1878’de Oş şehrinde Buharalı tüccar bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Babası Polat Hoca’dır. Annesi Fatma Âyim, baba tarafından dedesi Kerametullah Hoca idi. O dönemin liderlerinden Feyzullah Hoca ile de amca çocuklarıdır. Osman Hoca’nın adı çeşitli kaynaklarda şu değişik şekillerde yer alıyor: Osman Hoca, Osman Hocaoğlu, Usman Khoja, Usman Khoja-oghli, Osman Khojaev, Usman Xocaev, Usman Polatxocaeviç Xocaev, Osman Polatkhojaev, Usmanxoca Polatxocaev, Osman Kocaoğlu gibi.391
Buhara’da medrese eğitimi aldıktan sonra, bu sırada yeni açılan ilk okulların birinde de eğitim görmüştür. Aldığı eğitim ile yetinmeyen Osman Hoca, kendini geliştirmek adına Osmanlı İmparatorluğu’nda, Hindistan’da, Kırım Bahçesaray’da, Kazan’da ve Taşkent’te yayınlanan gazete, dergi ve kitapları okumuştur. Özellikle İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesine ve onunla birlikte eline ulaşan kitapları
388 N. Mustafayeva, a.g.e. s, 142.
389 Majid Xasanov, Fayzulla X’ojayev, O’zbekiston Nashriyotı, Toshkent 1990, s.50. 390Kahraman Rajabov, a.g.m. Özbekistan Milli Ansiklopedisi, s.296.
391 Timur Kocaoğlu, ‘’Yenilik Hareketleri ve İhtilaller Arasında Osman Hoca (Kocaoğlu)’’
Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Bildiri Kitabı (Osman Hoca Anısına İncelemeler), 2001, s.16-17.
okuyarak bilgisini arttırmış, Usul-i Cedit okulları hakkında haberleri okuyarak sonraki yıllarda faaliyete geçireceği okulları için ilham kaynağı olmuştur.
Osman Hoca öğrencilik yıllarında yaz aylarında doğduğu şehir olan Fergana’nın Oş şehrine gitmeyi alışkanlık haline getirmişti. Yine 1898 yılı yazında Oş ’ta iken Çarlık Rusya’nın Türkistan’daki egemenliğine karşı 17-19 Mayıs’ta Dükçü İşan ayaklanması başladı. İsyan Rus askerleri tarafından bastırılmış ayrıca 777 kişi tutuklanmıştır, söylenenlere göre tutuklananlar arasında birçok akrabası ile Osman Hoca da vardı. Osman Hoca’nın kesin tutuklanıp tutuklanmadığına dair bir bilgi olmamasına rağmen yine görüşlere göre serbest bırakılan 362 kişi arasında olan Osman Hoca, Buhara Emirliği vatandaşı olduğu için yurt dışı yasağı koyularak serbest bırakılmıştır. Gençlik yıllarında Kırım Bahçesaray’da İsmail Gaspıralı ile görüşerek Ceditçilik hakkında bilgi almıştır. Osman Hoca öncülüğünde Buhara’da eğitimde yenilik olarak başlayan Ceditçilik bir süre sonra siyasi bir boyut kazanmıştır. Bu arada Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ilanı, Rusya ve İran’da ki devrimler Buhara’da ki yenilikçi düşüncelerin yayılmasına neden olmuştur. Türkistan coğrafyasında açılan Cedid okullarına Osman Hoca öncü olmuştur. Sadriddin Ayni, Osman Hoca’nın düşüncelerini şu şekilde belirtmiştir: ‘’ Ancak, daha bu ilerici hareketlere ihtilalci hareket denilemezdi. O yalnız mektep, medrese ve başka eski gelenek-görenekleri düzeltme, Emir tarafından çıkarılan vergileri belirli bir düzene sokma, Emir memurlarının keyfi hareketlerini durdurmayı istiyordu. Yenilik hareketlerinin önemli bir meselesi çiftçilerden vergi alınışını kesin bir düzene sokmaktı. Bu yenilik hareketine ben de katıldım. Biz mektep ve medreseleri düzeltmeyi teşvik ediyorduk.’’
