10.4. Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti ve Azerbaycan Arasında ki İlişkiler
10.5.2. Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti Döneminde ki İlişkiler
mücadelesi yoğunlaşmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun, savaşta mağlup olması sonucunda Türk devleti ulusal birliğini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kaldığını bilmekteyiz. Ulusal birlik ve bağımsızlığın tehlikeye girmesiyle, Anadolu’da Kurtuluş Savaşı, Mustafa Kemal liderliğinde başlamıştır. Türkiye’de devam eden bu mücadele sırasında, Buhara’da iç ve dış politikasını geliştirmek amacıyla çalışmalar yapmaktadır. BHSC’nin kurulduğu yıllarda Türkiye bağımsızlık mücadelesindeydi.
Buhara Cumhuriyeti’nin siyasi ve ekonomik alanda iş birliği için birçok devlet ile görüşmeler yaptığını bilmekteyiz. Her şeyden önce Türkiye ile olan ilişki eski zamanlara dayanmaktadır. Özellikle Türkistan’da yenilik taraftarı olarak bilinen Ceditçiler, Türkiye’de Jön Türkler olarak adlandırılan gruptan etkilenmiştir. Buhara Ceditçilerin öncülerinden olan Abdurrauf Fıtrat, Abdulvahid Munzim, Osman Hocayev, 1908-1910 yıllarında Türkiye’de okumuşlardır. İstanbul’da bulundukları sırada bu kişiler çeşitli dergiler yayınlamıştır. Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti, Türkiye’de ki gelişmeleri yakından takip etmiş ve Ankara Hükümeti ile iletişime geçmeyi ihmal etmemiştir.338 Türkiye Cumhuriyeti adına Galip Paşa’nın tayin edilmesinden önce
Buhara elçiliğine atanan kadronun görevlerine son vermiş339 ve daha sonra Ankara’dan
Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’ne büyükelçi olarak görevlendirilmiş ancak gidememiştir. 340
338 SH. Hayıtov, K. Rahmonov va Alimjon Ahmadov, a.g.e. s. 144-145. 339 BOA, Kararlar Daire Başkanlığı, 1113.
340 Manzura Uktamano Yusupova, ‘’Turkıyadagı O’zbeklar Tarıxı va Etnografiyası,’’ Buxoro
10.5.2.1. Buhârâ’dan Ankara’ya Gelen Milletvekili Heyeti
Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti ve TBMM Hükümeti arasında bir anlaşma imzalamak ve iki devletin diplomatik ilişkilerin kurulması için Ankara’ya iki kişilik bir heyet gönderilmiştir.341 Gelen heyette, Türkiye ’de tahsil görmüş olan Recep Bey ve
Naziri Bey bulunmaktadır. Buhara heyeti, Ankara’ya gelişinin ertesi günün de Mustafa Kemal tarafından Çankaya köşkünde kabul edilmiştir. Yapılan görüşmeler de Buhara heyeti, Türkistan ve Rusya hakkında çeşitli bilgiler vermiştir. 342
Türkiye Fevk kalede Siyasi Kasideliği;
‘’Büyük Millet Meclisi hükümeti Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Paşa efendim hazretlerine. Buhara Halk Şûrâ Hükümeti tarafından kardeşlik hatırası olmak üzere arz ve takdim edilen iş bu kılıcı kabul buyurmanızı istirham eyleriz.’’343
Mustafa Kemal, 7 Ocak 1922’de Buhara heyetini TBMM’ye takdim etmiştir. ‘’Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti ahalisi ve Hükümetinin İcra Komitesi ve Nazırlar Şurası adına gelen heyete Türkiye ahalisi ve TBMM adına hoş geldiniz derim. Buharalıların milletimizle örfi ve dini revabıt-ı kalbiyesine rağmen işbu revabıtın şimdiye kadar saha-i fiiliyatta gereği gibi tecellisine, müstevli ve zalim kuvvetlerin vücudu mâni olmuştu. Kahraman Türkiye ordularının da büyük bir hisse-i mefhareti olan şark inkılab-ı kebiri, mazlum şarklıları günden güne sıklaşan, sağlamlaşan bağlarla birbirine bağlamaktadır. "Her milletin kendi mukadderatını kendisi tayin edebilmek", hakkını yalnız nazariyatta değil, fiiliyatta dahi tanıyan Rusya ricali inkılabının mefkureperver harekâtı sayesinde, bugün Rusya'nın müttefiki olan müstakil Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti'nin münasebat-ı hariciye hakkını istimal ederek, ilk heyeti Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Reisi sıfatiyle Cumhuriyet-i müşarünileyhaya
müftehirane arz-ı teşekkür ederim.
