ANADOLU DOKUMALARINDA YÖRESEL DOKUMA ETKİSİ VE KÜLTÜREL KALKINMADAKİ ROLÜ

Derya KONUK¹

Öz

Dokumalar; insanların duygu, düşünce ve el becerilerini yansıttıkları, günlük hayatta vazgeçilmez kullanım eşyaları olan önemli el sanatlarımızdandır. Dokumalar bir toplumun bütün yaşayış biçimlerini bizlere yansıtan yazısız önemli kaynaklardır. Sanatın varlığının en önemli göstergelerinin biride yöresel el dokuması halılarımız ve düz dokumalarımız yüzyıllar boyunca Anadolu’nun her köşesinde Türk insanının zengin zevk ve becerisi ile yoğrularak gelişmiş inaç, gelenek ve görenekler ile bütünleşerek bir kültür değeri olarak değerleri yansıtmamızda bir araç olarak günümüze kadar devam etmiştir. Dokuma sanatımız günümüze kadar değişen ve gelişen teknoloji, moda ve sosyo-ekonomik yapılardaki hızlı değişim gibi sebeplerden dolayı zarar görmüş, ve hatta bazı bölgelerimizde ki dokumalar yöresel özelliklerini kaybederek yok olma tehdidi ile karşı karşıya kalmışlardır. Bunun dışında geleneksel yapısını büyük ölçüde kaybetmemiş yörelerimizde bulunmaktadır. Bu süreç içerisinde tüketicilerin talepleri değişerek tercihleri doğrultusunda hareket edilerek dokuma modellerinde yeni düzenlemeler yapılarak üretimler yapılmıştır. Sadece ticaret odaklı yapılan bu çalışmalar dokumaların kültürel kimliğinin yavaş yavaş yok olmasına sebep olmaktadırlar.

Geleneksel dokuma üretimi yapan üretici firmalar bilinçlendirilerek bu kültürel değerlerin yok olmasına engel olunarak gerekli değerlendirmelerin yapılması sağlanmalıdır. Araştırma kapsamı içinde havlı dokumalarda yöresel özellik gösteren bölgelerde dokumalar üzerinde kullanılmış olan motiflerin yazısız dili araştırılmış olup, bunların yeni tasarım unsurlarında ki özellikleri araştırılarak yeni ürün tasarımlarının son kullanım hali fotoğraflanarak ürünler belgelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sanatları, Yöresel Dokuma, Motif, Tasarım Süreci.

The Effect of Local Weaving in Anatolian Weavings and its Role in Cultural Development Abstract

Weaving; It is one of our important handicrafts which are indispensable usage items in daily life where people reflect emotion, thought and hand skills. Weavings are important non-written sources that reflect all the life forms of a society to us. One of the most important indications of the existence of art, our local hand-woven carpets and plain fabrics have continued to present as a means of reflecting values as a cultural value by combining with the rich taste and skill of Turkish people in all corners of Anatolia by combining them with developed beliefs, traditions and customs. Our weaving art has been damaged due to changing and developing technology, rapid changes in fashion and socio-economic structures, and even in some regions, weavings have lost their local characteristics and faced the threat of extinction. Apart from this, it is found in the regions that have not lost its traditional structure to a great extent. In this process, the demands of the consumers changed and the production was made by making new arrangements in the weaving models.

These studies, which are focused exclusively on trade, lead to the gradual destruction of the cultural identity of the fabrics. Producing companies that make traditional weaving production should be made aware and these cultural values should be prevented and necessary evaluations should be made. Within the scope of the research, the unwritten language of the motifs used on the weavings in the regions showing local characteristics in the pile weavings was investigated, the properties of these new design elements were investigated and the final use of the new product designs were photographed and the products were documented.

Keywords: Handicrafts, Local Weaving, Motif, Design Process.

