20. yüzyılın başında, tüm Türkistan ve Çarlık Rusya’da olduğu gibi Buhara’daki sosyal hareketlerde yeni ve güçlü bir aşamaya girdi. Bunun temel nedeni, 20.yüzyılda Emirliğin sınırları içerisinde yer alan insanların çoğunluğunun yoksulluk içinde olması, tarımın zayıf olması, zanaatkarların Rus mallarıyla rekabet edememeleri ve az sayıda bulunan fabrikalar ve bu işletmelerin çalışma koşullarının çok zor olması kaçınılmaz sonucu beraberinde getirmiştir. Türkistan’da cedit hareketi liderleri ‘’ Yaş Buharalılar’’ cemiyetini kurdular.
1916-1917 yılları arasında ‘’ Yaş Buharalılar’’ 12 üyeli Merkez Komitesi adında gizli bir parti kuruldu. Bu partinin başkanı Abdulvahid Burhanov, sekreteri Osman Hocayev, sayman ise Musa Saidjanov seçilmiştir.101 Ayrıca Abdurrauf Fıtrat, Ata
Hocayev, Sadriddin Ayni, Feyzullah Hocayev, Ahmet Mahdum, Mirza Abdulvahid, Ahmet Hoca vb. gibi önde gelen aydınlar da vardı.102 Yeni kurulan parti Rusya’da
kurulan yeni hükümete tebrik telgrafı göndererek, Sovyetler ile yakın ilişkiler kurulmaya
100 SH. Q. Alimov, E. Q. Arifdjonov ve N.S. Rasulova, a.g.e, s.148-149. 101 M.Jorayev, R. Nurullın ve S. Kamolov, a.g.e, s.215.
çalışılmıştır. Partinin üyeleri Buhara Emiri Alimhan’dan da reform talebinde bulunmuşlardır. 1917 yılından itibaren Feyzullah Hocayev ve Abdurrauf Fıtrat, Yaş Buharalılar’dan ayrılan sol kanadı yönetiyorlardı. Önce anayasal monarşi sonra da demokratik bir cumhuriyet için savaştılar. 103
İlk olarak, anayasal monarşiyi talep ettiler ve Buhara Reform Projesi adı verilen bir yasa tasarısı hazırladı. Bu proje parti içerisinde sözü geçen Abdurrauf Fıtrat tarafından iki ay içerisinde yazılmıştır. 13 maddeden oluşan Buhara Reform Projesi’nde genel olarak arazi ve su kanallarına odaklanmış aynı zamanda askeri konular, finans ve devletin organlarına da değinmiştir. Projenin arazi bölümü üç kısma ayrılmış ve detaylı olarak işlenmiştir.
- Vakıf arazileri (cami ve medreseler),
- Vergilendirmeden muaf tutulan topraklar (serbest mülkiyet), - Vergiye tabi olan topraklar (emlak vergisi).
Proje ayrıca kamu arazilerinin, parkların ve binaların gelişimine de hitap ediyordu.104 Askerlik konusunda ise 22 yaşın üzerindeki tüm gençler için zorunlu olması ve askerlik hizmeti 24 ay olarak belirlenmiştir.105 Eğitim kurumları için devlet okulları, üniversiteler ve öğrenim programları- araçları hakkında yapılacak ıslahatlar rapor edilmiştir. İdari alanda Bakanlar Kurulu kurulmasına ve bu kurulu denetleyecek 20 kişilik denetim komisyonun kurulmasına karar verilmiştir. Raporun temel amacı, anayasal monarşi, eğitim ve kültürün gelişmesi, sanayi ve endüstrinin gelişimi, bilim ve teknolojinin çağa uygun olarak değiştirilmesidir. Yaş Buharalılar, isteklerini Emir Alim Han’a çeşitli yollar ile ilettiler. Israrcı tutumları sayesinde 12 Mart 1917’de bir icra komitesi kuruldu ve mayıs ayında komitenin ilk kongresi yapıldı. 106
1918 mart ayında ‘’Yaş Buharalılar’’ ulusal burjuva temsilcileri emirliği demokratik bir temelde yeniden inşa etmeye başladı. Buhara Devrimi’nden sonra partinin hayatında önemli değişiklikler oldu. 9 Eylül 1920’de Yaş Buharalılar Partisi
103 SH. Ergashev ve T. Bobomatov, Yigirmanchi Asr: Taqdirlarda Aks Etgan Tarix, O’zbekiston
Nashriyot, 2016, s.417.
