Transferlerin elde edildi i kesimin yoksulluk aç klar

4. SOSYAL TRANSFERLER N GEL R VE YOKSULLUKLA

4.3. Sosyal Transferlerin Yoksullara Ula ma Oran

4.3.2. Transferlerin elde edildi i kesimin yoksulluk aç klar

Transferlerin yoksul ve yoksul olmayan kesim taraf ndan nas l payla ld na yukar da de inilmi ti. Transferlerin ula t yoksullar n, ne kadar yoksul olduklar , di er bir deyi le yoksulluk s n r ndan ne kadar uzakta olduklar ise, bu bölümde ele al nacakt r. Söz konusu husus, transferlerin yoksulluk üzerindeki etkisini belirleyen unsurlardan biridir. Çünkü, transferin ula t yoksul kesimin yoksulluk s n r na yak n olu u, söz konusu yoksul kesimin az bir transferle yoksulluk s n r na getirilebilece ini gösterir. Buna kar n, e er transferlerin ula t yoksullar n gelirleri, yoksulluk s n r n n çok alt ndaysa, söz konusu yoksul kesimin yoksulluk s n r na getirilmesi daha fazla harcama gerektirecektir.

Tablo 4.6.Transfer Alan Kesimin Ortalama Yoksulluk Aç klar (Yüzde) Gruplar (1) 2002 2003 2004 2005 Grup1 _{26,3 34,5 28,4 26,4} Grup2 _{26,9 32,9 28,2 29,0} Grup3 _{21,1 22,4 20,2 21,6} Grup4 18,3 24,4 17,4 19,2 Grup5 _{14,8 34,6 13,9 15,6} Grup6 22,9 30,4 24,3 24,5

Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

(1) Grup 1: emekli ayl , Grup 2: emekli ayl d ndaki primli sistem transferleri, Grup 3: ye il kart ayni yard m , Grup 4: ya l l k maa , burs, di er sosyal yard mlar ve do rudan gelir deste i, Grup 5: ayni yard mlar, Grup 6: devletten yap lmayan transferler.

Tablo 4.6’da, y llar itibar yla, her bir transfer grubunun ula t yoksul kesimin ortalama yoksulluk aç n n, yoksulluk s n r na olan oranlar yer almaktad r. Söz konusu tablo olu turulurken öncelikle, her bir transfer grubu için, transfer alan yoksul kesimlerin (transfer öncesi yoksul), yoksulluk s n r na olan uzakl klar n n toplam hesaplanm t r. Daha sonra, ortalama bir yoksulluk aç bulmak için, bulunan toplam aç k, söz konusu transferin yoksul yararlan c lar n n say s na bölünmü tür. Bu ekilde bulunan ortalama aç klar, y llar itibar yla ka la t rma yapabilmek için, ait oldu u y l n yoksulluk s n r na bölünerek, söz konusu yoksullar n ortalama gelirinin yoksulluk s n r n n ne kadar alt nda oldu u bulunmu tur. Dolay s yla, oranlar büyüdükçe, ilgili transfer türünden yararlanan yoksul kesimin yoksulluk s n r na uzakl art yor demektir. Örne in, 2005 y l nda emekli ayl alan yoksul kesimin, emekli ayl öncesi yoksulluk s n r na ortalama uzakl , yoksulluk s n r n n yüzde 26,4’ü kadard r. Di er bir deyi le, emekli ayl alan yoksullar n emekli ayl öncesi ortalama gelirleri, yoksulluk s n r n n yüzde 73,6’s kadard r.

Genel olarak, transferlerin elde edildi i kesimlerin yoksulluk s n r na olan ortalama uzakl klar , yoksulluk s n r n n yüzde 20 ila yüzde 30’u kadard r. Tüm y llar için, emekli ayl ve di er primli sistem kapsam ndaki transferlerin elde edildi i kesimin yoksulluk s n r na uzakl , yoksulluk s n r n n yüzde 30’una yak nd r. Buna kar n, primli sistem kapsam d ndaki transferlerin ula t yoksul kesimin yoksulluk s n r na ortalama uzakl yüzde 20 civar ndad r.

