ÖZBEKİSTAN’IN BEŞERİ KALKINMA PERFORMANSI ÜZERİNE KARŞILAŞTIRILMALI BİR ANALİZ

Aslı İŞBİLİR¹

Öz

Her yıl yayınlanan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İnsani Gelişme Endeksi Raporuna göre;

ülkelerin kalkınmışlık düzeyi; yalnızca gelir düzeyi ile ilgili değil, aynı zamanda eğitim ve yaşam beklentisi gibi beşeri kalkınma ölçütlerini de kapsayan bir konudur. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İnsani Gelişme Endeksi sayesinde ülkelerin, sosyal ve beşeri kalkınma açısından, dünyadaki konumu belirlenmekte ve performansı analiz edilmektedir. Bu doğrultuda; kalkınma süreçlerinin en temel amaçlarından birisi olan beşeri kalkınma, kapsayıcı bir şekilde insan yaşamının kalitesinin arttırılması ile ilişkili olarak, ülkelerin kalkınmışlık düzeyi için son derece önemlidir. Bu bağlamda, bu çalışmada Orta Asya’nın bölgesel ekonomik istikrarı ve kalkınması açısından büyük bir öneme sahip olan Özbekistan’ın, beşeri kalkınma performansı, diğer Orta Asya Cumhuriyetleri ile karşılaştırılarak analiz edilecektir. Bu analiz sırasında, öncelikle beşeri kalkınma kavramı teorik arka planda ele alınmak suretiyle; Özbekistan’ın nüfus yapısı ve özellikleri beşeri sermaye bağlamında değerlendirilerek diğer Orta Asya Cumhuriyetleri ile karşılaştırmalar yapılacak ve ülkenin beşeri kalkınma performansı incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Özbekistan, Beşeri Kalkınma

Comparative Analysis of Human Development in Uzbekistan Abstract

According to the United Nations Development Program's Human Development Index Report published annually, the level of development of countries is not only related to the level of income.

The level of development of countries is an issue that covers human development criteria such as education and life expectancy. Through the United Nations Development Program's Human Development Index, the social and human development of the countries are analyzed and their position in the world is determined. Therefore, one of the main objectives of development processes is human development. Human development is a very important criterion for improving the quality of human life and measuring the development levels of countries. In this context, this study will compare and analyze the human development performance of Uzbekistan (which is of great importance for the regional economic stability and development of Central Asia) with other Central Asian Republics. In this analysis, first of all, the concept of human development will be discussed in theoretical background; then the population structure and characteristics of Uzbekistan will be evaluated in the context of human capital; thus comparisons with other Central Asian Republics will be made and the country's human development performance will be examined.

Keywords: Middle Asia, Uzbekistan, Human Development

1 Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, aslisbilir@yahoo.com

77

Özbekistan, eski Sovyetler Birliği ülkelerinden birisi olması ve Orta Asya’nın merkezinde yer alan jeopolitik konumu nedeniyle bölgenin en önemli ülkelerinden birisidir.

Bu nedenle Özbekistan’ın sosyoekonomik ve siyasi boyuttaki istikrarı yalnızca kendisi için değil, bölge ülkeleri için de hayati bir öneme sahiptir. Özbekistan’ın tarihi mirası ve jeopolitik konumu; ülkeye, Orta Asya’da yer alan diğer devletler için de doğrudan etkileyici bir misyon yüklemektedir. Mevcut olan durumuna rağmen, uzun yıllar dışa kapalı bir politika izleyen Özbekistan, günümüzde özellikle güvenlik sorunlarından dolayı bir denge politikası izlemekte ve temkinli adımlar atmayı tercih etmektedir.

Tarihsel süreçte Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Özbekistan, İslam Kerimov döneminde yalnızca dışa kapalı bir ülke olmakla kalmayıp ülke içerisinde ciddi sorunlar yaşayan bir ülke konumunda olmuştur. İnsan haklarına aykırı uygulamalar, özgür düşünce ortamının yer almaması ve benzer birçok sosyol sorundan dolayı uzun yıllar insani gelişme ve beşeri kalkınma açısından iyi bir performans sergileyememiştir. Bu çalışmada gerek güneydeki istikrarsız bölgelerden ötürü temkinli olmak durumunda kalan gerekse yönetici kadroların siyasi tercihlerinden ötürü içe kapalı olan Özbekistan’ın insani gelişme endeksi kapsamında beşeri kalkınma performansı incelenmiştir.

