Terörizm-ekonomik büyüme ilişkisini konu edinen panel veri düzeyinde yapılan çalışmaların temel bulguları Tablo 1’de özetlenmiştir. Buna göre; terörizmin ekonomik büyüme üzerinde negatif etki yaptığı yönünde bulgulara ulaşan çalışmalar; Çinar (2017), Gaibulloev ve Sandler (2008), Blomberg vd., (2004), Öcal ve Yıldırım (2010) ile Bayar ve Gavriletea (2018) şeklinde sıralanabilir.
Tablo 1: Terörizm-ekonomik büyüme ilişkisi yapılmış çalışmalar
Yazar/lar Kapsam Değişkenler Yöntem Bulgular
Çinar etkilemektedir. Bu etkinin en yüksek olduğu ülke grubu az gelişmiş ülkeler, en az olduğu ülke grubu ise yüksek pozitif, işsizlik negatif etki yapmaktadır. İç çatışma, politik yapıdaki yozlaşma, dinsel gerilimler, etnik gerilimlerin ekonomik büyüme üzerinde etkisi yok iken, dış çatışma zamansal ve mekansal heterojenliğin varlığına işaret etmektedir. Soğuk savaş döneminde ekonomik büyüme terörizmin tek yönlü Gragner nedeni iken, Soğuk Savaş sonrası dönemde ise terörizm tek taraflı olarak ekonomik büyümenin Granger nedenidir.
Terörist faaliyetler ile ekonomik büyüme arasında bir Granger
190
terörizmin Granger nedeni iken, sadece Portekiz’de terörizm ekonomik büyümenin Granger nedenidir. Üç değişkenli sistemlerde ise Almanya, Portekiz ve İspanya’da ekonomik büyüme terörizmin Granger
Ülkelerin tamamında, terör olayları, kişi başına düşen geliri azaltmakta, kamu harcamalarını artırmaktadır. Bu ülke grubunda ayrıca, terörizmin yatırımlar üzerinde etkisi bulunmamaktadır. Gelişmiş ülkeler örnekleminde, terörizmin ekonomik büyüme üzerinde herhangi bir etkisi yok iken, devletlerarası çatışmalar yatırımları azaltmakta buna karşın kamu harcamalarını artırmaktadır. savaş ekonomik büyümeyi negatif etkilerken, ticari açıklık ve azaltıcı etkisi, Türkiye'nin batı illerine göre terörist faaliyetlerin daha yoğun olarak görüldüğü doğu ve güneydoğu pozitif, terörizm ise negatif etkilemektedir.
191
Veri, Yöntem ve Bulgular
İslam İşbirliği Teşkilatı’na üye ülkelerde, 2002-2016 dönemi kapsamında, terörizm endeksi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi test etmek üzere yapılan analizlerde kullanılan değişkenler Tablo 2’de sunulmaktadır. Ekonomik büyümenin ölçütü olarak GSYH yıllık büyüme oranı (gdp) kullanılmış, terörizmin vekili olarak da Vision of Humanity tarafından yayınlanan Global Terörizm Endeksi tercih edilmiştir. Çalışmada ayrıca; kamu harcamaları (gexp), sabit sermaye yatırımları (capital), işgücü (laborforce), doğrudan yabancı sermaye yatırımları (fdi), ihracat (export) ve yapay değişken (dummy) olmak üzere çeşitli açıklayıcı değişkenler de kullanılmıştır. Analizlere, sağlıklı verilerine ulaşılabilen 38 ülke1 dâhil edilmiştir.
Tablo 2: Veri seti değerine göre ne kadar değişim gösterdiğinin ölçütüdür.
Terörizm teror
Terörizm faaliyeti; terör olayı sayısı, ölü sayısı, yaralı sayısı ve toplam maddi hasar gibi bilgilerin hesaba katılmasıyla endeks şeklinde hesaplanmaktadır.
Endeks, 1 ila 10 arasında bir değer almakta ve 10’a yaklaştıkça terörizm düzeyi yükselmektedir.
Kamu
Harcamaları gexp
Çalışanların ücretlendirilmesi dâhil, mal ve hizmet alımları için yapılan harcamalar ile ulusal savunma ve güvenlik harcamalarını kapsar. Ancak, devlet sermayesi oluşumunun bir parçası olan askeri harcamalarını kapsamaz.
Sabit Sermaye
Oluşumu capital
Sabit sermaye oluşumu; arazi iyileştirmelerini (çitler, hendekler, drenajlar vb.);
tesis, makine ve ekipman alımlarını, okul, ofis, hastane, özel konut, ticari ve endüstriyel binalar dahil olmak üzere yolların, demiryollarının ve benzerlerinin inşasını kapsar.
İşgücü labor İşgücüne katılım oranı, belirli bir süre boyunca mal ve hizmet üretimi için emek sağlayan, ekonomik açıdan aktif olan 15 yaş ve üstü nüfusun oranıdır.
Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları
fdi
Doğrudan yabancı yatırım, başka bir ekonomide faaliyet gösteren bir işletmede kalıcı bir yönetim faizi (oyların yüzde 10'u veya daha fazlası) elde etmek için net yatırım girişini gösterir. GSYH’ye oranı alınmıştır.
İhracat export Mal ve hizmet ihracatının GSYH’ye oranıdır.
Yapay
Değişken dummy Ekonominin daralma yılları için 1 diğer yıllar için 0 değerini alan yapay değişkendir.
Kaynak: World Bank World Development Indicators, https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators Erişim Tarihi: 10.08.2019.
