Ümniyye

Kur’ân-ı Kerîm’deki anlamlarından biri de ‘tilâvet etmek/okumak’ olması açısından tilâvet kavramıyla ilgisi bulunan kavramlardan biri de ‘ümniyye’ kavramıdır.

Ümniyye/“ ةَّيِنْمُأ” kelimesi, MNY/“ىنم” kökünden türemiş bir isimdir ve emâniyy/“ _{يِنا م ” kelimesinin tekilidir. Kelimenin kök halinin mazisi “ م}أ ى ن ”; muzarisi “ىِنْم ي”; mastarı da “ا ن م” şeklindedir. Bu kavramın Kur’ân’da okumak anlamında geçtiği fiil şekli, tefa‘ul bâbındadır ve bu bâbta kelimenin mazisi “ىَّن م ت”; muzarisi “ىَّن م ت ي”; mastarı da “ا يِّن م ت” şeklinde gelir. Lügatlerde MNY/ “ىنم” kökü fiil olarak ‘takdir etmek, belaya uğratarak denemek/denenmek, (bir şeye) muvaffak olmak, (meniyi) akıtmak, (Mina’ya) gelmek, (bir şeyi) arzulamak/temenni etmek, yalan düzmek/uydurmak, karşılık vermek, gerekli olmak, geciktirmek, rekabet etmek/yarışmak, (binite binmiş birinin arkasına) binmek, okumak/okuyup yazmak’ anlamlarında kullanılmıştır.400 _{Kelimenin asıl anlamının ‘takdir etmek’ olduğu, diğer} bütün manalarının ondan neşet ettiği, ifade edilmiştir.401

İsfahânî, “ىَّن مَّتل ا” kelimesini izah ederken şunları söyler: “Temenni, bir şeyi nefiste/zihinde takdîr ve tasavvur etmektir. Kimi zaman bu, tahmin ve zanna dayanır; kimi zamanda bir asıl üzerine kurulu bir yapı ve tefekküre dayanır. Çoğunluğu tahmine dayandığından yalan için kullanımı yaygın olmuştur. Ayrıca temennilerin çoğu, hakikati olmayan şeylerin tasavvurudur. Ümniyye ise, bir şeyin temenni (takdir ve tasavvur) edilmesi sonucu zihinde hâsıl olan surettir.”402

Kader anlamına gelen “ى ن مْل ا”/el-Menâ kelimesi ve erlik suyu anlamında kullanılan “ ُّيِن مْل ا”/el-Meniyyü kelimesi de bu köktendir. Yine bu kökten olan “ى ن مْل ا”/el-Menâ’nın kader anlamından başka ölüm, maksat, mukabil/hiza anlamlarına geldiği; “ى نِم” kelimesinin ise ism-i mekân olarak kan akıtıldığı/kurban kesildiği için veya Hz. Âdem’in temennisi sebebiyle403 Mekke’de bir mevkinin ismi olduğu, aynı

400 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, IV/169; Cevherî, Sıhâh, s. 1004; İbn Sîde, el-Muhkem, X/510-512;}

İsfahânî, Müfredât, s. 779-780; İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, XV/294; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.1721-1722; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, 347-350; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III/931-932.

401 _{Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III/931.} 402 _{İsfahânî, Müfredât, s.780.}

403 _{İbn Abbas (ra)’tan nakledildiğine göre Cebrâil (as), Hz. Âdem’den ayrılmak istediği zaman, ona}

‘Temenni et!’ buyurmuş, o da ‘Cenneti temenni ederim.’ demiş; buradan alınarak (o beldeye) Mina ismi verilmiştir. Bkz. Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.1721; İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, XV/294; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, 348; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III/931.

zamanda Necid’de de bir yere bu ismin verildiği ifade edilmiştir. Bir put ismi olan “ ةا ن م”/Menât da bu köktendir.404

