BHSC’de Pamuk Yetiştiriciliğinin Durumu

Buhara Emirliği’nin devrilmesinden sonra, 1920 sonbaharında kurulan Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nin ekonomik ve kültürel geri kalmışlığı miras almıştı. Nüfusun %90’ının tarım ile geçindiği bilinmektedir. BHSC hükümeti, ülkenin ekonomik büyümesinin her şeyden önce tarım reformu olduğuna inanıyorlardı. Buhara uzun süredir yurtdışında pamuk, karakul deri, ipek ve yünlü ürünler ihraç etmektedir. Fergana bölgesi pamuk üreticiliğinde büyük yer kaplamaktadır. Bu durum sömürgeci devletlerin dikkatini çekmiştir. 1893 -1917 yılları arasında Buhara’da pamuk yetiştiriciliği 300.000 tank ve 25 milyon dolar değerindedir. Buhara Emirliği döneminde 2 milyon iki yüz pud kadar hasıl edilen pamuk, Rusya’ya ihraç edilmiştir. İhraç edilen pamuktan elde edilen kazanç tahmini yirmi yedi milyon altın som olarak hesaplanmıştır.213 _{Pamuktan elde edilen kazanç tüm ürünlerin gelirlerinden daha yüksek}

olduğu için devletin bütçesinde mühim bir yerdedir.1921 yılı itibariyle ülkede ki pamuk tarlaları on kat azaldı. O dönemde kaydedilen raporlara bakıldığında pamuk krizinin nedenleri hakkında şunları söyleyebiliriz:

1) Pamuk endüstrisi, 1914-1918 yıllarında Birinci Dünya Savaşı ve 1920- 1922’de Buhara Cumhuriyeti’ndeki silahlı çatışmalar nedeniyle çöküş yaşandı.

2) Buhara çiftçilerine maddi destek sağlanamaması nedeniyle pamuk satışları düşmüştür.

3) Yapay sulama tesisleri, hendek ve kanallar savaşlar nedeniyle hasar görmüştür.

4) Çiftçiler, tohum ve diğer masraflar için zenginlerden borç alır, hasattan sonrada büyük bir faizle geri ödemek zorunda kalmış ya da aldıkları kredi karşılığında pamuklarını piyasa fiyatının altından satmak zorunda kalmışlardır.

Buhara Cumhuriyeti hükümeti, pamuk yetiştiriciliğini tesis etmek ve bölgenin bu alandaki eski potansiyeline dönmesi için bazı önlem almıştır. BHSC III. Kurultayında (1922 yılı) bu meseleye özel önem verilmiştir. Hendeklerin ve kanalların temizlenmesi, çiftçilere pamuk yetiştirme ayrıcalıkları vermek, modern tarım makinelerini yurt dışından ithal etmek, dehkanların gelişimi için okullar açmak ve kapsamlı bir sulama planı geliştirmek gibi pratik adımlar atılmıştır. Cumhuriyet’te bir tarım bankası kuruldu, Rus- Buhara Pamuk Şirketi’nin faaliyetleri yeniden başlatıldı ve Buhara Kredi Şirketleri kuruldu. Tarım Bankası, 1922-1923’te birkaç gün içinde 4 milyon dolar kredi sağlanmış, köylüler de %20-30 daha ucuz satılması istenmiştir. Türkistan Pamuk Komitesi’nin Buhara şubesi, özel üreticilere pamuk satmak amacıyla kuruldu. Çiftçileri teşvik etme gayesiyle Buhara Devlet Ticaret Bakanlığı pamuk yetiştirmek için düşük fiyata buğday unu satmış ya da pamuk üretim merkezine getirilen her pud (16 kg) yerine 2 pud buğday verilmiştir.214

‘’Semerkant’ta bulunan çiftçilerin pamuk ekimi yapmaları durumunda hükümet tarafından çeşitli kampanya ve yardımlar yapılacağını dair görüşmeler yapılmıştır.’’215

Pamuk yetiştiren bölgelerde çiftçilerin mali durumunun kötü olması ve gıda sıkıntısı çekmeleri nedeniyle, ülke genelinde geziye çıkan Kori Yoldash Türkmen köylerine 10.000 pud buğday, 5.000 pud mısır, 1.000 pud nane ve 400 kilo susam gönderdi. Ayrıca yoksullara 500 baş sığır da verilmiştir. Çiftçi kooperatifleri kuruldu ve pamuk temizleme araçları onarıldı.1923 yılında Karakul istasyonuna yeni bir pamuk fabrikası inşa edildi. Cumhuriyet liderlerinin çabalarına rağmen, ülkedeki pamuk üretimi Birinci Dünya Savaşı öncesi seviyeye yükselmedi. Bu alandaki birçok proje ve plan başarısız oldu.216 _{1 Temmuz 1924 yılında Buhara Cumhuriyetinde toplam 64 adet tarım}

şirketi bulunmaktaydı. Bu şirketlere 9688 kişi üyeydi. Bu şirketlerin içerisinde 26’sı pamuk alanında faaliyet göstermektedir.217

4.1.6.1. Amerika’dan İthal Edilen Pamuğun Dağılımı Hakkında Rapor

Buhara Emirliği döneminde, ithal edilen ilk Amerikan pamuğu 1888-1920 yılları arasında dikilmiştir. Böylece Amerika ve Buhara arasında ki ticari ilişkiler resmen