104 M.Jorayev, R. Nurullın ve S. Kamolov, a.g.e, s.215-216.
105 R. Boytullayev ve G. Ostonova, Moziy Daftaridan Sahifalar, O’zbekiston Nashriyot, 2010,
s.225.
dağıtıldı ve üyelerin birçoğu Buhara Komünist Partisi’ne katıldı ve sonuç olarak komünistlerin sayısı on dört bini bulmuştur.107
2.2.2. Yaş Buharalılar Cemiyeti ve İttihat – Terakki Cemiyeti ‘nin Örgütsel Yapısı ve Benzerlikleri
Buhara Emirliği’nin zamanla eski gücünü kaybetmesi Rus bağımlılığını arttırmıştır. Ayrıca ülke de ki yaşam şartlarının kötüye gitmesi, saray yönetiminin halkın huzurunu ve asayişi sağlayamaması devlet sınırları içerisinde emire karşı ittifak oluşturulmasına neden olmuştur. Bu ittifaklardan olan Yaş Buharalılar Cemiyeti, 1916 yılında Jön Türkler’ in kurduğu ‘’ İttihat ve Terakki’’ partisini örnek alarak, ‘’ Yaş Buharalılar’’ adı altında kurulmuştur.108
Buhara Emirliği döneminde yaşayan Özbek öğrencilerin İstanbul’da eğitim almaları ve o sıralarda Osmanlı Devleti içerisinde yaşanan meşrutiyet ve anayasal monarşi sürecine şahit olmuş ve etkilenmişlerdir. Ülkesine dönen Özbek öğrencilerden olan Abdurrauf Fıtrat, Buhara Emirliği’nin yönetiminde ki eksikliği ve devletin bağımsızlığının tehlike de olduğunu görerek, çeşitli alanlarda ıslahat yapılmasının gerekliliği hakkında bir rapor hazırlamıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni örnek alarak kurulan Yaş Buharalılar, mevcut olan yönetiminden anayasal monarşiye geçişi sağlamak amacıyla örgütlenmiştir. Her iki cemiyet ilk olarak gizli olarak kurulmuş ve üyeleri tarafından toplumsal, ekonomik, kültürel ve eğitim alanında araştırmalar yaparak gerçekleştirilmesi gereken ıslahatlar hakkında bir rapor hazırlamışlardır. 109Yaş
Buharalılar Cemiyeti’nde, yukarıda bahsettiğimiz Buhara Reform Projesi adı altında bir program oluşturulmuştur. Bu program İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin de 1908 tarihli seçimlerden önce hazırlanan 25 maddelik program110 örnek alınmıştır. Cemiyetlerin
programlarına baktığımızda genel mana da devlet sınırları içerisinde yaşayan
107 O. Eshonov, ‘’Buhara’da Halk Devrim Zaferi’’ Özbekistan Sosyal Bilimler Ens. Dergisi, S.8,
1970, s.16-19.
108 M.Jorayev, R. Nurullın ve S. Kamolov, O’zbekiston Sovet Mustamlakachılıgı Davrida, Sharq
Nashriyot, Toshkent 2000, s.113.
109 Ali Çiftçi, ‘’ İttihat ve Terakki Cemiyeti Örgütlenme ve Yönetim Yapısı…’’ Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.37, 2015, s.122-123.
110 Gökhan Dönmez ve Cemal Öztürk, ‘’ İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Siyasi İktidar
vatandaşların siyasi yönetimde temsil edilmesini sağlamak, ülkeyi kültürel ve ekonomik refah açısından çağa uygun hale getirilmesi amaçlanmıştır.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin örgütsel yapısının ve ideolojisinin, Yaş Buharalılar tarafından benimsenmesi Osmanlı Devleti ve Buhara Emirliği’nin içerisinde bulunduğu durumunda benzerlik göstermesini neden olarak sayabiliriz. Her iki devlette de tam bağımsızlık tehlikeye girmiş, ülke eğitim ve sosyo ekonomik açıdan zayıflamış hatta neredeyse çözülmeler görülmeye başlanmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri genel olarak askeri okul kökenli kişiler iken, Yaş Buharalılar Cemiyeti üyelerinin ise tüccar ailelerin yurt dışında okumaya gönderdikleri çocuklarından yanı aydın sınıftan oluşmaktadır. Cemiyet programlarında aynı zamanda askerlik yönünde de benzerlik bulunmaktadır. İttihat ve Terakki, Jandarma Teşkilatı111 adında bir askeri birlik
oluştururken, Yaş Buharalılar Cemiyeti’nde ise yayınlanan raporda askerliğin zorunlu hale getirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.
İttihat ve Terakki Cemiyeti, yaptığı çalışmalar neticesinde Osmanlı Devleti’nin meşruti yönetimine geçişini sağlamış ancak bu durumda devletin dağılmasının önüne geçememiştir. Yaş Buharalılar Cemiyeti’nde ise yapılan çalışmalar sonucunda Sovyetlerinde yardımı ile Buhara Emirliği’ni yıkmış ve Buhara Cumhuriyeti adında demokratik bir devlet kurulmuştur. Yaş Buharalılar Cemiyeti bünyesinde ki kişilerin cumhuriyet temelli bir yönetim oluşturduktan sonra devlet idaresine dahil olmuş ve parti feshedilmiştir.