Yoksullu u azaltmay amaçlayan devlet transferlerinin yoksulluk oran

Toplam transferlerin yoksulluk üzerindeki etkisinin, olabilecek etkisinin yar s ndan daha az oldu una yukar da de inilmi ti. Söz konusu durum, transferlerin ula t yoksul kesimin gelirinde yeterli art yapamamas ndan kaynaklanmaktad r. Bu bölümde transfer türlerinden yaln zca ye il kart ayni yard m (3. grup), ya l l k maa , burs, di er sosyal yard mlar ve do rudan gelir deste i (4. grup) ile ayni yard mlar n (5. grup) yoksulluk oran nda yapt s n rl etkinin nedenleri incelenecektir. Yukar da toplam transferler için yap ld gibi, transferlerin yoksulluk oran üzerindeki etkisini belirleyen iki unsur (a. ula t yoksul kesimin büyüklü ü, b. ula t yoksul kesimin gelirinde yapt art ) çerçevesinde bu transferler analiz edilecektir.

Dördüncü bölümden hat rlanaca gibi, söz konusu transferlerin ula t klar kesimdeki yoksullar n oran yüzde 100 olmad ndan, bu transferlerin yoksul ve yoksul olmayanlar aras nda yeniden da l m yap larak ula t klar yoksul kesimin oran art r labilir. Ancak ula lan yoksul oran n n artmas , bu transferlerin yoksulluk oran üzerindeki etkisini de i tirmek için yeterli midir? A a da, söz konusu her bir transfer grubu için, bu transfer gruplar n n ula t yoksul kesimin oran ve bu transferlerin yoksul kesimin ne kadar n yoksulluk s n r na ula t rabildi i, ne kadar n ula t ramad analiz edilmektedir.

a. Ye il kart ayni yard m (3. Grup Transfer): Ye il kart ayni yard m ki ilerin

sa l k harcamas nedeniyle daha yoksul duruma dü melerini engelleyici bir transferdir. Çünkü, yoksul ki i sa l k için bir harcama yapmamaktad r. Örne in yoksul ki i ayl k 10 YTL sa l k harcamas yap yorsa ye il kart ile birlikte art k bu 10 YTL’yi harcamayacak ve geliri (harcamas ) önceki duruma göre 10 YTL artm olacakt r. Bu transfer türünün sak ncal bir taraf , fazla kullan mlara yol açabilmesidir. Ye il kart olan ki inin, ye il kart olmad duruma göre daha fazla sa l k kurulu una gitme veya ilaç kullanma olas l artar. Ancak, ye il kart ayni yard m n n gelirde çok fazla bir art yapmas beklenmez. Çünkü, ye il kart kullan m alan yaln zca sa l k ile s n rland r lm t r. Dolay s yla, ye il kart kullan m , gelire,

ancak yap lan sa l k harcamas kadar pozitif katk sa lamaktad r36. Asl nda, ye il kart ayni yard m n n çok önemli bir faydas , yoksul kesimin sa l k hizmetlerine eri iminin sa lanmas d r.

Grafik 5.4’te, ye il kart ayni yard m almadan önce yoksul olanlar n ne kadar n n ye il kart ayni yard m ald ktan sonra yoksulluktan kurtulabildi i görülmektedir. Grafik 5.4, yukar da toplam transferler için çizilen Grafik 5.3’teki analizin toplam transferler yerine, ye il kart ayni yard m için yap lm halidir. Grafik 5.4’ten görülece i gibi, ye il kart ayni yard m , 2002 y l nda yoksullar n yüzde 19,4’üne ula rken, 2005 y l nda bu oran artarak yüzde 43,1’e ula m t r. Beklendi i gibi, ye il kart ayni yard m n n yoksulluk üzerindeki etkisi ise, oldukça s n rl d r. Ye il kart ayni yard m ula t yoksullar n, 2002 y l nda yüzde 7,3’ünü, 2005 y l nda ise yüzde 5,1’ini yoksulluk s n r üzerine ç karabilmi tir.

Grafik 5.4. YeCil Kart Ayni Yard m n n Yoksulluk Üzerindeki Etkisi

(Yüzde) 3,9 6,1 5,1 12,1 5,8 18 38 7,3 0 10 20 30 40 50 2002 2003 2004 2005

Ye il kart ayni geliri öncesi yoksul olanlar aras nda ye il kart ayni geliri ald ktan sonra da yoksul olanlar

Ye il kart ayni geliri öncesi yoksul olanlar aras nda ye il kart ayni geliri ald ktan sonra yoksul olmayanlar

Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

b. Ya l l k maa , burs, di er sosyal yard mlar ve do rudan gelir deste i (4. Grup Transferler): Grafik 5.5’te bu transfer grubundaki transferlerin ula t

yoksullar n oran ile bu transferin ula t kesimin ne kadar n yoksulluktan kurtard görülmektedir. 2002 y l nda yoksullar n yüzde 12,8’i bu transferlerden yararlan rken, 2005 y l nda bu oran yüzde 28,4’e yükselmi tir. Ancak, bu transferleri elde ettikten sonra yoksul kalmaya devam edenlerin oran , yoksulluktan kurtulanlardan daha fazlad r. Söz konusu transferler yoksulluk oran n mevcut

36 _{Veri setine ye il kart ayni yard m ortalama ye il kart harcamas kadar i lendi inden ye il kart olan kesimin}

durumda azaltt ndan çok daha fazla azaltabilir. Çünkü, ula t yoksul kesimin tamam n yoksulluktan kurtaramamaktad r.