MNY/“ىنم” kökü, Kur’ân-ı Kerîm’de yirmi iki yerde geçmektedir. “ ةَّيِنْمُأ”/ümniyye kelimesi bir yerde405_{; onun çoğulu olan “ يِنا م أ”/emâniyy kelimesi ise} beş yerde406 _{geçer. Yine bu kökten geldiklerini ifade ettiğimiz, “}

ُّيِن مْل ا”/el-Meniyyü407 ve “ ةا ن م”/Menât408 _{kelimeleri de birer defa geçmektedir. Bu isim yapılarının dışında} MNY/“ىنم” kökünün çeşitli fiil kalıplarında on dört defa geçtiği görülür. Bütün bunların kullanıldıkları manaları ise genel hatlarıyla şu şekilde sıralamak mümkündür:

1) Yalan ve batıl sözler: Hadîd Sûresi’nde “ ُّىِنا م ْلَا ُمُكْتَّر غ و”409 _{buyrulmuştur.} Burada “ ُّىِنا م ْلَا” kelimesi, batıl sözler anlamındadır.410 _{Mücâhid, Bakara Sûresi’nin} 78. âyet-i kerîmesinde “ نوُّنُظ ي َّلَِا ْمُه ْنِا و َّىِنا م ا َّلَِا با تِكْلا نوُم لْع ي لَ نوُّيِّمُا ْمُهْنِم و”411 _şeklinde geçen “ َّىِنا م ا”/emâniyy kelimesinin de bu manada olduğunu söylemektedir.412 _Buna göre âyet-i kerîme, “Kitap namına büyüklerinin haber verdiği şeyden başka bir şey bilmezler; o da batıl/yalan olduğu halde onu hak zannederler” anlamına gelir.413

2)Tamah ve hırslar: Bakara Sûresi’nde geçen “ ْمُهُّيِنا م ا كْلِت”414 _{cümlesindeki} “ َّىِنا م ا” kelimesi, bu manadadır.415 _{Bu âyette kelimenin ‘yalan, hak olmayan/batıl} sözler’ anlamına geldiği de ifade edilmiştir.416 _{Nisa Sûresi’nde geçen “ُ لَ و ْمُكِّيِنا م اِب سْي ل} با تِكْلا ِلْه ا ِّىِنا م ا”417 _{cümlesindeki “}

َّىِنا م ا”/emâniyy kelimesinin de ‘tamah ve hırs/aşırı istek’ anlamına geldiği belirtilmiştir.418

404 _{Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, IV/169; Cevherî, Sıhâh, s. 1004; İbn Sîde, el-Muhkem, X/510-512;}

İsfahânî, Müfredât, s. 779-780; İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, XV/294; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.1721-1722; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, 347-350; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III/931-932.

405 _{Hac 22/52.}

406 _{Bakara 2/78; Bakara 2/111; Nisa 4/123 (iki defa); Hadîd 57/14.} 407 _{Kıyâmet 75/37.}

408 _{Necm 53/20.}

409 _{Hadîd 57/14 ( Batıl sözler sizi aldattı).} 410 _{Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 443.}

411 _{Onlardan bazıları da ümmîdirler. Kitab'ı bilmezler. Ancak birtakım batıl şeyleri bilirler ve onlar}

yalnız zanneder dururlar.

412 _{İsfahânî, Müfredât, s. 780.}

413 _{Kaysî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib, Tefsîru’l-müşkil min garîbi’l-Kur’âni’l-‘azîm ‘ale’l-îcâz ve’l-}

ihtisâr, thk. Hüdâ et-Tavîl el-Meraşlî, Dâru’n-Nûri’l-İslâmî, Beyrût 1408/1988, s. 96–97.

