşı büyüklük taslayarak arkanızı döner, geceleyin toplanıp onun aleyhinde hezeyanlar savururdunuz”756 _meâlindeki âyet-i kerimede geçen ‘ نوُرُجْه ت’ kelimesi de bu manada kullanılmıştır ve ‘Kur’ân hakkında hak olmayan kötü sözler söylüyordunuz’ demektir.757 _{Netice itibariyle} müşriklerin ‘Kur’ân hakkında atıp tutmaları’ Nehaî (v. 96/714) ve Mücahid’den nakledildiğine göre onu, hezayân sarfedilen bir mevkiye koyarak onun hakkında kötü

755 _{Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XIX/9; Begavî, Meâlimü’t-tenzîl, VI/82; Râzî, Mefâtîhu’l-gayb,}

XXIV/77; İbn Kesîr, Tefsîr, X/303.

756 _{Müminûn 23/66-67.}

757 _{Bu âyette geçen ‘ نوُرُجْه ت’ kelimesi ile ilgili izahlara tezimizin son bölümünde bulunan ‘tilâvete}

sözler söylemeleri; onun sihir, şiir, yalan ve saçmasapan şeyler olduğunu iddia etmeleridir.758

Başka bir âyette “İnkâr edenler dediler ki: ‘Bu Kur’ân’ı dinlemeyin. Baskın çıkmak için o okunurken yaygara koparın”759 _{buyrulduğunu hatırlatan İbn Kesîr,} konumuzla ilgili olarak şunları söyler: “Onlara Kur’ân tilâvet edildiği zaman gürültüyü çoğaltıyor ve başka konularda konuşuyorlardı ki Kur’ân’ı işitmesinler. İşte bu, Kur’ân’ı terketme kabîlindendir. Yine ona îmânı ve onu tasdiki terk etmek de ondan ayrılmaktır. Onu anlamayı ve üzerinde düşünmeyi terk etmek de ondan ayrılmak anlamına gelir. Onunla ameli, emirlerine sarılmayı, yasaklarından çekinmeyi terk etmek de onu bırakmaktır. Ondan yüz çevirip şiir, konuşma, şarkı, eğlence ve söze (dalmak) veya başkasından alınmış herhangi bir yola sapmak da onu bırakmaktır.”760

Müfessirlerin beyanına göre bu sözün nakledilmesindeki maksat, müşriklerin söylediklerini haber vermek değil, Peygamber (sas)’in şikâyetinin büyüklüğünü bildirmek ve kavmini korkutmaktır. Zira peygamberler Allah’a sığınıp kavimlerinden şikâyet ettiklerinde, onlara mühlet verilmeksizin azap geliverir.”761

Burada mehcûr kavramıyla ilgili olarak naklettiğimiz izahlar doğrultusunda diyebiliriz ki tilâvet, Kur’ân’ı mehcûr bırakmamayı; onu tasdik etmeyi, okumayı, dinlemeyi, anlamayı ve içeriğiyle ameli terk etmemeyi gerekli kılar. Yine Kur’ân’ı tilâvet, onu tazim edip onun hakkında saygısızca ileri geri konuşmamayı da gerektirir. Kur’ân’ı mehcûr bırakmak, Hz. Peygamber’in şikâyetine sebep olan bir davranış olduğuna göre bunun mukabili olan tilâvetin Hz. Peygamber’in ve de Yüce Allah’ın razı olup takdir edeceği bir ibadet olduğu kesindir.