214 _{SH. A. Hayıtov ve K.J. Rahmonov, a.g.e., s. 10.}

215 _{Buhara Ahbar Gazetesi, ‘’ Pahta Kampanyası,’’17 Mayıs 1921, s.4.} 216 _{SH. A. Hayıtov ve K.J. Rahmonov, a.g.e., s.11-14.}

başlamış ve Buhara Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra da bu ilişki devam ettirilmiştir. 1920-1924 yılları arasında sadece pamuk değil, aynı zamanda 167 Amerikan takım tezgâhı, 22 saman kesme ve hasat makinesi sipariş edilmiştir. Bu siparişler 1923 yılının sonbaharında Buhara’ya ulaşmıştır.218_{Emirlik döneminde İthal}

edilen pamuk, BHSC döneminde de ekilmiştir. Emirliğin yıkılması ve iç karışıklıklar nedeniyle azalan pamuk üretiminin tekrar eski haline gelebilmesi için çalışmalar yapılmıştır. Hükümetin faaliyetlerinden biri de Amerika’dan ithal edilen pamuk ekimlerinin devam etmesidir. 1922’de yetiştirilen pamuğun, 1914 yılında ki üretimin sadece %30’a, 1915 yılı üretiminin ise %25’i elde edilmiştir. Amerikan pamuk alanları tarlaların 3/1’ini oluşturmuştur. Eylül 1922 – Ocak 1923 yılları arasında 36 tarım kredi şirketi açılmış219 _{ve 1923’te hükümet çiftçilere 500.000 som ödemiştir. Amerikan}

pamuğunun yerel pamuğa göre piyasada daha değerlidir. Bu nedenle çiftçiler tarafından 1922 yılında yerel pamuktan daha çok ekilmiştir. Amerikan pamuğu aynı zamanda pazarlarda da yüksek fiyatlarda satılmıştır. Amerikan pamuğu üretimi sonucunda düşük bir verim olsa da çiftçiler pazar fiyatları nedeniyle tercih edilmiştir. Devlet Pamuk Şirketi, yaklaşık 560.000 pud pamuk satın almıştır. BHSC hükümeti ihraç edilen Amerikan pamuğu ekimi teşvik edilmiştir. BHSC bünyesinde Amerikan pamuk tohumları için ‘’Özel Amerikan Pamuk Yetiştirme Tesisleri’’ oluşturulması hakkında çalışmalar yapılmıştır. Pamuğun ithal edilmesini periyodik olarak şu şekilde sıralamak mümkündür:

Amerikan pamuğu, 1890 yıllarında Buhara Emirliği topraklarında yeni bir ürün olarak tanıtılmış, Rus İmparatorluğu’nun bölgede ki ham pamuk alanını güçlendirmek amacıyla emirlik sınırlarında hızlı bir şekilde yayılmasını sağlanmıştır.

Emirlik ve BHSC’de ki tüm pamuk arazilerinin %30-40’ı Amerikan pamuk ekimine ayrılmıştır.

Rusya’da tekstil endüstrisinin Amerikan pamuk elyafının kullanılmasından, hükümet ve ayrıca Rus şirketleri, Amerikan pamuğu eken çiftçilere vergi ve gümrük masraflarından muafiyet verilmiştir. 220

218 _{Majidov Jorabek ve Kamol Rahmanov, ‘’Buxoro Halq Respublıkasınıng Germaniya Bilan}

İktisodiy va Savdo- Sotık Alokaları,’’ Buxoro Tarıxı Masalalar, Buxoro, s.16-17.

219 _{Azat Buhara, ‘’Dehkonlarga Yordam Ishları,’’ 16 Şubat 1924.}

220 _{A. Salmonov, BXSR Hukumatınıng Vakf Islohotı, Buxoro Davlat Universiteti Tarix Kafedrası,}

Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nde ekilen pamuk arazilerinin durumu;

Tablo 6. Kemal Rahmanov, Buxoro Halq Sovet. BHSC’nin Pamuk Tarlaları Yerel Pamuk Yetiştirme Alanları Amerika’dan Alınan Pamuk Tarlaları Oranı İzah

Zirabulak 4500 10.000 Pamuk tarlaları 160.000 tank (%60) ve Amerikan pamuğu 50-60.000 tank (%40) üzerinde ekilmektedir. Karmana 8000 6000 Kızıltepe 60.000 4000 Buhara 50.000 10.000 Karakul 20.000 1000 Chorjoy 13.000 16.000 Karki 2000 -

Kemal Rahmanov, Buxoro Halq Sovet Respublıkası Tarıxı Matbuat Sahıfalarıda 1920-1924 (Buxoro Davlat Universiteti, Tashkent 2012), Toshkent 2012, s.57’den Alınmıştır.

Pamuk endüstrisini geliştirmek amacıyla çiftçilere yardım etmek üzere ticaret ve sanayi bakanlıkları kontrolünde tarımsal kredi şirketleri kurulmuş ve bankalar aracılığıyla para desteği sağlamasına rağmen BHSC döneminde yetiştirilen yerel pamuğun halkın ihtiyacını karşılamaması neticesinde ihraç edilen Amerikan pamuğu ile de planlanan hedefe ulaşılamamıştır.

4.1.7. BHSC Hükümeti ‘nin Vakıf Varlıkları Hakkındaki Faaliyetleri