Sosyal Transfer Kavram

1.5.1. Yoksullu$a iliCkin politikalarda sosyal transferlerin yeri

Devlet, gelir da l m n n iyile tirilmesi ve yoksullu un azalt lmas sürecine de i ik politikalarla müdahale etmektedir. Yoksullukla mücadele politikalar nda; ekonomik politikalar, yap sal ve kurumsal de i imler, e itim, sa l k gibi sektörel politikalar ile devletin vergi ve transfer politikalar belirleyici olmaktad r. Bu kapsamda olu turulacak politika araçlar ana hatlar ile birçok ülke için ayn olmakla birlikte, önlemler ülkeden ülkeye farkl l k gösterebilir. Çünkü, her ülkenin ekonomik ve sosyo-kültürel yap s farkl d r.

Devletin yoksullukla mücadeledeki araçlar n n çe itlili i yoksullu un çok boyutlu bir kavram olmas ndan kaynaklanmaktad r. Nitekim, yoksullukla mücadele ederken tek bir politika arac kullanmak çok etkili sonuçlar vermez. Bu alandaki deneyimler, yoksullukla mücadeledeki en etkili politika eklinin, ekonomik

politikalar ile sosyal politikalar n e güdümlü bir biçimde yürütülmesi oldu unu göstermektedir. Yürütülen ekonomik politikalar n yoksul yanl s olmas ve dolay s yla sosyal boyutun ihmal edilmemesi bu anlamda önem ta maktad r.

Uygulanan vergi ve transferler d ndaki politikalar, ekonomide de i ik süreç ve mekanizmalar çerçevesinde bir refah da l m ve yoksulluk belirlemektedir. Ancak, ülkeden ülkeye de i mekle birlikte, devlet her ülkede piyasada olu an bu göstergelere vergiler arac l yla ilk müdahaleyi yapar. 4kinci müdahaleyi ise, bu vergilerin bir bölümünü veya daha fazlas n kar l ks z gelir transferleri eklinde bireyler aras nda yeniden da tarak gerçekle tirir (TÜS4AD, 2000:21). Nitekim, teorik olarak milli gelirin tüketici birimleri aras ndaki da l m n iki ekilde de i tirmek mümkündür:

a. milli gelirin tüketici birimleri aras ndaki da l m n belirleyen asli faktörleri

de i tirerek,

b. milli geliri kamu gelirleri ve harcamalar yoluyla yeniden da tarak.

Birinci durumda, ekonomide de i ik süreç ve mekanizmalar çerçevesinde ilk olarak ortaya ç kan gelir, brüt gelirdir. Bu ekonomik süreçte brüt gelir ile bir refah da l m ve yoksulluk olu ur. Buna birincil da l m ad verilir. E er, da l m belirleyen asli sebepler de i ir veya de i tirilirse, ekonomide kendili inden meydana gelen bu da l m de i ir. 4kinci durumda ise, da l m tayin eden asli sebeplere dokunulmaz. Vergi ve harcama sistemi, milli geliri yeniden da tm olur (Türk, 1999:318). Bu da l ma ise, ikincil da l m ad verilmektedir. 4kincil da l m, gelirin do u u ile kullan l aras nda geçen yeniden da l m ile ilgili konular kapsamaktad r. Bu nedenle ikincil da l m, devletin araya girerek sosyal ve etik nedenlerle birincil da l m düzenlemesi anlam na gelir. 4kincil gelir da l m n n, birincil da l ma göre daha e itçi oldu u kabul edilir. Gelirin birincil ve ikincil da l m aras nda farkl la mas nedeniyle, gerek gelir da l m gerekse de yoksulluk farkl la r.

Devletin birincil da l m düzeltme, yani gelirin olu um sürecinde e itsizli i azaltma müdahaleleri; ücret farkl l klar n azaltmaya yönelik müdahaleler, asgari ücret uygulamas , faiz oranlar na müdahale, üretici ve tüketiciyi korumak amac yla tar msal ürün fiyatlar na müdahale, rekabeti engelleyici uygulamalar yasaklayan yasal

düzenlemeler, bölgeler aras geli mi lik farklar n azalt c tedbirler, sermaye piyasas n n geli mesini sa lamak ve enflasyonla mücadele eklindedir (Dinler, 2002:284-285). Söz konusu politikalar k saca, istihdam, ücret ve fiyat politikalar ba l klar alt nda toplanabilir.