Beşeri Sermaye

Beşeri sermaye kavramı, literatürde ortak ve genel geçer bir tanıma sahip değildir. En genel ifadeyle beşeri sermaye, üretim sürecine dâhil olan bireylerin sahip oldukları ve insanın niteliğine ait olan bilgi, beceri, tecrübe ve dinamizm gibi pozitif değerler toplamıdır.

(Atik, 2006, s. 6) Bir başka tanıma göre beşeri sermaye, üretim sürecine dâhil olan bireylerin, yalnızca bilgi, beceri, tecrübe ve yetenekleri toplamı değildir. Aynı zamanda işine karşı duygusal bağlılık, davranışlar ve değerlerin düzeyi, bedensel ve zihinsel zindelik gibi durumları da içerir. (Keskin, 2011)

Beşeri sermaye kavramı literatürde ilk olarak A. Smith, J.S. Mill ve A. Marshall gibi isimler tarafından kullanılmıştır. Adam Smith “Bir milletin zenginliği o ülkenin insanlarıdır.” sözü ve eğitimin önemi vurgulayarak insan becerilerini sermaye kavramına dâhil etmesi beşeri sermayenin tarihsel gelişimi açısından önemlidir. A. Smith’in dışında Kuznets ve Friedman çalışmalarında beşeri sermayeyi her ne kadar vurgulasalar da iktisadi bir form olarak beşeri sermayenin değerlendirilmesi 1960’larda karşımıza çıkmıştır.

Beşeri sermaye, modern anlamda Denison, Schultz ve Becker tarafından kullanılmıştır. (Ari, 2018) Ancak Denison, Schultz ve Becker’da beşeri sermayeyi tanımlarken A. Smith’in görüşlerinden yararlanmıştır. Schultz ve Denison yaptığı çalışmalarda beşeri sermayenin etkin bir şekilde ekonomik hayatta yer alması gerektiğini ve rekabette üstünlüğünde bu çerçeve sağlanması gerektiğini vurgulamıştır. (Yumuşak, 2010) Denison tarafından yapılan bir çalışmada 1929-1969 yılları arasında ABD ekonomisinin 2,93 büyüme

78

hızına sahip olduğunu ve bu büyümenin %0,92’lik kısmının emek ve sermaye girdileriyle açıklaması, %2’lik kısmında önemli ölçüde eğitimde verimlilik artışıyla ilişkili olduğunu göstermesi beşeri sermayeye yapılan yatırımların önemini ortaya çıkarmıştır. (Yumuşak, 2010)

Beşeri sermayeye yüklenen anlam çerçevesinde günümüzde artık bilginin bir üretim faktörü olarak kabul edilmesi eğitim ve sağlık alanında yapılan yatırımların daha da önem kazanmasını sağlamıştır. Aynı şekilde sanayi toplumunun ötesinde günümüz bilgi çağında fiziki sermayenin önemi gittikçe azalırken beşeri sermayenin önemi de aynı ölçüde artmaktadır. Bireyler, becerilerini, sağlıklarını, bilgilerini ve esnekliklerini geliştirerek daha üretken, esnek ve yenilikçi olabilirler. Beşeri sermaye, sürdürülebilir büyümenin ve yoksulluğun azaltılmasının da ana itici gücüdür. Bu yüzden ülkelerin beşeri sermayeye yaptıkları yatırımlar oldukça önemlidir.

