hürriyet Buhara Cumhuriyeti’nin kendine yönetime hakkının doğmasını da beraberinde getirmiş ve Çarlık Rusya ile yapılmış olan sözleşmeleri geçersiz hale getirmek için Sovyet hükümeti ile bu anlaşma yapılmıştır. Ayrıca Buhara ve Rusya’da yaşayan
147 Farhodovna Rıslığoy Hamıdova, ‘’Buxoro Respublıkasıda Sovetcha Andozadagı Agrar
O’zgarıshlar (1920-1924 Yıllar)’’, Andijan Davlat Üniversıtetı, Yüksek Lisans Tezi, Andijan 2009, s.22
148 Buhara Ahbar Gazetesi, ‘’Buhara’nın İlk Kurultayı’’ 11 Ekim 1920.
149 R. Shamsutdınov, SH. Karımov ve O. Ubaydullayev, Vatan Tarıxı (XVI-XX Asr Boshları)
vatandaşların emekçi sınıfının hakları da korunmaya alınmıştır. Anlaşma da Özbek Türkçesiyle ‘’Buhara Şuralar Cumhuriyeti’’ tabiri kullanılmıştır. 150 Şura kelimesi Rusça
da Sovyet anlamına gelmektedir. RSFSR, Buhara Hanlığı’nın adını derhal Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti olarak değiştirildiğini kabul eder.
RSFSR Hükümeti adına Georgiy Vesil’eviç Çeçerin, Lev Mihoyloviç Karahan,
Buhara Şuralar Cumhuriyeti adına Mirza Muhiddin Mansurov, Racab Muhammedov ve Rahmet Refik Abdullabekov katılmıştır.
Anlaşma 4 Mart 1921 yılında Moskova’da hazırlanmıştır.
1.Madde; ‘’Anlaşmaya iştirak eden taraflar, Çarlık Rusya’sı ve ondan sonraki burjuvazi hükümetleri ile Türkistan Sovyet Cumhuriyet ve eski Buhara Emirliği Hükümeti’nin yıkıldığını kabul ederler.
2. Madde; Taraflar bu anlaşmanın tasdiki ile birlikte, aynı zamanda askeri- politik sözleşme imzalamayı taahhüt ederler.
3. Madde; Anlaşmayı imzalayan devletler aşağıdaki yükümlülükleri kabul ederler;
a) Kendi topraklarında, Sovyet Cumhuriyetlerinden birine karşı mücadeleyi veya bu hükümetlerin yıkılmasını hedef almış hükümetlerin veya bu hükümetlerin kendi topraklarında ikameti, bu gayeyi taşıyan teşkilat, grup ve şahısların bulunmalarına müsaade etmemek, aynı zamanda Sovyet Cumhuriyeti’ne karşı düşmanlık taşıyan ordu birliklerinin, kendi vatandaşlarının ve başka devlet vatandaşlarının hareketlerine ve bunların serbestçe gösterilere izin vermemek,
b) Direk veya indirekt olarak bu Sovyet Cumhuriyetlerinden birine karşı savaşta kullanılacak silahların bu memleketlerden transit olarak geçmesi, bu memleketlere girmesi ve çıkması yasaklanacak,
c) Taraflar her iki Sovyet Cumhuriyeti’nin bağımsızlıklarını korumak için burjuva sınıfının yapabileceği saldırılara ve onların ajanlarının faaliyetlerine karşı birbirlerine yardım etmeyi garanti ederler.’’
Yapılan sözleşmenin ilk üç maddesine baktığımızda karşılıklı olarak iki devletin kurulmasından hemen önce devrilen hükümetlerin tanınmadığına ve karşılıklı olarak devletlerin bağımsızlığını tehlikeye düşürecek herhangi bir grup veya teşkilatın oluşmasına izin vermemeleri ve her iki tarafın bağımsızlıklarının korunması hakkında taahhüt etmişlerdir.
