Yetenek Tabanlı Duygusal Zekâ Modeli

Yetenek modelinde duygusal zekâ yetenekler kümesi olarak da kabul edilmektedir. Bu modelde duygusal zekâ ve duygularla birlikte mantık yürütülerek elde edilen bilginin öneminden bahsedilmektedir. Ayrıca duygusal zekâ, birtakım ölçülebilen ve test edilebilen kabiliyetler Ģeklinde tanımlanmaktadır (Mayer ve Salovey, 1997). Bu modelde unutulmaması gereken en önemli nokta kiĢi sadece duygusal algılaması iyi olursa genel ruh hali değiĢikliğinden yararlanabilir ve duyguları anlayabilir. Bu algılama sayesinde tam olarak hisleriyle baĢ edebilecek ve yönetebilecek gerekli bilgiye sahip olabilir (Mayer, 2000c).

18

2.4.1.1. John Mayer ve Peter Salovey Modeli

Salovey ve Mayer (1993), “duygusal zekâ” terimini resmi olarak kavramlaĢtırıp bir model içine yerleĢtiren ilk araĢtırmacılardır. Bu modele göre duygusal zekâ, zihinsel yeteneğin bir çeĢidi olup duygu ve zekânın karĢılıklı etkileĢimi üzerine odaklanmaktadır (Mayer ve Salovey, 1997). Mayer ve Salovey, oluĢturdukları bu modeli duygusal yeterlik olarak isimlendirebileceklerini fakat çerçevelerini zekânın tarihsel literatürüne bağlamak için duygusal zekâ kavramını seçtiklerini ifade etmiĢlerdir (akt. Çakar ve Arbak, 2004, s. 35). Duygusal zekânın, biliĢsel ve duygusal sistemin ortak bir ürünü olarak ortaya çıktığını; biliĢsel sistemin duygular hakkında soyut yargılama iĢlemi yaparken, duygusal sistemin biliĢsel kapasiteyi artırdığını savunmaktadırlar (ĠĢmen, 2001, s. 57).

Kurdukları model Gardner‟in kiĢisel zekâ kavramıyla benzeĢmektedir. Mayer ve Salovey (1997, s. 5) duygusal zekâyı “duyguları doğru olarak algılama, değerlendirme ve ifade etme; düĢünce kabiliyetinin geliĢtirilerek duyguların üretimi; duyguları ve duygusal bilgiyi anlama; duygusal ve zihinsel geliĢimi sağlamak için duyguları kontrol etme yeteneği” olarak tanımlamaktadırlar. Ayrıca duygusal zekâ düzeyi yüksek birey kendi duygularını daha iyi anlayıp tanıyabilmekte ve duygusal zekâ düzeyi düĢük bireylerden daha hızlı bir Ģekilde iyi ruh haline dönebilmektedir (Mayer ve Salovey, 1995, s. 199).

Mayer ve Salovey (1997, s. 10–11) duygusal zekâyı, basit süreçlerden (duygusal algılama ve duygusal kolaylaĢtırma/bütünleĢme vs.) daha karmaĢık süreçlere (duygusal anlama ve duygusal yönetim vs.) olacak Ģekilde dört bölümde düzenlemiĢlerdir. Her bir bölüm temelden geliĢmiĢe kadar uzanan bir dizi yetenekleri içermektedir. Bu modele göre duygusal zekâ düzeyleri artma eğiliminde olan kiĢiler, bu yeteneklerini, duygusal zekâ seviyesi düĢük seviyede olanlara göre daha hızlı Ģekilde geliĢtirebilmektedirler (Mayer ve Salovey,1997). Duygusal yetenekler birbirleriyle pozitif ve karĢılıklı iliĢki içinde olmaya eğilimlidirler (Mayer vd., 2000a). En düĢük seviye kabul edilen duyguları algılamaktan, en yüksek seviye kabul edilen duyguların yönetime kadar dört bölümde düzenlenen duygusal zekâ becerileri, bireyin kiĢiliğinin bünyesinde bulunan psikolojik alt sistemleri ile bütünleĢmiĢ bir seviyeyi iĢaret etmektedir (ġahin ve Doğan, 2007). Dört dal ve onların her birinin yetenekleri Tablo 2‟de gösterilmektedir.