414 _{Bakara 2/111 (Bu, onların kuruntuları!).} 415 _{Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, 443.} 416 _{Taberî, Câmi‘u’l-beyân, I/492.}

417 _{Nisa 4/123 (İş, ne sizin tamahınıza, ne de kitap ehlinin tamahına göredir).} 418 _{Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 443.}

3) (Bir şeyi) istemek: Bakara Sûresinin 94. âyetinde geçen “ ت ْو مْلا اُوَّن م ت ف”419 cümlesinde, yine Bakara Sûresinin 95. âyetindeki “ا د ب ا ُه ْوَّن م ت ي ْن ل و”420 _{ifadesinde, ayrıca} Cuma Sûresindeki “ تْو مْلا اُوَّن م ت ف”421 ibaresinde, MNY/“ىنم” kökü, bu manada kullanılmıştır.422

4) Takdir edilmek/yaratılmak: Necm Sûresi’nin “ىٰنْمُت ا ذِا ة فْطُن ْنِم” âyetinde geçen, yine Kıyâmet Sûresi’nin 37. âyeti olan “ى ٰنْمُي ٍّىِن م ْنِم ة فْطُن ُك ي ْم ل ا” buyruğunda geçen “ى ٰنْمُي/ىٰنْمُت” kelimelerinin bu anlamda olduğu, ifade edilmiştir.423 _{Bu kelimelerin} ‘birden dökülmek, akmak’ anlamlarına geldiği de söylenmiştir.424

5) Meni: Erkek ya da kadın menisi.425 _{Yukarıda Kur’ân’da bir defa geçtiğini} ifade ettiğimiz “ ُّيِن مْل ا”/el-Meniyyü kelimesi, Kıyâmet Sûresi’nde “ ٍّىِن م ْنِم ة فْطُن ُك ي ْم ل ا ى ٰنْمُي”426 _{şeklinde geçmektedir. İsfahânî, MNY/“ىنم” kökünün asıl anlamı olan ‘takdir} etmek’ manasından hareketle bu kelimenin, kendisinden canlıların takdir edildiği şey, anlamında meni için kullanıldığını ifade eder.427

6) Bir put adı/Menât: (Önceden) Kâbe’nin ortasında bulunan taştan bir putun adıdır.428 _{Kur’ân’da “ى ٰر ْخُ ْلَا ة ثِلاَّثلا ةوٰن م و”}429 _{şeklinde, bir defa geçer.}

7) Kuruntu/vehim vermek: Nisa Sûresi’nde geçen ve şeytana nispetle ifade edilen “ ْمُهَّن يِّن مُ لَ و”430 _{ile “}

ْمِهيٖ ن مُي و”431 _{kelimelerinin bu manaya geldiği görülür. Zeccâc,} “ ْمُهَّن يِّن مُ لَ و” kelimesini, “Onlara ahirette nasip elde edecekleri vehmini veririm” şeklinde tefsir etmiştir.432 _{Bundan başka ifadenin “Yalan haber vereceğim, Cennet} vs. yoktur diyeceğim, tevbeyi geciktirmelerini sağlayacağım, süsleyeceğim” manalarından birine gelebileceği de söylenmiştir.433

419 _{Haydi, ölümü isteyin!} 420 _{(Ölümü) asla istemezler.}

421 _{Cuma 62/6 (Haydi, ölümü isteyin!).}

422 _{Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 443.}

423 _{İsfahânî, Müfredât, s.779; Ebû Hayyân, Ebû Abdillah Muhammed b. Yusûf el-Endülüsî, Tuhfetü’l-}

erîb bimâ fi’l-Kur’âni mine’l-garîb, thk. Semîr el-Meczûb, Beyrût 1403/1983, s. 289.

424 _{Zemahşerî, Keşşâf, IV/417.}

425 _{İsfahânî, Müfredât, s. 779; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît, s.1721- 1722; İbn Manzûr, Lisânü’l-}

‘Arab, XV/294; Zebîdî, Tâcü’l-‘arûs, 347-350; Asım Efendi, Terceme-i Kâmûs, III/931-932.