Buhara ahalisinin, Türkiye'deki Türk ve Müslüman kardeşlerine he-diye olarak gönderdiği Kur'an-ı Kerim ile, Türkiye halk ordusuna nişane-i takdir ve tebrik olarak
341 Cemal Güven, Millî Mücadele’de Mustafa Kemal Paşa’nın Yabancılarla Temas ve Görüşleri,
Eğitim Kitabevi, 2012, s.215.
342 Mehmet Saray, Atatürk’ün Sovyet Politikası, Acar Yayınları, İstanbul 1987, s.76
irsal eylediği kılınç, hakk-ı din ile hakka hadim kuvveti temsil eden fevkalade muazzam ve kıymettar iki yadigardır.
Bu emanetleri elinizden alırken kalbim heyecan ile doldu. Halkımız ve ordumuz, uzaklardaki kardaşlarımızdan gelen teşciat ve tebrikat nişanelerinden şüphesiz çok mütehassis ve mesrur olacaklardır. Dindaş ve karındaş Buhara halkının arzusunu yerine getirerek bu kitab-ı mukaddesi millete, seyf-i muazzezi de İzmir fatihine teslim edeceğim. Allah'ın inayeti ile İnönü ve Sakarya muzafferiyetlerini kazanan milli ordumuz, İnşallah pek yakında bu kılına da kazanmış olacaktır. Heyet-i muhteremenize de Türkiye ahalisi ve ordusu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti namına teşekkür eylerim."344
10.5.3.2. Buhara Hükümeti İlgili Yayınlanan Haberler
Buhara Heyeti Murahhasasının Ziyareti
‘’Recep ve Mehmet Nazırı efendiler hazreti dün Dahiliye, Şer’iyye, Adliye Vekaletlerini ve Afgan Sefaretini ziyaret etmişlerdir. Buhara heyeti murahhasısları Recep ve Mehmet Nazırı efendiler hazreti dün saat iki raddelerinde(civarında) Dahiliye Vekaletinde Dahiliye vekili Fethi Bey efendiyi ziyaret etmişlerdir. Bu ziyareti müteakip Adliye vekili Refik Şevket Bey efendiyi, Şer’iyye vekili Mustafa Fehmi Efendi hazretlerini makamlarında ziyaret ile uzun müddet mülakatta bulunmuşlardır. Saat dört raddelerinde Afgan Sefarethanesine meziyetli Afgan Heyeti sefaretine iade-i ziyaret etmişlerdir. Bu iki Müslüman hükümeti Müşellerinin (benzer kişiler)de mülakatı pek samimi olmuş ve geç vakte kadar devam etmiştir.’’345
TBMM’de yapılan toplantının birinci bölümünde Buhara heyetinde Mehmet Naziri Bey konuşma yapmıştır:
‘’Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile siyasi ilişkilerin kurulması ve dostluğumuzun temini için Ankara’ya geldik. Hariciye Vekaleti ile temas edecek müzakerata gireceğiz. Müzakere sonuçlarını Buhara’ya bildireceğiz. İki kardeş
344 Mustafa Bıyıklı, Mustafa Kemal Atatürk’ün Dış Politika Konuşmaları, Hiperlink Yayınları,
2011, s.40-41.
memleket arasında birlik kurulması doğaldır. Kurulan birliğin sonucunda ya biz elçi olarak kalacağız ya da başka bir elçi heyeti gelecektir.’’