1 Dr. Öğrencisi. Selçuk Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, derya_atsatan@hotmail.com

152

Dokumalar bir toplumun bütün yaşayış biçimlerini bizlere yansıtan yazısız önemli kaynaklardır. Sanatın en önemli göstergelerinden biri olan yöresel el dokuması halılarımız ve düz dokumalarımız, yüzyıllar boyunca Anadolu’nun her köşesinde Türk insanının zengin zevk ve becerisi ile yoğrularak gelişmiş, inanç, gelenek ve görenekler ile bütünleşerek bir kültür değeri ve bu değerleri yansıtmamızda bir araç olarak günümüze kadar devam etmiştir (Cootner, 1990:34-35).

Türkler tarafından Anadolu’ya taşınan dokuma sanatı; boylara, oymaklara, aşiretlere göre renk, desen ve teknik açıdan farklı özellikler göstermektedir. Çünkü insanoğlu tarihin derinliklerinden günümüze kadar sürekli bir yenilenme, daha iyilerine sahip olma çabası içinde olmuştur.

Dokuma sanatımız, günümüze kadar değişen ve gelişen teknoloji, moda ve sosyo-ekonomik yapılardaki hızlı değişim gibi sebeplerden dolayı zarar görmüştür. Hatta bazı bölgelerimizdeki dokumalar yöresel özelliklerini kaybederek yok olma tehdidi ile karşı karşıya kalmışlardır. Bunun dışında geleneksel yapısını büyük ölçüde kaybetmemiş yörelerimizde bulunmaktadır.

Bu süreç içerisinde tüketicilerin talepleri dikkate alınmış, bu talepler doğrultusunda hareket edilerek, dokuma modellerinde yeni düzenlemeler yapılmış ve üretilmiştir. Sadece ticaret odaklı yapılan bu çalışmalar, dokumaların kültürel kimliğinin yavaş yavaş yok olmasına sebep olmaktadır.

Dokumalar, Anadolu’da halk arasında sözsüz bir iletişim aracı gibi, bir eşyanın, canlı ve cansız varlıkların, soyut kavramların ve bunlar hakkındaki düşünce ve duyguların sembollerle dile getirilmiş halidir. Duygu ve düşüncelerin aktarıldığı bir yöntem olan halı ve kilim insanla evren arasındaki yakınlaşmaya yardımcı olmakta, nasıl ki bir dilin kelime dağarcığı sembollerden oluşuyorsa, dokuma yaygılarda da anlatılmak istenen düşünceler, motiflerle ifade edilmektedir (Acar, 1975;6).

Kadın hayatında ölüm ve kadın olma iki dönüm noktası için dokumaların en güzelini kendilerine yapmaktadır. Çeyiz için erkek evine gönderilecek olan çeyiz üzerine örtülen, cenaze üzerine örtülerek daha sonra camide serilmek üzere camiye teslim edilen dokumalar renklerin ve desenlerin en güzel olanına sahiptir. Çünkü bu iki durumda da bütün ahali toplanacak ve kadının maharetini görecektir (Soysaldı, 2009:5).

Kadınlarımızın ve bu alana ilgi duyan genç kızlarımızın dokuduğu halı, kilim, halı yastığı, çanta, önlük, çoraplar ve mutfaklık gibi dokuma ürünlerinde çok sayıda geleneksel motifler ve desen kompozisyonları bulunmaktadır. Ve her yörede bu desen ve motiflere ayrı ayrı adlar ve anlamlar verilmektedir. Bu desenler ve motifler, dokuyucu kadınların içinde bulundukları maddi ve manevi durumu, duygularını, toplumdaki statülerini, beklenti, evlilik hallerini, bekârlık, boşanma gibi durumları, medeni hallerini, göçerliklerini, üzüntülerini, sevinçlerini, mutluluklarını, özlemlerini, aşklarını, ayrılıklarını, ve isteklerini ifade eden semboller şeklindedir.

Anadolu’da yapılan yöresel dokumalar, desen kompozisyonları ve motif özelliklerine göre Türk, Yörük, Türkmen, Afşar dokumaları gibi isimlerle adlandırılmaktadırlar. Aynı motife farklı

153

isimler verilebildiği gibi farklı motiflere de aynı ismin verilmiş olduğu yapılmış araştırmalarda görülmektedir.