İnsani Gelişme Endeksi (HDI)

İnsani Gelişme Endeksi (Human Development Index), beşeri sermayenin ölçümlenmesi ve ülkelerin beşeri sermaye açısından gösterdiği performansın değerlendirilmesi, bölgesel ve küresel ölçekte analiz edilebilmesi için yararlanılan endekslerden biridir. İnsani Gelişme Endeksi, ülkelerin kazanımlarını insani gelişmenin üç temel boyutu ile ölçer. Bu bağlamda beşeri sermayenin insani gelişme ile doğrudan ilişkisi göz önüne alındığında İnsani Gelişme Endeksi beşeri sermaye ve kalkınma analizi için önemli bir kıstastır. İlk defa Mahbub ul Haq ve Amartya Sen tarafından 1990 yılında geliştirilmiştir. Gelir ve ekonomik büyümeden farklı olarak ülkelerin beşeri ve sosyal kalkınma performanslarını ölçmek amacıyla alternatif bir ölçüm yöntemi olarak kullanılmıştır.

İnsani Gelişme Endeksi, bir ülkenin ortalama kazanımlarını sağlık, gelir ve eğitim boyutlarıyla ölçen karma endekstir. İGE, insani gelişmenin üç temel boyutunda uzun vadeli ilerlemeyi değerlendiren bir ölçüm yöntemidir. Bu üç temel boyut; uzun ve sağlıklı yaşam, bilgiye erişim ve insana yakışır bir yaşam standardı olarak sıralanır (UNDP, 2010). Uzun sağlıklı yaşam, beklenen ortalama yaşam süresiyle, bilgi birikim düzeyi, yetişkin nüfusun ortalama eğitim süresiyle ölçülmektedir.

Öğrenme ve bilgiye erişim okula başlama çağındaki çocuklar için beklenen öğrenim süresiyle ölçülürken son olarak yaşam standardı satın alma gücü paritesi (SGP) dönüştürme oranları kullanılarak, 2011 yılına sabitlenmiş uluslararası dolara dönüştürülmüş kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) rakamı ile ölçülür.

189 ülke için hesaplanan endeks, ülkelerin skorlarına göre kategorize edilir. Ülkeler 0-1 aralığında değer alırken HDI skoruna göre şu şekilde gruplandırır (Mert, 200-17):

79

Tablo 1. HDI skoruna göre gelişmişlik düzeyleri

Kategori Skor Çok Yüksek İnsani Gelişme 0,800 ve üstü Yüksek İnsani Gelişme 0,700-0,799 Orta İnsani Gelişme 0,550-0,699 Düşük İnsani Gelişme 0,550’nin altı

Özbekistan’ın Nüfus Yapısı ve Özellikleri: Beşeri Sermaye Bağlamında Bir Analiz Özbekistan, Orta Asya’nın en kalabalık ülkesidir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Özbekistan' Bu özelliğinden dolayı 2050 yılına gelindiğinde eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında Rusya’dan sonra 2. en kalabalık ülke olması beklenmektedir. Grafik 1’de de görüldüğü gibi Özbekistan nüfusu her yıl artmaktadır. 2018 yılı itibariyle toplam nüfus yaklaşık olarak 33 milyondur.

Şekil 1. Özbekistan Nüfus Değişim Grafiği (Population, Total - Uzbekistan)

Beşeri sermaye ve beşeri kalkınma bağlamında nüfus analizinde en önemli konulardan biri eğitimdir. Özbekistan nüfusu bu açıdan değerlendirildiğin elde edilen veriler iyimser bir görünüm sergilemektedir. Yetişkin nüfusun okuryazarlık oranı %99 olmakla birlikte bu oran kadınlarda 2018 yılında %100 olarak kaydedilmiştir. Özbekistan toplam eğitim harcamalarına GYSH’sinin %6’sını ayırmaktadır. Ancak bu oran geçmiş yıllarda %7 üzerindedir. Ulusal yoksulluk sınırında yaşayanların toplam nüfusa oranı

%14’tür. Ulusal yoksulluk sınırında yaşayanların toplam nüfusu oranı 2015 yılı öncesinde

%15 üzerindedir. Bu anlamda Özbekistan, 2015 yılından bu yana iyileşme göstermektedir.