Özellikle emekli ayl , düzenli ve daha yüksek miktarda olmas nedeniyle, bu transferleri alan kesimlerin gelirlerinin önemli bir bölümünü emekli ayl olu turmaktad r. Ayr ca, emekli ayl alan kesimdeki hanehalk reisinin genellikle çal mad ve dolay s yla gelirini ba ka ekillerde çok fazla art ramad da yukar da belirtilmi ti. Dolay s yla, bu transferler verilmeden önce, bu kesimin yoksulluk s n r n n alt na inmeleri beklenen bir sonuçtur.

Be inci grupta yer alan ayni yard mlar alan yoksul kesimin ise, 2003 y l hariç yoksulluk s n r ndan uzakl di er tüm transferlere göre daha dü üktür. Yukar da, 2004 ve 2005 y llar nda ayni yard mlar n elde edildi i kesimdeki yoksullar n oran n n azald ndan bahsedilmi ti. Dolay s yla, ayni yard mlar 2004 ve 2005 y llar nda hem daha az oranda yoksula ula makta, hem de çok yoksul olan bir kesim taraf ndan elde edilmemektedir. Ayni yard mlar n genellikle ücretli kesim taraf ndan elde ediliyor olmas ve elde edildi i kesimde primli sistem transferi yararlan c lar n n da olmas , ayni yard mlar öncesi yoksul olan kesimin gelirlerini art rmalar na olanak sa lamaktad r. Bu ekilde, ayni yard m n elde edildi i kesimin, ayni yard m öncesi yoksulluk aç da dü ük kalmaktad r.

Ayni yard m d nda, yoksullu u azaltmay hedefleyen ye il kart ayni yard m ve dördüncü gruptaki nakdi transferlerin ula t kesimdeki ortalama yoksulluk aç ise yüzde 20 civar ndad r. Söz konusu kesimin ortalama yoksulluk aç nispeten daha az oldu undan, daha az transferle bu kesim yoksulluk s n r na getirilebilir. Bu transfer türlerinin ula t kesimin ortalama yoksulluk aç , primli sistem kapsam ndaki transferler ile alt nc gruptaki di er transferlerden bile daha dü üktür. Dolay s yla, ayni yard mlar da dahil, yoksul kesimin elde etti i transferler, bu transferleri elde etmeden önce zaten yoksulluk s n r na nispeten yak nd r. Ancak, sonuç ba ka bir bak aç s yla de erlendirilecek olursa, farkl bir boyut ortaya ç kabilir. Möyle ki, bu transferleri alan yoksul kesimler gelirlerini ba ka yollardan art r yor olabilirler. Önceki bölümlerde de gösterildi i gibi, söz konusu transferlerden yararlanan kesimdeki hanehalk reislerinin büyük bir bölümü çal maktad r. Bu da, söz konusu transferlerin genellikle düzensiz ve dolay s yla hanehalk için güvenilebilir bir gelir kayna olmamas ndan kaynaklanmaktad r. Primli sistem kapsam ndaki transferler daha düzenli ve yüksek miktarl oldu undan, bu transferler

yararlan c lar için önemli bir gelir kayna olmakta ve bu ki iler gelirlerini ba ka yollardan art rma gere ini di er yoksul kesim kadar duymamaktad r. Nitekim, ileriki bölümlerde gösterilece i gibi, emekli ayl elde edildi i kesimdeki yoksullar n büyük bir bölümünü yoksulluktan kurtarmaktad r.

4.4. Yoksulluk Durumuna Göre Yoksul Kesimin Yararland $ Transfer Türleri

Bu bölümün amac , mevcut durumda yani transfer sonras yoksul olan kesimin elde etti i transfer türlerini tespit etmektir. Bu ekilde, hangi transfer türüne müdahale edilirse, yoksullu un de i ebilece i bulunabilir. Bu bölümün, transferlerin yoksullara ne kadar ula t n n incelendi i bir önceki ba l ktan fark , burada transfer elde ettikten sonra, yani mevcut durumda yoksul olanlar n hangi transfer türlerinden yararland klar n n incelenmesidir. Bir önceki alt ba l kta ise, transferlerin elde edildi i kesimde, transfer öncesi yoksullu un ne kadar oldu u incelenmi tir. Dolay s yla, bir önceki alt bölüm transfer öncesi, bu bölüm ise transfer sonras yoksullu u esas almaktad r.

