Türkiye’de sosyal transfer harcamalar

Bu bölümde Türkiye’deki sosyal harcamalar, ESSPROS s n fland rmas ile analitik bütçe s n fland rmas çerçevesinde ele al nacakt r. Ancak, bunlar n yan s ra OECD ülkeleri için derlenen, OECD Sosyal Harcama Veritaban (SOCX) ve DPT taraf ndan Türkiye için derlenen sosyal harcama istatistikleri de mevcuttur. SOCX’un yap s , ESSPROS’a oldukça benzemektedir. DPT taraf ndan derlenen ve 2007 ile 2008 y llar Programlar nda24 yay mlanan sosyal harcamalar ise, kamu kesimi aç s ndan e itim, sa l k ve sosyal koruma bile enlerini kapsamaktad r.

3.2.2.1. ESSPROS s n fland rmas çerçevesinde sosyal transfer harcamalar

TÜ4K taraf ndan, ESSPROS s n fland rmas na uygun sosyal harcama tutarlar n n derlenmesine yönelik ba lat lan çal ma çerçevesinde, Türkiye’de sosyal korumaya yönelik verilerin, AB ülkeleriyle kar la t rma yap labilecek standartlarda, ESSPROS tan m ve s n fland rmalar na uygun olarak, 2009 y l ndan itibaren her y l düzenli olarak yay mlanmas ve EUROSTAT’a gönderilmesi hedeflenmektedir.

Bu kapsamda EUROSTAT’a ilk veri transferi A ustos 2004’te, son veri transferi ise, Eylül 2007’de yap lm t r. 4lk veri transferinden sonra gerek kapsam gerekse kalite eksikli i giderilmeye çal lm t r. Ancak, halen baz sorunlar a lamam t r. Çünkü, söz konusu verilerde içerilmeyen, ancak i birli i yap lmas gereken baz kurum ve kurulu lar bulunmaktad r. Bugüne kadar i birli i yap lan kurum ve kurulu lar; ÇSGB, Maliye Bakanl , Sa l k Bakanl , SGK, SYDGM, Türkiye 4 Kurumu, SHÇEK, Afet 4 leri Genel Müdürlü ü, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geli tirme ve Destekleme 4daresi Ba kanl (KOSGEB), Vak flar Genel Müdürlü ü, Yüksekö renim Kredi ve Yurtlar Kurumu (YURTKUR), Ankara Büyük ehir Belediyesi, Türkiye K z lay Derne i ve Mehmetçik Vakf d r. Ancak, i birli i yap lan bu kurulu lardan da sosyal harcama kapsam na girebilecek tüm veriler henüz al nmam t r.

Kapsam eksikli i ile birlikte, TÜ4K taraf ndan elde edilen yakla k diyebilece imiz sosyal harcama tutar , 2003 y l nda GSY4H’n n yüzde 10,4’üne, 2004 y l nda ise yüzde 11,1’ine tekabül etmektedir25. Söz konusu harcaman n 2004 y l için ayr nt lar na bak lacak olursa;

• Sa l k harcamalar GSY4H’n n yüzde 3,5’ini,

• Özürlülük harcamalar GSY4H’n n yüzde 0,3’ünü,

• Ya l l k ödemeleri GSY4H’n n yüzde 5,7’sini,

• Dul-yetim ödemeleri GSY4H’n n yüzde 1,3’ünü,

• Aile yard m ödemeleri GSY4H’n n yüzde 0,2’sini,

• 4 sizlik ödemeleri GSY4H’n n yüzde 0,1’ini,

• Di er harcamalar ise GSY4H’n n yüzde 0,1’ini olu turmaktad r.

Sosyal harcamalar n en büyük bölümünü, AB’de oldu u gibi ya l l k ödemeleri olu turmaktad r. Ya l l k ödemelerinin de yüzde 97’si emekli ayl klar ndan olu maktad r. Sosyal harcamalar içinde ikinci büyük bile en ise yine AB’ye benzer bir biçimde, sa l k harcamalar d r. Sa l k harcamalar n n toplam harcamalar içindeki pay yüzde 31,4’tür. Özürlülük, aile yard mlar ve i sizlik ödemelerinin ise sosyal harcamalar içindeki paylar oldukça dü üktür. Özürlülük ödemelerinin toplam harcamalar içindeki pay yüzde 2,3 iken; aile ve di er harcamalar n pay yüzde 1,8, i sizlik ödemelerinin pay yüzde 1 ve konut ve di er harcamalar n pay ise yüzde 1’dir.

Grafik 3.5. ESSPROS Çerçevesinde Türkiye’de Sosyal Harcamalar-2004 (Yüzde)

Özürlülük; 2 Aile; 2 Konut ve di6er; 1

Ya+l.l.k ve dul- yetim; 63 +sizlik; 1 Hastal.k ve sa6l.k; 31 Kaynak: TÜ4K

Türkiye’de gelire ba l transferlerin toplam sosyal harcamalar içindeki oran , AB ülkeleri ile kar la t r ld nda dü ük kalmaktad r. Türkiye’de gelire ba l transferler toplam sosyal transferlerin yüzde 6,9’unu, AB’de ise yüzde 10’unu olu turmaktad r. Gelire ba l transferlerin GSY4H içindeki pay ise, AB’de yüzde 2,7 iken, Türkiye’de yüzde 1 civar ndad r. Geriye kalan transferler ise, gelir durumundan ba ms z olarak verilmektedir. Ye il karttan dolay gelire ba l transferler en fazla sa l k harcamalar içindedir.