Beşeri kalkınma kapsamında önemli bir diğer nicel değişken de kişi başına düşen GSYİH oranıdır. SSCB’nin dağılması ve Özbekistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte kişi başına düşen GSYİH hasıla düşüş göstermiş olsa da 1997 yılından itibaren bu oran 2 300

80

ABD Dolarının üzerine çıkmıştır. 2018 yılı itibariyle de kişi başına düşen GSYİH oranı 6 200 ABD Dolarının üzerindedir.

Şekil 2. 1992-1997 Kişi Başına Düşen Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP per capita, PPP (constant 2011 international $) - Uzbekistan)

Şekil 3. 2014-2018 Yılları Arası Kişi Başına GSYİH (GDP per capita, PPP (constant 2011 international $) - Uzbekistan)

Özbekistan’ın beşeri kalkınma kapsamında demografik yapısı incelenirken önemli olan bir diğer değişken işsizlik oranıdır. Özbekistan, işsizlik konusunda da kişi başına düşen GSYH’da olduğu gibi bir görünüm sergilemektedir. SSCB’nin dağılmasıyla birlikte işsizlik oranlarında bir artış yaşanmış olup 2010 yılı itibariyle işsizlik oranı tekrar %5 bandına gerilemiştir.

81

Şekil 4. Özbekistan İşsizlik Oranları (Unemployment, total (% of total labor force) (modeled ILO estimate))

Özbekistan, nüfus artış hızı ve eğitim açısından olumlu bir görünüme sahip olsa da ekonomik anlamda aynı performansa sahip değildir. Bu durumun altında yatan nedenlerin en başında şüphesiz bir geçiş ekonomisi olması ve dışa kapalı bir rejim benimsemesi yatmaktadır. Kazakistan’da olduğu gibi bu bağımsızlığından günümüze kadar geçen süreyi iyi bir şekilde tamamlayamayan Özbekistan, İslam Kerimov döneminin sona ermesiyle birlikte, eğitim, sağlık ve ekonomik anlamda atılımlar yapmaktadır. Hem yer altı hem de yer üstü kaynaklarının zengin olması, pamuk üretimine el verişli iklim ve toprak yapısı ile son olara zengin enerji kaynaklarının bulunması Özbekistan ekonomisi için büyük bir fırsat oluşturmaktadır. Piyasa serbestîsinin sağlanması, uluslararası sermaye hareketlerinin serbestîsinin sağlanması ve sosyoekonomik reformların hız kazanmasıyla birlikte ortay çıkan bu tabloyu iyileştirme potansiyeline sahip bir ülkedir.

Özbekistan’ın İnsani Gelişme Performansı ve Diğer Orta Asya Türk Devletleri ile Karşılaştırılması

Özbekistan, insani gelişme performansı kapsamında 2015 yılı öncesinde orta insani gelişme performansı gösteren ülkeler arasında yer almaktaydı. 2015 yılı ve sonrasında Özbekistan, HDI skorunu artırarak yüksek insani gelişme performansı sergileyen ülkeler gruba dahil olmuştur.

82

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı kapsamında 2018 yılında yayınlanan son İnsani Gelişme Raporuna göre Özbekistan, 0,710 HDI skoru ile 189 ülke içerisinde 105. sırada yer almaktadır. Doğumda beklenen yaşam süresi, beklenen eğitim süresi, ortalama eğitim süresi ve GSMH değerlerinde iyileşme yaşadığı görülmektedir.

Tablo 3. Orta Asya Türk Devletleri ve Türkiye’nin İnsani Gelişme Endeksi Verileri (2017)

2017 Doğumda

Geçiş ekonomileri kapsamında Özbekistan gibi ülkelerde ekonomik kalkınmayı sağlamak ve bunu sürdürülebilir hale getirmek için öncelikle beşeri sermayenin kalitesini artırmak zorundadır. Beşeri sermayenin kalitesinin artırmak ve beşeri kalkınma performansını iyileştirmek içinde eğitim harcamalarının yatırım olarak görülmesi gerekmektedir. Ayrıca beşeri kalkınma açısından gelişmiş bir ülke olmak demek, eğitim düzeyinin yüksek olması, ortalama yaşam süresinin diğer ülkelere kıyasla daha uzun olması, sağlık alanında bireyler kaliteli hizmet sunulması ve diğer ülkelerden beyin göçü alıyor olması manasına gelmektedir.