426 _{Kıyâmet 75/37 (O, dökülen meniden bir sperm değil miydi?).} 427 _{İsfahânî, Müfredât, s. 779.}

428 _{Ebû Hayyân, Tuhfetü’l-erîb, s. 288.}

429 _{Necm 53/20 (Ve üçüncüleri olan ötekini, Menât’ı).} 430 _{Nisa 4/119 (Muhakkak onları boş kuruntulara boğacağım).} 431 _{Nisa 4/120 (ve onları kuruntulara sürükler).}

432 _{Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, II/109.} 433 _{İbnü’l-Cevzî, Zadü’l-Mesir, II/205}

8) Okumak: Bakara Sûresi, 78. âyet-i kerîmede “ َّلَُ ِا با تِكْلا نوُم لْع ي لَ نوُّيِّمُا ْمُهْنِم و نوُّنُظ ي َّلَِا ْمُه ْنِا و َّىِنا م ا ”434 _{şeklinde geçen “}

َّىِنا م ا” kelimesinin ve Hac Sûresi’nin 52. âyeti olan “ُ ُنا طْيَّشلا ىِقْلُي_{ا م ُ ٰ اللّ ُخ سْن ي ف ٖهِتَّيِنْمُا ىٖف ُنا طْيَّشلا ى قْل ا ىٰ ن م ت ا ذِا َّلَِا ٍّىِب ن لَ و لوُس ر ْنِم كِلْب ق ْنِم ا نْل سْر ا ا م و} مي ٖك ح ميٖل ع ُ ٰ اللّ و ٖهِتا يٰا ُ ٰ اللّ ُمِكْحُي َّمُث” buyruğundaki “ىٰ ن م ت” ve “ ةَّيِنْمُأ” kelimelerinin bu manaya geldiği ifade edilmiştir.435 _{Mâtürîdî, bu görüşü Kisâî’ye (v. 189/805) izafe} etmektedir.436 _{Ferrâ, Hac Sûresi’ndeki “ى ٰ ن}

م ت” ve “ ةَّيِنْمُأ” kelimelerinin tilâvet manasında olduğunu fakat Bakara’daki “ َّىِنا م ا” kelimesinin ‘uydurulmuş sözler’ anlamına geldiğini, belirtir. Ona göre bu âyette kelime, ‘ümmilerin Allah’ın kitabından değil de büyüklerinin sözlerinden dinledikleri’ manasındadır.437

Müşkilü’l-Kur’ân yazarı Kaysî de bu görüştedir.438

İsfahânî, Bakara’daki “ َّىِنا م ا” kelimesini Mücâhid’in ‘yalan’ olarak, diğer müfessirlerin ise ‘anlamadan yoksun mücerret tilâvet’ olarak tefsir ettiklerini söyler. Çünkü ona göre ‘anlamaksızın okuma’, sahibini ancak tahmin (ve zan) üzerine (bina edilmiş) bir tasvire sürükler. Yine o, temenninin439 _{bazısının bir esasa dayalı olan} tefekkürden kaynaklandığını, Yüce Allah’ın da bu manada Hz. Peygamber’in yaptığı tilâveti, temenni olarak adlandırdığını ifade eder. Ona göre, Hz. Peygamber (sas), Rûhu’l-Emîn’in kalbine indirdiği şeyle ilgili acele edince “ ِنٰاْرُقْلاِب ْل جْع ت لَ و”440 _{ve “ لَ} ٖهِب ل جْع تِل ك نا سِل ٖهِب ْكِّر حُت”441 _{buyrukları gelmiş ve “هِتَّيِنْمُا ى ٖف ُنا طْيَّشلا ى قْل ا ىٰ ن م ت ا ذِا”}442 _{âyeti ile} onun tilâveti, ‘temenni’ diye isimlendirilmiştir.443

Râzî de yukarıdaki âyetlerde bu kelimenin ‘kalbin temennisi’ ve ‘okumak’ olmak üzere iki anlama geldiğini, özellikle dil âlimlerinin kelimeye ‘okumak’

434 _{Bunların bir de ümmî kısmı vardır, kitabı, kitabeti bilmezler, ancak bir takım kuruntu yığını}

ümniyyeler kurar ve sırf zann ardında dolaşırlar.