Türkiye’de, sosyal koruma harcamalar n n yüzde 65’i nakdi harcamalardan olu maktad r. Geriye kalan harcamalar ayni olarak yap lmaktad r. Nakdi ödemelerin

yüzde 92,3’ü, ya l l k ve ölüm ayl klar ndan olu maktad r. Ayni ödemelerin en büyük bölümünü (yüzde 96,5) ise, sa l k hizmetleri olu turmaktad r. Geriye kalan ayni ödemeler ise, genellikle sosyal hizmet ve yard m kapsam nda yap lmaktad r.

3.2.2.2. Bütçe s n fland rmas çerçevesinde sosyal transfer harcamalar

Türkiye’de bütçe rakamlar yoluyla sosyal harcama tutar na ula mak için; Merkezi Yönetim Bütçesi, SGK Bütçesi, bütçe d fonlar ve mahalli idare bütçelerine bakmak gerekmektedir.

Analitik bütçe s n fland rmas nda devlet faaliyetlerinin türünü gösteren fonksiyonel s n fland rmadaki birinci düzey kodlardan 10.su olan “sosyal güvenlik ve sosyal yard m hizmetleri” sosyal harcamalara kar l k gelmektedir. Çünkü, söz konusu kod kapsam ndaki sosyal koruman n fonksiyonlar ve bunlar n tan mlar , ESSPROS’u temel almaktad r (Maliye Bakanl , 2004:85). Ancak, ESSPROS’da sa l k hizmetleri, sosyal harcama kapsam nda iken, sa l k hizmetleri fonksiyonel s n fland rmada 10. kod alt nda de ildir. Bu kapsamda, ESSPROS’daki tan ma uygun bir sa l k harcamas tutar na ula abilmek için, merkezi yönetim bütçesinden ve SGK’dan yap lan sa l k harcamalar ile ye il kart harcamalar n ve geçici i göremezlik ödene ini ilave etmek gerekmektedir.

Merkezi yönetim bütçesi, mahalli idareler, SGK, 4 sizlik Sigortas Fonu ve SYDTF ile mahalli idarelerin 10. koda kar l k gelen harcamalar n n toplam 2006 y l rakamlar na göre GSY4H’n n yüzde 9,8’ine tekabül etmektedir26 (DPT, 2007a: 98). Analitik bütçe s n fland rmas kapsam ndaki sa l k harcamalar ESSPROS tan m na uygun olmad ndan, sa l k harcamalar27 ayr ca hesaplan p bu tutara eklenmi tir. Buna göre, analitik bütçe s n fland rmas kullan larak elde edilen sosyal

26 _{Genel devlet harcamalar n n fonksiyonel da l m hesaplan rken, genel devlet kapsam içindeki birimler}

aras ndaki transfer i lemlerinde, ilgili transfer tutarlar n n, transferi yapan kurulu ta harcama olarak; transfer yap lan kurulu ta da gelir olarak gösterilmemektedir. Böylece, bir kamu geliri, geliri ilk olarak elde eden birimin hesab nda gelir; nihai olarak harcayan birimin hesab nda da gider olarak yaz lmaktad r. Bu çerçevede, özellikle genel kamu harcamalar nda genel bütçe gelirlerinden ayr lan pay ve fonlar n, merkezi yönetim bütçesi harcama baz ndan temizlenmesi ve kamu kesimine ili kin ilgili birimlerde ili kili olduklar fonksiyonel harcama kodlar nda gösterilmesi nedeniyle söz konusu fonksiyonel harcama kaleminde dü ü olurken di er fonksiyonel harcama kalemlerinde art lar olmu tur (DPT, 2007a: 49).

27 _{Sa l k harcamalar içinde merkezi yönetim ile sosyal sigorta kurulu lar taraf ndan yap lan sa l k harcamalar ,}

harcamalar 2006 y l için GSY4H’n n yüzde 13,7’sidir. 2004 y l için ise, ayn yöntem uygulanarak bulunan sosyal harcama GSY4H’n n yüzde 12,9’dur.

Dolay s yla, 2004 y l için TÜ4K taraf ndan elde edilen sosyal harcama tutar ile bütçeden elde edilen sosyal harcama tutarlar birbirlerine yak nd r. Bütçeden elde edilen sonuçlarda idari harcamalar da oldu undan, bu tutar n biraz daha yüksek ç kmas beklenen bir sonuçtur. Ancak, ESSPROS çerçevesinde TÜ4K taraf ndan derlenen rakamlarda da, her ne kadar tutar çok fazla de i tirmesi beklenmese de, iki tane sivil toplum kurulu unun sosyal harcamalar vard r.

Sonuç olarak, Türkiye’deki sosyal harcaman n bile enler baz ndaki yap s , AB’deki yap ile benzerlik göstermektedir. Örne in, en fazla harcama yap lan bile enin ya l l k ve sa l k ödemeleri olmas gibi. Ancak, 2004 y l nda AB’de sosyal harcama miktar GSY4H’n n 26,2’si iken, Türkiye’de yüzde 12,9’dur28. Ayn y l için göreli yoksulluk oranlar ise, AB’de yüzde 16, Türkiye’de yüzde 24,5’tir. Dolay s yla, daha fazla sosyal harcama yapan AB-25’te, daha az harcama yapan Türkiye’ye göre yoksulluk oran daha dü üktür. AB-25’te, Türkiye’deki sosyal harcamaya yak n tutarda (GSY4H’n n oran olarak) harcama yapan ülkeler, Letonya, Litvanya ve Estonya’d r. Ancak, bu ülkelerdeki yoksulluk oran , Türkiye’den daha dü üktür. Dolay s yla, Türkiye’nin sosyal transfer sisteminin daha derinlemesine analizinin gereklili i bu sonuçlardan da anla lmakta olup, söz konusu analizler çal man n dördüncü ve be inci bölümlerinde yap lmaya çal lacakt r.