Vakit Gazetesi, 1 Ocak 1922 s.1 ‘’Buhara Şûra Hükümeti tarafından gönderilen ve Türkiye fevkalâde siyasi kaasıtları yediyle irsal buyurulmuş olan ve sureti musaddakası merbut tezkere ile Makamı Riyasete tevdi kılman Kuranı Kerim Büyük Millet Meclisi Kütüphanesinde milletin enzarı istifadesine vaz ‘olunmak üzere takdim edilmiştir.’’346
T.B.M.M. Hükümeti Riyaseti Celile’sine Pasa Efendim Hazretleri:
‘’Buhara Şûra Hükümeti tarafından buradaki Türk ve İslâm kardeşlerine takdim edilen işbu Kitabı Mukaddesi milletin istifadesine vazı buyurmalarını bilhassa istirham eyleriz.’’ 347
Buhara Fevkalâde Siyasi Kaasıtları Mehmed Nazari Receb
‘’Buhara Sovyetleri Serbest Cumhuriyeti Türkiye’nin mukadderatını ve matalibi meşruasmı tâyin ve takrir eden muzafferi yeti tarihiyeden dolayı Kahraman Türk Ordusu nu bütün kalbiyle tebrik eder. Buhara Hükümeti ve halkı tarafınızdan ihraz edilen parlak muzafferiyet münasebetiyle talebe ve ulemanın ve idare memurlarının iştirak eylediği bir mitinkte Türkiye ile... Meserretkâranelerini izhar ederek 12 Teşrinievvel tarihinde bir mutantan şenlik tertibeylemişlerdir. Vatanlarının istihlâsı millîsi yolundaki mücadelede kahramanane surette terki hayat eden şühedanın istirahatı ruhu için camide hatmişerif tilâvet olunmuştur. Buhara halkı muzafferiyeti kafiyeyi ve İstanbul ile Edirne’nin iadesini hararetle arzu eder. Yaşasın Kahraman Türk Ordusu ve muzafferiyetleri’’348
BHSC Halk Komiserleri Reisi Alâko Cavef Tezahürat Reisi Mazhar Burhan
346 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, C.16, s.11. 347 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, C.16, s.11.
10.5.3.3. XIX. Yüzyıl ve Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti Döneminde Türkiye’ye Gelen Özbekler
Rusya İmparatorluğu döneminde Türkistan’ın istilasından sonra bir grup Özbek, Türkiye’ye gelmiş ve burada 1918-1922 yılları arasında olan Milli Mücadele ’de faaliyet göstermişlerdir. Özbeklerin bir kısmı da 1920-1930 yıllarında Türkiye’ye gelmiştir. Gelenler arasında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nin kurucularından olan kişilerde bulunmaktaydı. Istanbul ‘a gelenlerin bir kısmı da burada kalıp dönmemiştir. Buhara Hükümeti ‘nin Sovyet ilhakıyla ve sonrasında Türkiye’ye gelerek burada yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
Özbek alimlerden bazıları da Türkiye ’de ki ekonomik ve kültürel gelişimine etki etmişlerdir. Bu alimlerden biri de Ahmet Naim Nusratillobek’tir. BHSC’den Almanya’ya gönderilen öğrenciler arasındaydı. 1907 yılında amcası ticaret için Istanbul ‘a taşınmış, Ahmet Naim İstanbul Üniversitesi’nde okurken aynı zamanda amcasının işine de yardımcı olmuştur. Buhara Hükümetini 1922 yılında ziarat etmiş ve burada ki akrabalarıyla görüşmüştür. Ziyaret sonrasında Türkiye’ye dönen Ahmet Naim eğitime devam etmiş ve Buhara’da ki buhrana önceden sezmiştir. 1925-1930 yıllarında okuyan öğrencilerin Türkiye’ye yerleşmesi için ön ayak olmuştur. Ahmet Naim, Türkiye ‘de bulunduğu sırada üniversite de öğretmenlik yapmıştır. Türkiye ‘nin ilk Özbek ekonomisti olmuştur.349