Havuzlanmış Enküçük Kareler Tahmincisi (Pooled Ordinary Least Squares-POLS), hata teriminin birim ve zaman etkisini içermediği, homojen olduğu durumda kullanılmaktadır (Önder,
1 Bu ülkeler; Afganistan, Arnavutluk, Cezayir, Azerbaycan, Bahreyn, Bangladeş, Benin, Kamerun, Çad, Fildişi Sahili, Mısır, Gine-Bissau, Guyana, Endonezya, İran, Irak, Ürdün, Kazakistan, Kuveyt, Kırgızistan, Lübnan, Malezya, Mali, Moritanya, Fas, Mozambik, Nijer, Nijerya, Pakistan, Suudi Arabistan, Senegal, Sudan, Tacikistan, Tunus, Türkiye, Uganda, Birleşik Arap Emirlikleri ve Yemen’dir. Libya, Suriye, Katar ve Djibuti ülkeleri veri eksikliği nedeniyle analiz dışında tutulmuştur.
192
2017, s. 90). Sabit Etkiler (Fixed Effect-FE) modelinde, eğim katsayısının yatay birimler için değişiklik göstermediği, buna karşın sabit terimim birim ve/veya zaman göre birimler açısından farklılık gösterdiği varsayımı sözkonusudur. Rassal Etkiler (Random Effects-RE) modelinde ise bireysel etkileri yansıtan sabit terimin değişken olduğu ve yatay kesit birimleri arasındaki farklılığın rassal olarak görüldüğü kabul edilmektedir (Bozkurt ve Altıner, 2018, s. 303). RE tahmincisinde, birimlere ait etki bir rassal değişkendir ve bu değişken açıklayıcı değişkenler ile korelasyonlu değildir. FE tahmincisinde ise birimlere ait etki açıklayıcı değişkenler ile korelasyonludur (Schmidheiny, 2019).
Tablo 3’te; POLS, FE, RE tahmincilerine ait bulgular yer almaktadır. Tahmincilerden hangisinin etkin olduğunu tespit edebilmek için F, LM ve Hausman testleri yapılmıştır. F testi, panel veri modellerinde havuzlanmış modelin geçerliliğini, bir başka ifadeyle birim ve zaman etkilerinin olup olmadığını ortaya koymaktadır. F testi istatistik tüm modellerde istatistiksel olarak anlamlı çıkmıştır. Bu nedenle modellerde birim ve/veya zaman etkilerinin olduğu, yani POLS tahmincisinin geçerli olmadığı görülmüştür. Bu doğrultuda RE modeline karşı POLS modelinin uygun olup olmadığını test etmek için LM testi yapılmıştır. LM test istatistik değeri üç modelde de anlamlıdır. Neticede modellerde POLS tahmincisi etkin değildir ve panel birim ve/veya zaman etkisi sözkonusudur. Birim etkilerinin rassal mı yoksa sabit mi olduğunu anlayabilmek için Hausman testi yapılmıştır. Hausman test istatistik değerlerine göre FE tahmincisi her üç modelde de daha etkin sonuçlar vermektedir. Buna göre açıklayıcı değişkenler ile birim etki arasında korelasyon vardır.
Tablo 3: POLS, FE ve RE tahmincileri bulguları
Tahminciler (POLS) (FE) (RE) (POLS) (FE) (RE) (POLS) (FE) (RE)
Not: parantez içindekiler standart hatalardır. *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1
193
FE tahmincisine ait bulguların güvenilir olup-olmadığını sınayabilmek için otokorelasyon ve değişen varyans testleri yapılmış ve elde edilen bulgular Tablo 4’te sunulmuştur.
Tablo 4: Tanısal testler
Modeller/Testler Otokorelasyon Değişen Varyans
Model I
modified Bhargava et al. Durbin-Watson = 1.3725799 Baltagi-Wu LBI = 1.6255087
modified Wald test chi2 (38) = 99112.08 Prob>chi2 = 0.0000
Model II
modified Bhargava et al. Durbin-Watson = 1.7881646 Baltagi-Wu LBI = 1.881448
modified Wald test chi2 (38) = 96399.71 Prob>chi2 = 0.0000
Model III
modified Bhargava et al. Durbin-Watson = 1.3654615 Baltagi-Wu LBI = 1.6456654
modified Wald test chi2 (38) = 70110.41 Prob>chi2 = 0.0000
Test sonuçlarına göre; Bhargava vd., Durbin-Watson ve Baltagi-Wu LBI testlerine ait istatistik değerleri 2’den küçük olduğundan modellerde otokorelasyon sorunu olduğu görülmüştür. Diğer taraftan, sabit varyans sıfır hipotezi varsayımı altında yapılan değiştirilmiş Wald testi istatistik değerleri de modellerde değişen varyans sorunu olduğunu göstermiştir.
Modellerdeki sorunları gidermek için dirençli standart hatalar kullanılmıştır. Tablo 5’te birinci sütunda dirençli standart hatalar, ikinci sütunda ise Driscoll-Kraay standart hataları kullanılarak tahmin edilen FE tahmincisine ait bulgular yer almaktadır. Tahmin sonuçlarına göre, birinci ve üçüncü modelde terörizm endeksi istatistiksel olarak anlamlı ve negatiftir. Buna göre terörizm endeksinde meydana gelecek artış, ekonomik büyümeyi olumsuz etkilemektedir. Diğer taraftan ekonomik büyüme üzerinde ihracat, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve sabit sermaye oluşumu pozitif etkili iken, daralma dönemleri negatif etkilidir. İşgücü değişkeni ise istatistiksel olarak anlamlı değildir.