Tüm bu etkenler; eğitimin, hızlı küreselleşme çağı olan yirmi birinci yüzyılda ülkelerin önceliklerinin en başında yer aldığı anlamına gelmektedir. Ayrıca Özbekistan’ın eğitime yönelik yatırımları artırması ülkenin beşeri kalkınma performansını artırıcı etkisi insani gelişme endeksi verileri perspektifinde görülmektedir. (Bayrakdar, 2017)

Jeopolitik açıdan Orta Asya’da öncü ve belirleyici bir öneme haiz olan Özbekistan, aynı kültürü paylaştığı birçok ülkeye komşu olması hasebiyle de önemli bir avantaj sağlamaktadır. Ancak ülkenin sosyokültürel yapısına ve insan hakları açısından uygun olmayan politikaları ülkede özgür düşünce, demokrasi ve en temelinde insan haklarına aykırı uygulamaları beşeri kalkınma kapsamında insan sermayesinin gelişmesine önemli bir

Tablo 2. 2017 yılı Özbekistan insani gelişme endeksi verileri

Yıl

83

engel oluşturmaktadır. İslam Kerimov döneminde uygulanan politikalar, her ne kadar 2016 yılından sonra geride kalmış olsa da ülkede insan haklarının ihlaline yönelik politikalar devam etmektedir. Sonuç olarak Özbekistan’ın beşeri kalkınma performansını güçlendirmesi adına ülke içerisinde hala uygulamada olan baskıcı ve aşırı temkinli politikaları terk etmesi ve beşeri kalkınma performansında 2015 yılı sonrasında yakaladığı ivmeyi güçlendirecek köklü reformlara devam etmesi gerektiği görülmektedir.

84

Ari, A. (2018). Beşeri Sermayenin Kalkınma Üzerine Etkisi. Uluslararası Ekonomi Siyaset İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1(1), 28-34.

Atik, H. (2006). Beşeri Sermaye, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme (1. Baskı). Bursa: Ekin Kitabevi.

Bayrakdar, S. (2017). Özbekistan'ın Küresel Ölçekler Ekseninde Analizi. İçinde M. Dikkaya (Edt.), Bağımsızlıktan Günümüze Türk Cumhuriyetleri Ekonomi Politiği Sektörel ve Bölgesel Analiz (ss. 207-228). Savaş Yayınları

GDP per capita, PPP (constant 2011 international $) - Uzbekistan. (2011). World Bank Group:

https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.KD?locations=UZ adresinden alınmıştır

Human Development Index Trends, 1990-2017. (2019). UNDP:

http://www.hdr.undp.org/en/composite/trends adresinden alınmıştır

Human Development Report. (2018). United Nations Development Programme:

https://www.tr.undp.org/content/dam/turkey/hdr2018/2018_Human_Development_Statistical _Update.pdf adresinden alınmıştır

Keskin, A. (2011). Ekonomik Kalkınmada Beşeri Sermayenin Rolü Ve Türkiye. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 25(3-4), 125-153.

Mert, M. (2017). Kalkınma ve Büyüme İktisadı. Ankara: Nobel Yayıncılık.

Özbekistan'da Değişimin İlk İki Yılı. (2019). Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/ozbekistanda-degisimin-ilk-iki-yili/1357831 07.01.2019 adresinden alınmıştır

Population, Total - Uzbekistan. (2019). World Bank Group:

https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?end=2018&locations=UZ&start=1960&vie w=chart adresinden alınmıştır

Total (% of total labor force) (modeled ILO estimate). (2019). World Bank Group:

https://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS?locations=UZ adresinden alınmıştır Yumuşak, İ. (2010). Beşeri Sermayenin İktisadi Önemi ve Türkiye’nin Beşeri Sermaye Potansiyelİ.

Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 55.

85

KIRIKKALE İLİNİN TURİZM POTANSİYELİNİN SWOT ANALİZİ VE İLİN