Yeniden da l m araçlar yani gelirin elde edilmesinden sonra yap lan e itsizli i azalt c müdahaleler; maliye politikas araçlar olan vergi ve kamu harcamalar d r. Devlet bu araçlar kullanarak ikincil da l m belirler. Kamu harcamalar , çok de i ik özellikler ta maktad r. Bunlar n bir bölümü savunma, adalet, emniyet ve altyap benzeri hizmetlerden olu urken, di er bir grup ki ilere daha do rudan yarar sa layan e itim, sa l k ve transfer harcamalar gibi harcamalard r. Mal ve hizmetlerle ilgili kamu harcamalar , mal ve hizmet al mlar olarak adland r lmaktad r. Buna ek olarak devlet, toplumsal refah yükseltmek ve özellikle gelir düzeyi dü ük yoksul hane halklar n n ya am standartlar n iyile tirmek amac yla, hane halklar na kar l ks z gelir transferleri yapar (Dornbusch and Fischer, 1998:39).

Kamu harcamalar , devletin gelirin yeniden da l m n sa lamak için kullanabilece i bir araç iken, tüm kamu harcamalar n n as l amac gelirin yeniden da l m n sa lamak de ildir. Transferlerin ve vergilerin harcanabilir gelir üzerinde do rudan etkisi bulunurken, di er kamu harcamalar n n yani devlet al mlar n n harcanabilir gelir üzerindeki etkisi dolayl d r. Çünkü, devlet al mlar ile öncelikle bir harcama veya yat r m yap lmas daha sonra bu harcama veya yat r m sonucu olu an hizmetten dü ük gelir gruplar n n yararlanmas gerekir. Oysa, vergi ve transferler, ki inin harcanabilir gelirini s ras yla gider ve gelir kalemleri olarak do rudan etkilemektedir. Nitekim, a a daki e itlikten görülece i üzere, transferlerdeki art , harcanabilir geliri art r r.

Harcanabilir Gelir = milli gelir + transferler - dolays z vergiler - sosyal güvenlik prim kesintileri

Transferlerin bile enleri ülkeden ülkeye farkl l k göstermektedir. Ancak, genelde transfer bile eni içinde sosyal amaçl transferler bulunmaktad r. Devlet gelir da l m ndaki adaletsizli i azaltmak amac yla korunmas gereken ya da yard ma

muhtaç olan kimselere, sosyal amaçla, kar l ks z yard mlarda bulunur. Sosyal transfer ödemeleri ad verilen bu yard mlarla devlet, ekonomide milli gelirin daha dü ük gelirliler lehine yeniden da l m n sa lar (Dinler, 2002:318). Bir anlamda sosyal devlet anlay n n bir sonucu olan sosyal transferler; emekli ayl , ya l l k maa , sosyal yard mlar, ayni yard mlar, i gücü piyasas na girebilecek bilgi ve beceriye sahip olmayan ancak çal abilecek durumdaki bireylerin i gücü piyasas na girmelerinin kolayla t r lmas ve i gücü piyasas na girinceye kadar yap lan destekler gibidir.

Be eri sermayeye yat r m yap larak, insanlar n kendi kendilerine yeterli bireyler haline gelmesi yoksullu un azalt lmas nda uygulanabilecek en kal c çözümdür. Böyle bir durum iki olumlu sonucu beraberinde getirecektir: a) yoksullu un ve b) devlet taraf ndan yap lan yard mlara ba ml l n azalmas . Ancak, kal c sosyal kazan mlar n önemli araçlar olan ve sosyal yat r m olarak nitelendirebilece imiz politikalar, sosyal transferlerin tam ikamesi de ildir. Asl nda bunlar, birbirini tamamlay c politikalard r. Çünkü, Freeman (2001)’ n da belirtti i gibi, özellikle yoksul kesim i gücü piyasas na girmekte zorluk çekiyorsa (özürlülük, ya l l k gibi nedenlerden dolay ) i gücü piyasas n n yoksulluk üzerindeki etkisi azalmaktad r. Bu nedenle, büyüme ya da i gücü piyasas ndaki de i ikliklerin yan s ra yoksullu u özellikle demografik de i imler, gelir da l m , devletin transfer ödemeleri de etkiler. 4 gücü piyasas na girebilecek bilgi ve beceriye sahip olmayan ancak çal abilecek durumdaki bireylerin, i gücü piyasas na girmelerinin kolayla t r lmas ve i gücü piyasas na girinceye kadar desteklenmeleri, di er bireylerin ise, düzenli olarak transferlerle desteklenmeleri gerekebilir. Bu anlamda sosyal transferler, yoksullukla mücadelede önemli bir araçt r.

