1886 yılında Buhara’da doğan Fıtrat, 20. yy. Özbek edebiyatının, bilimin ve kültürünün büyük bir temsilcisidir. Gramer, edebiyat, akut bilimcisi, oyun yazarı şair, muhabir, gazeteci ve yetenekli devlet adamıdır. Asıl ismi Abdürrauf’tur, doğuştan gelen yetenek anlamında kullanılan Fıtrat ise bilinen unvanlarından olmuştur. Babası Abdurrahimov ticaretle uğraşırken, annesi Bibijon ise edebiyat eleştirmenidir.403 Kız
kardeşi Mahbube ve onun küçüğü Abdurrahman vardı. Abdurrahman 1910’lu yıllarda Kağan Matbaasında dizgici olarak çalışmış ve bu yıllarda okumak için İstanbul’a giden Fıtrat’a maddi yardımda bulunmuştur. Mahbube de 1910 yılından itibaren milli eğitim bakanlığında çalışmaya başlamış, 1920’den itibaren de şiir yazmaya başlayarak
402 Ertuğrul Yaman, ‘’Osmanlı’dan Günümüze Türkistan- Türkiye Kültürel İlişkilerine Genel Bir
Bakış’’, İslami Araştırmalar Dergisi, C.12, S.2, 1999, s.193-194.
Buhara’da tanınan bir şair olmuştur404 İlk eğitimini Buhara’da olan Mirarab
Medresesinde almıştır. Daha sonra İstanbul Darülfünunda eğitimine devam etti. İstanbul’da okurken aynı zamanda Münazara (1909), Hint İhtilalcileri (1912), ve ilk şiir kitabı olan Sayha (1911) eserlerini yayımlamıştır. Farsça ve Özbekçe dillerini akıcı bir şekilde bilen Fıtrat, aynı zamanda Arapça ’ya da ilgi duyuyordu. İstanbul’da eğitimini tamamladıktan sonra Özbekistan’a dönen Fıtrat, öğretmenliğe başladığı sırada Türkistan’da başlayan Ceditçilik hareketiyle ilgilenmiş ve Yaş (Genç) Buharalılar cemiyetine katılmış ve Ceditçilik hareketinin en aktif savunucularından olmuştur.405
Fıtrat şu sözleriyle katılmış olduğu Ceditçilik hareketinin amacını dile getirmiştir. “Ceditçilerin amacı, ülkelerini çağdaş değerlere kavuşturmak, ahlak, inanç, hukuk, sağlık vb. sosyal ve kültürel alanları tecdid-ıslah etmek, Türkistan’a tekrar İslam medeniyetini ve yerlilerin siyasi hakimiyetini kazandırmaktı. Bunun da yolu değişimden geçiyordu. Onlara göre değişim siyasi, kültürel ekonomik ve sosyal bakımdan tecdid yoluyla terakki etmek anlamına geliyordu. Amaçlarına ulaşmak için eğitim başta olmak üzere tarih, edebiyat, basın-yayın ve sanata (tiyatro) ağırlık verdiler.” 406
1911 yılında ‘’Türkistan Vilayet Gazetesi’ni’’ yayınlamaya başladı. 1913 yılında Behbudi ’nin tanıtımını içeren ayrı bir kitap daha yayınlayan Fıtrat, 1917 yılında Semerkant’ta Mardonkul Shahmuhammadzoda’nın çıkardığı ‘’Hürriyet’’ gazetesinin ilk olarak 27 ve 28. Sayılarını çıkardı.1917 yılının 8 Aralık gününe kadar ‘’ Türkistan Muhtariyeti’’ makalesinden sonra 1918 yılının başlarında ‘’ Buhara’nın Hali’’ makalesine kadar Hürriyet gazetesinin 62 sayısını yayınlandı.4071919-1920’de
Afganistan’ın Taşkent Büyükelçiliği’nde tercüman olarak görev yapmıştır.
Sovyetlerin Buhara’ya gelmesinden sonra Komünist Partisinin 1918-1924 yılları arasında üyesi olmuş, 1921 yılında Buhara Halk Cumhuriyeti Eğitim Bakanı, 1922 yılında Başbakan Yardımcısı ve Buhara Komünist Partisi siyasi büro üyesi olmuştur. Aynı zamanda partinin üyeleri içerisinde Feyzullah Hocayev ’de yer alıyordu.
404 Halim Taşkaya, a.g.t, s.5.
405 Hüseyin Aktaş, ‘’Abdurrauf Fıtrat ve Onun Özbek Klasik Musikisi Hakkındaki Eseri,’’ Dil
ve Edebiyat Araştırmaları, S.8, Yaz 2013, s.103-104.
406 Nurettin Hatunoğlu, ‘’Buhara’daki Ceditçilik Hareketi ve Yaş Buharalılar,’’ SÜTAD, S.38,
Güz 2015, s.3.