4.4.1. En yoksul kesimin elde etti$i transfer türleri

Transferler, ula t klar kesimdeki yoksullar n yoksullu unu çok de i tiremeyebilir. Hatta, baz kesimler transfer elde etseler dahi yoksulluk s n r na çok uzakta ya amaya devam edebilirler. Bu transferlerin hangileri oldu u bilinirse, en yoksul kesimlerin yoksulluklar n n azalt labilmesi için, hangi transfer türlerine müdahale edilmesi gerekti i anla labilir. Bu bölümde, en yoksul olan kesimin (transfer sonras ) alm oldu u transfer türlerine bak lacakt r. En yoksul kesim olarak ise, geliri yoksulluk s n r n n yar s ndan daha az olanlar esas al nacakt r.

Tablo 4.7’de 2003 ve 2005 y llar için, tüm transferler sonras en yoksul olan kesimin ne kadar n n transferlerden yararland ve hangi oranlarda hangi transfer türlerinden yararland klar yer almaktad r. Yukar da gösterildi i gibi, yoksul kesimin transferlerden yararlanma oranlar , 2004 ve 2005 y llar nda art göstermi tir. Dolay s yla, y llar aras nda baz farkl l klar oldu undan, 2004 öncesi bir y l, 2004 sonras da bir y l al narak tablo olu turulmu tur.

Tablo 4.7. En Yoksul Kesimlerin Elde Etti$i Transfer Türleri (Yüzde) Gruplar (1) 2003 2005 Grup1 8,6 1,1 Grup2 2,5 4,0 Grup3 _{2,2 26,2} Grup4 8,1 21,3 Grup5 17,1 25,1 Grup6 _{18,6 20,4}

En az bir transfer geliri olanlar _{44,8 69,9}

Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

En yoksul kesimde yer alanlardan transfer alanlar n oran , 2003 y l ndan 2005 y l na art göstermi tir. Nitekim, söz konusu kesimin elde etti i transfer türlerine ili kin oranlar da, 2005 y l nda genel olarak daha yüksektir. 2003 y l nda primli sistem kapsam ndaki transferler en yoksul kesimin yüzde 11,1’i (8,6+2,5) taraf ndan elde edilirken, 2005 y l nda bu oran dü ü göstermi tir. Dolay s yla, primli sistem kapsam ndaki transferleri elde ettikten sonra da yoksulluk s n r na çok uzakta olanlar n oran azalm t r. Yukar da da de inildi i gibi, 2003 y l ndan 2005 y l na özellikle emekli maa lar nda önemli iyile melerin olmas bunun en önemli nedenidir.

2003 y l nda, en yoksul kesim, yoksullu u hedefleyen transfer türlerinden daha az yararlan rken, 2005 y l nda bu transfer türleri yoksul kesim aras nda yayg nla maya ba lam t r. 2005 y l nda, en yoksul kesim taraf ndan en fazla elde edilen transfer türleri, ye il kart ayni yard m , devletten yap lan di er ayni yard mlar ve dördüncü grupta yer alan sosyal transferlerdir.

En yoksul kesim aras nda transfer geliri elde edenlerin oran artmakla birlikte, hala transfer geliri olmayan yoksullar bulunmaktad r. Ancak, en yoksul kesimin yoksullu unun hafifletilmesi amaçlan yorsa, bu kesimin en fazla elde etti i transfer türleri olan, yoksullu u azaltmay hedefleyen transfer türlerine müdahale edilmesi gerekmektedir. En yoksul kesimin büyük bir bölümü, ye il kart, devletten yap lan nakdi sosyal yard mlar ve ayni yard mlardan yararlanmakta, ancak hala yoksul kalmaya devam etmektedir. Bu husus, transferlerin yoksulluk üzerindeki etkilerinin incelendi i ileriki bölümlerde daha ayr nt l bir biçimde ele al nacakt r.