19

Tablo 2. Mayer ve Salovey‟in Yetenek Tabanlı Duygusal Zeka Modeli

BÖLÜM YETENEK

Bölüm 1. Duyguları Algılama

Değerlendirme ve Ġfade Etme

 Ġnsanın hisleri ve düĢüncelerindeki duyguları anlama ve ifade etme.

 Sanat eseri, dil kullanımı, ses, görünüĢ, davranıĢ ve baĢkalarındaki duyguları anlama ve ifade etme.

 Duyguların tam ifadesi ve hislerle birleĢtirilmiĢ olan gereksinimlerin iletimi.

 Farklı duygusal ifadeleri ayırt etme (Örneğin; doğru karĢı hatalı ifade ve dürüste karĢı dürüst olmayan ifadeler vb.)

Bölüm 2. DüĢünceyi GeliĢtirmek

için Duyguların Kullanımı

 Duygular dikkatli yönetilerek düĢüncenin öne çıkarılması

 Ruh halinin kiĢi algılamasını değiĢtirmesi ve farklı bakıĢ açılarından anlamaya olanak verebilmesi.

 Duyguların problem çözme yaklaĢımlarını teĢvik etmesi (Örneğin; mutluluk yaratıcılığı baĢlatabilmesi)

Bölüm 3. Duyguları Anlama ve

Muhakeme

 Duyguları nitelendirme ve farklı duygular ve anlamları arasındaki iliĢkiyi tanımlama

 Duyguların anlamını ve karĢılıklı iliĢkilerini anlama  KarmaĢık duyguları yorumlama ve farklı duyguların

bileĢimini anlama (Örneğin; korku ve neĢe aynı anda tecrübe etmek.)

 Duygular arasında geçiĢleri anlama

Bölüm 4. Duyguları Yönetme/

Düzenleme

 HoĢ ve hoĢ olmayan duygulara açık olma.

 Zihinsel veya duygusal geliĢimde kullanılabilirlik oluĢuna bağlı olarak duyguları dikkatli bir Ģekilde ayırma veya birleĢtirme.

 Olumsuz duyguları azaltarak ve pozitif duyguları artırarak kendinin ve baĢkalarının duygularını yönetme. Kaynak: Mayer, J.D. & Salovey, P. (1997). What is emotional intelligence? New York, Basic Books.

2.4.1.1.1. Duyguları Algılama, Değerlendirme ve İfade Etme Duygusal algılama modelin en düĢük seviyesidir. Duygusal algı, bireyler duygularını ve içeriklerini etkili biçimde tanımlayabildikleri zaman meydana gelir (Mayer ve Salovey, 1997). Duyguları algılama; yüz ifadeleri, ses tonu, sanat eserleri ve diğer kültürel eserlerle ifade edildiklerinde duygusal mesajları anlama, dikkate alma ve yorumlamayı içerir. Duyguları tanımlamak, duyguları baĢarılı algılamanın ilk Ģartıdır (Mayer, 2000). Duygusal etkileĢimin olduğu durumlara tepki vermede hazırlıklı olabilmek için duygularını tam ve doğru olarak yorumlanabilmesi yani duygusal algılamanın düzgün yapılabilmesi gerekmektedir (Mayer vd., 2000b). Duyguları algılama ve tanımlama yeteneği, iĢ

20

görüĢmelerinde, aile üyeleri ve çalıĢma arkadaĢları ile etkileĢim gibi sosyal iliĢkilerde baĢarıyı artırmakta yol göstericisidir (Mayer, 2000).