4.Madde; ‘’Taraflar, anlaşmanın onaylanmasına kadar mevcut olan sınırı, RSFSR ve BHSC arasında geçerli olacak şekilde kabul ederler. Sınırların kesin olarak belirlenmesi komisyon tarafından belirlenecektir. 151
5. Madde; Taraflar, kısa süre içerisinde aşağıdaki konular ışığında özel bir ekonomi anlaşması imzalamakla yükümlüdürler;
- Her iki cumhuriyetin iktisadi yapısına uygun ekonomi planlaması ve anlaşması, - Dış ticaretin devletleştirilmesi temeli üzerinde ve vasıtasız mal mücadelesi prensibi ile birleştirilmiş bir ticaret planın hazırlanması ve iki devlet arasında ticaret anlaşmasının imzalanması,
- Tarafların, kendi topraklarında çeşitli endüstri dallarının inşası, tarımın planlaması, madencilik ve diğer hususlarda karşılıklı olarak imtiyaz hakkı tanımaları,
- RSFSR, BHSC’nın endüstrisinin korunması ve diğer ekonomik ihtiyaçları, gerekli imalat araçlarının hazırlanması ve teknik personel hazırlanması yönünden yardım edecektir. Ayrıca gerekli durumda karşılıksız para yardımı yapılacaktır.
6. Madde; Zerefşan sulama sisteminden iki devletin de istifade edebilmesi ve bu sistemin düzenlenmesi ve anlaşma taraflarından birinin menfaatlerinin imkân dahilinde zarar görmemesi için RSFSR ve BHSC yeni sulama tesislerinin inşasının bütün Zerefşan
sulama tesislerindeki herhangi bir değişikliğin yapılmasının yalnız, eşit olarak teşkil edilmiş bir sulama komisyonu tarafından kararlaştırmasını kabul ederler.
7. Madde; RSFSR hükümeti, Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’ne ait olan bütün servet ücretsiz bir şekilde teslim edilecek. RSFSR eski Buhara Hanlığı’nın sınırları dahilinde bulunan gayrimenkullerin, köylülerin toprakları, fabrikaları, müesseselerinin de kullanma hakkı BHSC’ye verilir. Anlaşmanın tasdikinden sonra taraflar bunu gerçekleştirmekle yükümlüdür.152
İzahat 1.
Diğer tesisat ve servetlerin BHSC mülk olarak devri yanında, Buhara topraklarında bulunan Amu Derya filosu veya onun bir kısmı, demiryolları ve telgraf şebekesinin idare şekli, bu tesislerin idarecileri ve bunlardan teknik bilgisi olan özel bir komisyon tarafından tespit edilebilir.
İzahat 2.
Taraflar, Harezm Şura Halk Cumhuriyeti temsilcilerinin Amu Derya filosu gemilerinin sayısının tespiti için kurulacak komisyona iştirak etmelerini kabul ederler.
8.Madde; Buhara Şuralar Cumhuriyeti, RSFSR’e sınırları içinde Buhara Emirliği hükümetine ait mülkleri ve Buhara vatandaşlarının hususi kapitalistlik iş haneleri, bankaları, fabrikaları ve ticarethaneleri, RSFSR devlet malı olarak görülen bütün mülklerin verecektir. Mülklerin veriliş hakkı, işbu anlaşmanın tasdikinden sonra tayin edilen vakitte icra edildi.
Eğer RSFSR’nin kanunları esasında Buhara vatandaşlarının, Buhara Emirlik hükümetinin herhangi sosyalist bir iş hanesi, işbu anlaşmadan önce müsadere edilmişse, o zaman bunların geri verilme müddeti müsadere edildiği zamandan itibaren başlar.
9.Madde; Buhara Emirliği hükümeti ile Rus vatandaşları, toplulukları ve kurumları arasındaki toprak ve su devri ile ilgili bütün anlaşmalar yürürlükten kaldırılmıştır. RSFSR kanunlarına göre karakterleri icabı millileştirilmeleri gereken,
Buhara Emirliği sınırları dahilinde bulunan ve kiralanmış emeğin sömürülmesine istinad eden, kapitalist özellik taşıyan özel Rus servetleri ve bunlara ait olan mülkler sahiplerine tazminat ödemeksizin BHSC’ye devredilecektir.