1919-1921 yılları arasında milli edebiyatçılar derneği olan Çığatay Gürüngi (Çağatay Sohbeti)’ni kurdu. Ardından Moskova, Taşkent, Semerkant ve Buhara’da enstitü ve üniversitelerde dersler verdi. 1923 -1924 yılları arasında kendisine profesör unvanı verildi. Özbekistan Bilim Komitesi’nde görev yaparken aynı zamanda şiirler, piyesler ve bilimsel eserler kaleme aldı. Eserlerini Buharalı isimliyle yayınlamıştır.408
Abdurrauf Fıtrat, yapmış olduğu çalışmalar ve kaleme aldığı eserler nedeniyle bir süre sonra Sovyetlerin dikkatini çekti ve bu durum onun 4 Ekim 1938’de halk düşmanı ilan edilmesine neden olmuştur. Ne yazık ki halkın geleceği, bağımsızlığı ve mutluluğu uğruna çalışan Fıtrat, Sovyetlerin kendisinden rahatsız olması nedeniyle arkadaşlarıyla birlikte tutuklanarak öldürülmüştür. Ancak takvimler 1957 yılına geldiğinde Sovyetler Birliği Yüksek Mahkemesi 1938’de halk düşmanı olarak ilan edilen Fıtrat’ın masum olduğunu kabul etti.409 Fıtrat çok yönlü ve üretken bir bilim
insanıydı. Yaratıcı çalışmaları, sosyal aktiviteleri, bilgiye ve aydınlanmaya, özgürleşmeye teşvik eden ve ulusal bağımsızlığı amaçlayan bir eğitimci olarak aynı zamanda Özbekler ’in kendilerini tanımalarına, atalarını ve onların yaptıklarının bilinmesine ve güçlü devletler kuran kişiler olduklarını anlatarak bu yönde de eserler veren bir tarihçi olmuştur. Ayrıca Türkistan’ın Ceditçilik hareketinin atası olarak anılan Mahmut Behbudi ’yi ve eserlerin tanıtımı da yapmış ve bölgede yayınladığı ‘’Tarakkiy,’’ ‘’Hurşid,’’ ‘’Sadoi Turkiston,’’ ‘’Oyna,’’ ‘’Turon’’ ve ‘’Buhoroi Şarif’’ adlı gazete – dergilerinin gün yüzüne çıkmasını sağlamıştır. Fıtrat’ın ilk kitaplarından birisi olan Münazara adlı eseri Buhara Emiri yayımlanmasına izin vermemesinden dolayı 1909 yılında İstanbul’da Fars dilinde yayımlanmıştır. Daha sonra bu eser Hacı Muin tarafından Özbek diline tercüme edilmiştir.410
Kaleme aldığı ‘’ Abulfayzhan’’ trajedisi 1924 yılında Moskova’da sergilenmiştir. Trajedi, 18.yy. yaşamış olan Ashtorhani hanedanın son temsilcisi olan Abulfayz’ın hayatını anlatmaydı. Drama da hanın tacı ile adalet, halkın ve ülkenin kaderi vb. konuları işlenmiştir. Fıtrat, dini konularda da makale, hikâye ve piyesler yazmıştır. ‘’ Saat ‘’ (1924), ‘’ Mirage’’, ‘’ Zainab’ın İmanı’’, ‘’Şeytanın Tanrı’ya İsyanı’’ ve ‘’ Oruç’’ eserler bu kategorinin örneklerindendir. Abdurrauf Fıtrat Arapça ve Farsça
408 Tuğba Teke, a.g.t. s, 32.
409 https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/manaviyat-yulduzlari/abdurauf-fitrat-1884-1938/
410 Vahit Celal, ‘’ Abdurrauf Fıtrat’ın Hayatı ve İlmi Faaliyetleri’’, Çeşm-i Cihan TKSA E-
bilmesine rağmen eserlerini Sayha şiir kitabı hariç, halkın rahatça anlayabilmesi için Özbek dilinde akıcı ve basit bir şekilde yazmıştır. Kaleme aldığı çalışmalarında insanları cehalet ile savaşmaya ve birlik olmaya çağırıyordu.411
1919-1921 yıllarında milli edebiyatçıların derneği olan ‘’Çığatay Gürüngi’’ topluluğunu kurmuştur. Bu teşkilat yenilikçi yönüyle ortaya çıkmış, Özbek tarihinin gençlere öğretilmesi konusunda mühim çalışmaları olmuştur. Topluluk 1921 yılında Sovyetler tarafından dağıtılmıştır.412
‘’ Eski Özbek Edebiyatının Örnekleri’’ ve ‘’ 16.yy. Özbek Edebiyatına Bir Bakış’’ eserlerinde Ömer Hayyam, Firdevsi, Ahmet Yesevi, Ali Şir Nevai, Muhammed Salih, Mashrab gibi önemli edebiyatçıları da Özbek Edebiyat tarihine dahil etmiştir. Özbek musiki tarihi hakkında makale ve kitapları da bulunmaktadır.413 Fıtrat, edebi
eserleri, bilimsel eserleri ve sosyal etkinlikleri ile edebiyat, sanat, bilim ve kültüre büyük katkı sağlamıştır.