435 _{Sicistânî, Ebû Bekir Muhammed b. Uzeyz, Garîbü’l-Kur’ân, Mektebetü Muhammed Ali Sabîh,}

Mısır 1382/1963, s. 5; Kaysî, Tefsîru’l-müşkil, s. 260; Dâmegânî, İslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir, s. 443; Ebû Hayyân, Tuhfetü’l-erîb, s. 288; Taberî, ilk âyetteki emâniyy kelimesinin ‘yalanlar’ anlamına gelmesinin daha uygun olacağını belirtirken; ikinci âyetteki temennâ ve ümniyye kelimelerinin ‘okumak’ veya ‘konuşmak/hadisi nefs’ olarak tefsir edildiğini, söyler. Bkz. Taberî, Câmi‘u’l-beyân, I/375; XVII/189–190.

436 _{Mâtürîdî, Te’vîlât, I/449.} 437 _{Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, I/45.} 438 _{Kaysî, Tefsîru’l-müşkil, s. 97.}

439 _{Bir şeyi zihinde takdir ve tasvir etmek. Bkz. İsfahânî, Müfredât, s. 779.} 440 _{Taha 20/114 (Kur’an’ı okumakta acele etme).}

441 _{Kıyâmet 75/16 (Onu (vahyi) çarçabuk almak için dilini kımıldatma).}

442 _{Hac 22/52 (Bir şey temenni ettiği zaman, şeytan onun bu temennisine dair vesvese vermiş}

olmasın).

anlamını verdiklerini, bunun da kelimenin asıl manası olan ‘takdir etmek’le bağlantılı olduğunu belirtir. Yine onun naklettiğine göre, bu durum şöyle de izah edilmiştir: “Kur’ân okuyan kimse, bir rahmet âyetine geldiğinde, o rahmetin tahakkuk etmesini temenni eder, azap âyetiyle karşılaştığında ise buna maruz kalmamayı ister; bu sebeple kıraat, ümniyye diye isimlendirilmiştir.”444

Bu kavramla ilgili yaptığımız araştırma neticesinde şunları söyleyebilirim: MNY/“ىنم” kökünün ‘okumak’ anlamında kullanılması, iki âyette üç kelime için söz konusu olmuş, bu da kelimenin temel anlamı olan ‘takdîr etmek’le bağlantılı olarak izah edilmiştir. İsfahânî’nin özellikle Bakara’daki “ ىِنا م ا” kelimesinin ‘anlamadan yoksun mücerret tilâvet’, olarak tefsir edildiğine dikkat çekmesi ve âyetin geçtiği siyâka göre bu durumun yerilmesinin söz konusu olması, bizce önem arz etmektedir. Yani âyette anlamaksızın okuma, hoş karşılanmamaktadır. Yine İsfahânî, yukarıda da değindiğimiz gibi Hac Sûresi’nde bahsedilen tilâvetin Hz. Peygamber’in vahyi bellemeye iştiyakından dolayı gösterdiği acele sebebiyle temennâ ve ümniyye diye isimlendirildiğini ihsas etmektedir. Bunlar da bize, Kur’ân-ı Kerîm’de övülen ve emredilen bir tilâvet türü olan tertîlin ‘tane tane okumak ve acele etmemek’ anlamlarını hatırlatmaktadır. İlgili kavramı açıklarken de ifade ettiğimiz gibi tertîl, düşünmeyi ve anlamayı sağladığı için emredilmiştir. Okuma anlamına alınan temenni veya ümniyye/emânî ise gerek acele ederek (olumlu temennilerle) yapılan okuma olsun, gerekse manasını anlamadan okuma veya okunan şeylerin batıl bir zanla kabul edilip dinlenmesi şeklinde olsun, yerilmiş; her ikisinden de kaçınılması zımnen tavsiye edilmiştir.