10.Madde; RSFSR kanunlarının üzerlerinde özel mülkiyet hakkına izin verilen ve BHSC’nin sınırları dahilinde bulunan mal mülkleri BHSC’ine buna karşı Buhara vatandaşlarına ait olan ve RSFSR organları tarafından haczedilen mallar geri verilecektir. Karşılıklı olarak devredilen malların tahmini kıymeti, eşitlik esasına göre teşkil edilir. Taraflar takdir edilen kıymeti kredi esasında öderler.
11.Madde; BHSC topraklarında yaşanan RSFSR vatandaşları, RSFSR topraklarında yaşayan BHSC vatandaşları, yaşadıkları devlette bulunan siyasi halkları, ikamet müddeti şartı aranmadan kullanırlar.
12.Madde; BHSC ve RSFSR vatandaşları ikamet yerlerinde adı geçen cumhuriyetinin kararname ve emirlerine iktidar organlarına itaat edecekler.
İzahat 1
Ölenlerin akrabaları, ölenler vatandaşları olduğu devletin temsilciliğini bu devletin kanunlarına göre hareket etmek üzerlerine alırlar.
İzahat 2
RSFSR’de yaşayan BHSC vatandaşları ve BHSC de yaşayan RSFSR vatandaşları askeri hizmetlerini kendi cumhuriyetlerinin kanun ve kararnamelerine göre yaparlar. Devletlerden biri, kendi topraklarında oturan diğer cumhuriyet vatandaşını ordunun savaş hareketi durumunda hizmete çağıramaz.
13.Madde; Buhara da Rus ahalisinin yaşadıkları yolunda arzusuna istinad edilerek Sovyet bölge meclislerinin kararına göre bütün toprak ve köyler BHSC’ye intikal edecek. Ve bu komite köyler üzerindeki bütün halklarından daimî olarak vazgeçer.153
İzahat 1
Bu topraklarda bulunan RSFSR’e ait gayrimenkuller BHSC mülkü olur. İzahat 2
Rus köylerinin BHSC’ye verilmesi özel bir anlaşma yoluyla halledilecek. İzahat 3
İhtilale kadar Buhara da yaşayan eski Rus köylerinin vatandaşları BHSC vatandaşı olabilirler. Bu geçiş izni Dışişleri Bakanlığı ile birlikte RSFSR’nin tam yetkili temsilcileri tarafından verilir.
14.Madde; RSFSR, Buhara emekçilerine yardım etmek amacıyla, BHSC hükümeti emrine, yerli ahalinin dilinde konuşan uzmanlar, askeri uzmanlar, öğretmenler, öğrenim araçları, kitaplar, matbaa malzemeleri verilecektir.
15.Madde; RSFSR ve BHSC birbirlerine karşılık olarak tam yetkili elçiler göndermeyi kabul ederler.
16.Madde; Bu anlaşma önce tasdik edilecek ve tasdik edilmiş nüshalar sonra taraflar birbirlerine iade edilecektir.
17.Madde; Bu anlaşma Rusça ve Özbekçe tanzim edilmiştir. Bu anlaşmanın tasdikli nüshaların taraflarca kabul edilmesinden sonra yürürlüğe girecektir.154’’
Sovyet hükümeti ile yapılan bu sözleşme genel olarak nazara aldığında ekonomik alanda iş birliği yapma amacı taşıdığı görülmektedir. Fakat sözleşme maddelerini incelediğimizde yeni kurulan Buhara Cumhuriyeti’ne verilmek istenen bu imtiyazların esas maksadının BHSC’nin ekonomik bağımsızlığının üzerinde bir gölge oluşturmak istediğini görebiliriz.
3.3. Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti ve Harezm Halk Sovyet