Grafik 5.5. Dördüncü Grup TransferlerinYoksulluk Üzerindeki Etkisi

(Yüzde) 2 1 1,3 3,7 1 10,8 8,8 14,7 24,7 11,1 0 5 10 15 20 25 30 2002 2003 2004 2005 2005 (1)

4. grup transferler öncesi yoksul olan kesimde 4. grup transferi ald ktan sonra yoksul olanlar 4. grup transferler öncesi yoksul olan kesimde 4. grup transferi ald ktan sonra yoksul olmayanlar Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

(1) Do rudan gelir deste i hariç.

2005 y l için do rudan gelir deste i ödemeleri hariç oldu u durumda, bu transfer grubunun etkisine bak ld nda, yoksullar n yüzde 12,1’ine ula t ancak yoksullukta 1 puanl k bir azal yapt görülmektedir. Dolay s yla, bu transfer grubunun yoksulluk üzerindeki etkisi oldukça dü üktür. Bu transfer grubunun, ula t kesimde yoksul olmayanlar n oran n n yüzde 50’den fazla oldu u dördüncü bölümde belirtilmi ti. Dolay s yla, söz konusu transferler yoksul ve yoksul olmayanlar aras nda yeniden da t larak, etkisi art r labilir.

c. Devletten ayni yard mlar (5. Grup Transfer): Yoksullu u azaltmay

amaçlayan bir transfer türü olan ayni yard mlar, 2002 y l nda yoksullar n yüzde 3,8’ine, 2005 y l nda ise yüzde 28,6’s na ula maktad r. Yayg n bir transfer türü olmakla birlikte, ayni yard m yararlan c lar n n önemli bir k sm n yoksul olmayanlar olu turmaktad r. Bundan dolay , ula t yoksul oran da dü ük kalmaktad r. Ancak, Grafik 5.6’dan görüldü ü gibi, ayni yard mlar n yoksulluk üzerindeki etkisini s n rlayan as l faktör ula t kesimin gelirinde yeterli art sa layamamas d r. Ayni yard mlar, ula t yoksul kesimin yüzde 1’inden daha az n yoksulluk s n r üzerine ç karabilmektedir. Dolay s yla, ayni yard mlar n da, yoksulluk üzerindeki etkisi oldukça azd r. 2005 y l nda ayni yard m, ula t yoksul kesimin tamam n yoksulluk s n r n n üzerine ç karabilmi olsayd , yoksulluk oran n yüzde 0,6 yerine yüzde 28,6

oran nda azalt rd . Ayni yard mlar için öncelikli sorun hedef kitlesinin do ru belirlenmesidir. Çünkü, 2004 ve 2005 y llar nda ayni yard mlar n elde edildi i kesimin büyük bölümü yoksul olmayan kesimdir. E er mevcut miktar ula t kesimdeki yoksullar lehine yeniden da t l rsa, bu transferin yoksullu u azalt c etkisi artacakt r.

Grafik 5.6. Ayni Yard mlar n Yoksulluk Üzerindeki Etkisi

(Yüzde) 0,3 0,1 0,3 3,5 8,2 21 28 0,6 0 5 10 15 20 25 30 2002 2003 2004 2005

Ayni yard m öncesi yoksul olan kesimde ayni yard m ald ktan sonra yoksul olanlar Ayni yard m öncesi yoksul olan kesimde ayni yard m ald ktan sonra da yoksul olmayanlar

Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

Sonuç olarak; yoksullu u azaltmay hedefleyen çe itli devlet transferlerinin, yoksulluk oran üzerindeki etkilerinin s n rl olmas nedeninin benzer oldu u görülmektedir. Bu transferler ula t klar yoksul kesimin önemli bir k sm n yoksulluk s n r n n üzerine ç karamamaktad r. Bu transferlerden yoksul olmayan kesimlerin de yararlan yor olmas ndan dolay , öncelikle mevcut transfer miktar n n, yararlan c lar aras nda, yoksullar n lehine yeniden da l m gerekmektedir. Ayr ca, transferlerin miktar da, yoksul kesimin gelirini yoksulluk s n r na ç karacak kadar art yapmaya yeterli de ildir.

5.3. Türkiye’de Sosyal Transferlerin Yoksulluk Aç $ Üzerine Etkisi ve Bu