Motif; Halı ve kilim dokumaları üzerinde görülen görsel kompozisyon unsurlarıdır. Bu, nokta halinde en küçük ve basit bir şekilden büyük madalyon gibi mükemmel bir şekle kadar değişebilmektedir. Motifler düzenli bir şekilde araya gelerek desenleri oluşturmaktadır. Desen ve motiflerde çeşitli şekillerde ortaya çıkarak dokumalarda gelenekselleşmişlerdir.

Motifler, tamamen doğadan esinlenilerek ortaya çıkarılmış ve üsluplaştırılmıştır. Türk dokumalarında en çok kullanılan desen kompozisyonlarındaki motifleri şu şekilde gruplamak mümkündür;

1- Hayvansal motifler; Dokumalarda en çok kullanılan stilize edilmiş kuş motifi olmak üzere ejder, akrep, yılan, kurtağzı, kurt izi ve böcek motifleri de kullanılır.

2- Bitkisel motifler; Doğadan stilize ederek ağaç, ağaç yaprağı, çiçekler ve meyve ve bunların motifleri kullanılır.

3- Geometrik motifler; Özellikle düz dokumalarda dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülen motif şekilleri, üçgen formlar, dörtgen form, dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir.

4- Karışık motifler; Stilize edilmiş madalyon, rozet, çengel, sütun yazı, harfler, damga, im’dir.

5- Sembolik motifler; Dokuyucunun içinde yaşadığı duygu düşünceleri ile doğa güçlerini simgeleyen motiflerdir. Bu gruba hayat ağacı, el, tarak, ibrik, kandil vb. girmektedir.

Yöresel Dokumalarda Motif İsimleri ve Anlamları;

• Ejderha: Genellikle aslan pençeli olan, yılan gibi kuyruğu olan ve kanatları bulunan mitolojik bir yaratıktır. Ejderha, hava ve suyun efendisi olarak bilinir.

(Anatolıan kılıms 2.1995:113)

• Kartal: Güç, kudret, temsili olarak egemenliği ve eski dini törelerden ortaya çıkmış inançlar gibi öğeleri temsili figürleri, dokumacılıkta kullanılmıştır.

Kuş (Anatolıan kılıms 2.1995:166)

154

• Küpe: Anadolu'da dokumalarında cinselliği temsil eden bir motiftir. Dokumalarda vazgeçilmez bir kompozisyon unsurudur. Hayatlarının ve mesleklerinin zirvesinde olan kişilerde küpe takmışlardır.

Küpe (Anatolıan kılıms 2.1995:128)

• Göz: İnsan gözü iyi niyetli bakışlar taşıyacağı gibi zaman zaman kötü niyetleri de gözlerinde taşıyabilmektedir. Halk arasında gözün simgesel anlamları çok fazladır. Nazar değmesine işaret edilir.

Göz (Anatolıan kılıms 2.1995:129)

• Bereket: Bazı motiflerin bir arada kullanılması "eli belinde" ve "koç boynuzu" motifleri bir erkek ve bir kadını simgelemektedir. Bereket motifi, iki dişiyi gösteren "eli belinde" motifi ve iki erkeği gösteren iki adet "koç boynuzu" motiflerinin birleşmesinden meydana gelir.

Bereket (Anatolıan kılıms 2.1995:114)

• Bukağı: Aile bireylerinin uzun birlikteliğinin devamına, birbirlerine olan düşkünlüğüne ve beraber olma ümidini ifade eder.

Bukağı (Anatolıan kılıms 2.1995:116)

155

• El, Parmak ve Tarak: Yaratıcı gücün temsil etmek için dokumalarda karşımıza çıkar.

Parmak motifi beş çizgi ve beş noktayı işaret eder. El motifi, el uzatmayı ve verimliliği artırmayı temsil eder.