1.5.2. Yeniden da$ l m ve sosyal refah

Yoksullar lehine yap lan yeniden da l m ile, yoksul kesimlerin gelirleri artarken, yoksul olmayan kesimlerin gelirleri azalabilir. Dolay s yla ilk bak ta yeniden da l mla birlikte, yoksullar n refah artarken, yoksul olmayanlar n refah azal yor gibi görünmektedir. Ancak, gelir e itsizli i ve yoksulluk, sosyal refah azalt c bir etkiye sahip olabilece inden, gelir e itsizli ini azalt c müdahaleler de

sosyal refah aç s ndan istenen bir olgu olabilir. Wodon and Yitzhaki (2004:2) e itsizli in yoksulluk üzerindeki etkisinden ba ms z bir biçimde, e itsizli in, sosyal refah üzerinde negatif etkisi oldu unu ifade etmektedir. Bu durumu ise, “göreli yoksunluk (relative deprivation)” teorisi ile aç klamaktad rlar. Göreli yoksunluk teorisine göre, ki iler ve hanehalklar kendi refah düzeylerini kendi mutlak tüketim veya gelirleri ile de erlendirmezler. Bunun yerine kendilerini ba kalar yla kar la t r rlar. Bu durumda, yüksek e itsizlik, refah negatif yönde etkileyecektir.

Gelirin yeniden da l m toplam sosyal refah nas l etkiler? Gelir da l m ve yoksulluk sosyal refah ilgilendiren bir konudur. Azalan marjinal fayda teorisine göre gelir artt kça, gelirin artan birimlerine atfedilen de er azalacakt r. Dolay s yla, yoksul bir ki inin ilave bir birim paraya verdi i de er zengin bir ki iye göre daha fazlad r. Bu nedenle toplam sosyal refah, yüksek gelir gruplar ndan dü ük gelir gruplar lehine yap lacak gelir transferleri ile artacakt r. Bunun yan s ra, hem zengin hem de yoksullar için bir birimlik paran n de eri ayn oldu u durumda bile, yeniden da l m toplam refah art rabilir. Çünkü, ki ilerin fayda fonksiyonlar , sosyal sorumluluk, fedakarl k gibi nedenlerle toplumun geriye kalan n n fayda fonksiyonlar na ba l olabilir. Bu durumda da yeniden da l m toplam refah art r r (Shavell, 2004:648-649).

Rosen (1995:157-160) iki tip refah fonksiyonu için (hem toplam sosyal refah n her bireyin refah n n toplam oldu u, hem de en dü ük faydaya sahip olan n sosyal refah na ba l oldu u), yeniden da l m n baz ki ilerin faydas n art r rken baz lar n nkini azaltt n göstermi tir. Bu durumda yeniden da l m Pareto üstün1bir durum de ildir. Ancak bu sonuç, ki ilerin faydalar n n yaln zca kendi gelirlerinin bir fonksiyonu oldu u varsay m ndan kaynaklanmaktad r. Yüksek gelir grubundakilerin faydas dü ük gelir grubundakilerin faydalar ile birlikte art yorsa yeniden da l m Pareto üstün olabilir.

Ohtake and Tomioka (2004:3-7) da yeniden da l m tercihini belirleyen unsurlar analiz etmi lerdir. Buna göre, ki ilerin cari gelirlerinin, gelecekteki gelir beklentilerinin, gelir e itsizli inin, toplumda e it f rsatlar n olup olmad na dair inanc n, geçmi teki gelir ve deneyimlerin, risk al p alamama durumlar n n, ya n,

sosyal sorumluluk hislerinin ve i sizlik gibi faktörlerin yeniden da l m destekleyip desteklememe karar n etkileyen faktörler oldu u öne sürülmü tür.

1.5.3. Sosyal transferler ve iCgücü arz

Sosyal transferler i gücü arz üzerinde etkili olabilirler. Sosyal transferlerle birlikte ki inin i gücü arz azalabilece i gibi, artabilmesi de söz konusudur. Sosyal transfer programlar tasarlan rken, i gücü arz üzerindeki etkisinin de göz ard edilmemesi için, bu konuya de inilmektedir. Ancak, bu konu ayr bir çal man n konusunu te kil edebilir. Sosyal transferlerin i gücü arz üzerindeki etkisi çal abilecek durumdaki yoksullar için geçerli bir durumdur.

Sosyal transferlerin i gücü arz üzerindeki etkisi, sosyal transfer program na göre de i iklik gösterebilir. 4yi bir transfer sisteminin dizayn , e itlik ve al kanl klarda yaratabilece i de i im aras ndaki dengenin sa lanmas n gerektirir. Yoksullara yönelik yaln zca i gücü piyasas politikalar n veya yaln zca transfer politikalar n uygulamak, her iki politikan n uyumlu bir biçimde uyguland zamanki kadar iyi sonuç vermeyecektir. Özellikle gelire ba l2 ve düzenli yard m niteli inde olan transferlerin nispeten az olu u nedeniyle, Türkiye için, transferlerin i gücü arz üzerindeki etkisinin s n rl olmas beklenir. Dördüncü bölümde de, sosyal transferlerden yararlanan kesimin çal ma ve i teki durumuna ili kin bir analiz yap lmaktad r.