Duyguları değerlendirme ve ifade etme ise, duygusal bilgiyi kontrol edebilmek, yön verebilmek, düĢünceyi zenginleĢtirmek ve biliĢsel görevlerde duygusal bilgiden yararlanmak için düĢünceyi ayarlama yeteneğidir (Çakar, 2002, s. 34). Duygularını değerlendirme ve ifade etme yeteneğine sahip bireyler daha fazla empatiyle davranma eğilimini göstermektedirler (Mayer ve Salovey, 1997, s. 12).

2.4.1.1.2. Düşünceyi Geliştirmek için Duyguların Kullanımı

Duyguları düĢüncede kaynaĢtırma, duygunun mantık yürütmeyi zenginleĢtirmek için nasıl kullanılması gerektiği ve düĢünme süreçlerine veya problem çözmeye yardım etmek için biliĢe nasıl etki ettiği konularını içermektedir. Bu bölüm Gardner(2004)‟ın kiĢisel zekâ kavramıyla örtüĢmektedir. KiĢinin bakıĢ açısının Ģüphecilik ve iyimserlik arasında geliĢ gidiĢ yapması, bireyin farklı birçok bakıĢ açıdan olayı görmesini ve sonuç olarak bir problem hakkında daha derin ve aynı zamanda daha yaratıcı bir Ģekilde düĢünmesini sağlar. Modelin bu düzeyinde duygusal zekâ, düĢünce süreçlerini, problemi çözmek için yol geliĢtirmeye sevk eder ve bireyin dikkatini probleme yöneltir (Mayer vd., 2000c).

2.4.1.1.3. Duyguları Anlama ve Muhakeme Etme

Duygusal anlama, duyguları anlama ve duygusal bilgiyle muhakeme etme yeteneğine dayanmaktadır (Mayer vd., 2002). Birbirine zıt duyguların aynı anda hissedilmesinin anlaĢılması ve kavranılması duygusal zekâ düzeyi yüksek bireylerin özelliğidir. Bu bireyler değiĢik duyguların bileĢimlerini anlama yeteneğine sahiptirler (Mayer ve Salovey, 1997, s. 12). DeğiĢik Ģartlara bağlı olarak duygusal geliĢmelerin oluĢabileceğini anlamak, duygusal zekâ düzeyi yüksek bireylerin özelliğidir (Örneğin, mutluluk üzüntüye dönüĢebilmesi). Ayrıca yüksek duygusal zekâ düzeyine sahip bireyler, gelecekte muhtemel olayların fayda ve zararını daha iyi kavrayabilmektedirler (Mayer vd., 2000b). Genel ruh halini ve buna bağlı olarak duyguları anlayabilmek, ileri düzeyde duygusal zekâya sahip bireylerin özelliklerinden biridir.

21

2.4.1.1.4. Duyguları Düzenleme ve Yönetme

Kendinin ve baĢkalarının duygularını yönetme veya kontrol etme, yetenek tabanlı modelin en geliĢmiĢ duygusal yeteneğidir. Duygusal yönetim, çeĢitli duygusal problemlere karĢı çeĢitli alternatifler üreterek bilinçli düĢünmeyi ve en etkili yöntemle tepki göstermeyi içerir (Mayer vd., 2000a). DüĢmanca bir hareketten sonra bile sakin olma davranıĢı, duygusal yönetimin bir örneğidir (Mayer vd., 2000c). KiĢinin duygularını davranıĢlarından ayırt etme yeteneği de, duygusal yönetim konusunda becerikli kiĢilerin bir özelliğidir. Duygularını yönetmede baĢarılı olan kiĢiler, gelecekteki davranıĢlar üzerinde etki sağlayabilmek için kendi duygularını ve ruh hallerini ayarlayabilmektedirler. Yüksek duygusal zekâya sahip bireyler, ayrıca, olumsuz duyguların etkilerini kontrol ederek ve olumlu duyguları geliĢtirerek baĢkalarının duygularını kontrol etme yeteneğine de sahiptirler (Mayer ve Salovey, 1997, s. 14).