4.4.2. Yoksulluk s n r na nispeten daha yak n yaCayan yoksullar n elde etti$i transfer türleri

Bu bölümde en yoksul kesimin biraz üzerinde gelire sahip olan kesim ile yoksulluk s n r n n hemen alt nda gelire sahip olan kesimin yararland transfer türlerine bak lacakt r. En yoksul kesimin biraz üzerinde gelire sahip yoksul kesim için gelir aral , yoksulluk s n r n n yar s ile yüzde 75’i aras olarak; yoksulluk s n r n n hemen alt nda gelire sahip olan yoksul kesimin gelir aral ise, yoksulluk s n r n n yüzde 75’i ile yoksulluk s n r aras olarak belirlenmi tir.

Tablo 4.8. Gelir Aral $ Baz nda Yoksul Olan Kesimin Elde Etti$i Transfer Türleri-2005

(Yüzde)

Gruplar (1)

Yoksulluk s n r n n %75’inden fazla gelire

sahip yoksullar

Yoksulluk s n r n n %75’inden az, %50’sinden fazla gelire sahip yoksullar

Grup1 7,6 4,0 Grup2 _{4,3 4,4} Grup3 38,2 49,8 Grup4 26,8 26,9 Grup5 _{29,7 28,2} Grup6 16,3 19,6

En az bir transfer geliri olanlar 77,0 79,7

Kaynak: HBA ham verileri ile yazar n kendi hesaplamalar .

Geliri yoksulluk s n r n n yüzde 50’si ile yüzde 75’i aras nda olan kesimin yar s , ye il karttan yararlanmaktad r. Bunun yan s ra, en yoksul kesimde oldu u gibi, ayni yard mlar ve devletten yap lan nakdi sosyal transferler bu grup içinde de oldukça yayg nd r.

Yoksulluk s n r n n alt nda ancak geliri yoksulluk s n r n n yüzde 75’inden fazla olan kesim için de, söz konusu transfer türleri en çok yararlan lan transfer türleridir. Emekli ayl alan hanelerdeki fertlerin oran bu grupta biraz daha fazlad r. Ancak, primli sistem kapsam ndaki transfer türleri, transfer sonras yoksul kesimde çok yayg n de ildir. Takip eden bölümde görülece i gibi, bu durum emekli ayl n n elde edildi i kesimi yoksulluktan kurtarmakta oldukça ba ar l olmas ndan kaynaklanmaktad r.

T

TRRAANNSSFFEERRLLEERR

NN

Y

YOOKKSSUULLLLUUKK

ÜÜZZEERR

NNDDEEKK

E

ETTKK

LLEERR

5. SOSYAL TRANSFERLER N YOKSULLUK ÜZER NDEK ETK LER

Bu bölümün amac , sosyal transferlerin yoksullu u ne kadar azaltt n n bulunmas d r. Bu amaçla, yoksulluk oran kullan larak, transfer öncesi ve sonras durumda yoksulluk oran n n ne kadar farkl la t incelenecektir. Bunun yan s ra, transferlerin toplam yoksulluk aç n ne kadar de i tirdi ine de bak lacakt r. Bu bölümde, a a da ayr nt lar verilen Beckerman Modeli Türkiye için uygulanacakt r. Bu ekilde, Türkiye’deki transferlerin ne kadar etkin oldu u hususu da ortaya ç kar lmaya çal lacakt r. Tüm bu sonuçlardan yola ç karak, Türkiye’de transferlerin daha etkin kullan lmas durumunda yoksulluk aç ve yoksulluk oran ne olurdu sorusuna cevap bulmak için, baz senaryo analizleri de yap lacakt r. Bu bölümde ayr ca, AB ülkelerinde sosyal transferlerin yoksullu u azaltmada ne kadar etkin oldu una dair bilgi verilecektir. Bu bölümde, Türkiye için yap lan tüm analizlerde HBA ham verileri esas al nmaktad r34.

5.1. Sosyal Transferlerin Yoksulluk Üzerindeki Etkisinin Ölçümünde

Belgede Türkiye’de Sosyal Transferlerin Yoksulluk Üzerindeki Etkileri (sayfa 138-147)