1908 yılında İstanbul’a eğitim için gitmiş ve 1910-1911 yılları hayatının dönüm noktası olmuş, İstanbul’da Jön Türkler ve Ziya Gökalp ile görüşmüş ve İstanbul’da Ta’mim-i Maarif Cemiyeti şubesini açarak buraya Türkistan’dan öğrenci getirilmesi için zemin hazırlanmıştır. 1912 yılı başlarında Osman Hoca Buhara’ya döndükten sonra ‘’Terbiye-i Etfal’’ adında ki gizli teşkilatın aktif üyelerinden biri olmuştur. 1911-12'de Buhara'da Abdulvalıid Burhan, Osman Hocayev, Mirkamil Burhan ve Hami Hocayev önderliğinde 52 Usul-i Cedid mektebi açılmıştır.392 Osman Hoca, Buhara’ya
392 Seyfettin Erşahin, ‘’Buhara’da Cedidcilik – Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat
döndüğünde İstanbul’dan birçok siyasi risaleyi de beraberinde getirmiş ve siyasi örgütlere katılmıştır.393 Mahmud Behbudi ve Münevver Kari liderliğinde de hem eğitim
hem de politik işlerle uğraşmaya başlamıştır. Sovyet iktidarı arifesinde, 1917'lerde, Türkistan'da Cedid mekteplerinin sayısı 104'e ulaşmıştır. 21 Mayıs 1918'de Taşkent'te açılan Türkistan Üniversitesi, ceditçilerin çabaların sonucudur. Doğal-matematik, tarihi- filolojik, ziraat ve teknik fakülteleri bölümleri vardı. 1920 yılına gelindiğinde öğrencilerin%60'ı yerel gençti. Üniversitenin eğitim sürecinde, Münevver Kari, Ahmad Fayzi, Burhan Habib, İbrahim Tahiri, Usman Khojaev ve Hodi Fayziy gibi ünlü bilim adamları büyük özveri ile çalıştılar.394 Yalnız cedit okullarının gelişmesinden hem
Ruslar hem de Buhara Emirliği rahatsız olmuştur. Rus idarecilerinin baskılarıyla emirler çeşitli yollar ile okullardaki eğitime engel olmaya çalışıyorlardı. Hatta cedit liderlerine okullardan vazgeçmeleri için para dahi teklif edildiğini Sadriddin Ayni, Buhara İnkılabı Tarihi Üçün Materyaller adlı eserde şu şekilde bahsetmiştir: ‘’ Bir gün Molla Kamer, Kazi Kalan’ın emriyle en büyük cedit okuluna sahip olan Osman Hoca ile görüşüp, ona – Eğer siz kendi istediğiniz ile bu okulu kapatırsanız, sizi istediğiniz yere Kazi veya reis olarak tayin edilmemiz hakkında söz verebilirim.- deyince Osman Hoca karşılığında – Öğretmenlik yapmamız, açlıktan veya herhangi bir rütbeye erişemediğimizden değil, halka ve yurdumuzun çocuklarına faydamız dokunur diye düşündüğümüzdendir. Bunca zahmetleri başımıza yükledik, tuttuğumuz mukaddes mesleğimizi dünya rütbelerine satmayız- ‘’395
1917 yılında Osman Hoca, Genç Buhara Partisi Merkez Komitesine katıldı ve Buhara emirinin devrilmesine neden olan isyanda önemli rol oynamıştır. Kolesov vakasından sonra Taşkent’te Genç Buharalılar için gruplar oluşturdu (1918). Genç Buharalılar Partisi, Türkistan merkezi bürosuna üye oldu (1920 yılı Şubat). 1920 yılında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti bünyesinde maliye sorumluluğa atanan Osman Hoca, 1921 yılında nezaret sorumlusu olmuş ve 1921 yılıortalarından 1922 yılı başlarına kadar BHSC’de merkezi İcra Komitesinin ilk başkanlığını yapmıştır. Sibirya’dan kaçarak Buhara’ya sığınmış olan Türk subaylarının komutası ve eğitiminde yeni mili ordusu ve
393 Kahraman Rajabov ve SH. Hayitov, Usmon Hoja, Abu Matbuot, Toshkent 2011, s.8. 394 Q. Usmonov ve M Sodıqov, Özbekistan Tarihi (1917-1991 yılları), Nashriyot Matbaa,
Taşkent 2010, s.40.
395 Timur Kocaoğlu, ‘’ Türkistan’da Cedit Okulları,’’ Hür Türkistan İçin Gazetesi, S.6, 1976,
milli hükümetiyle bağımsız bir devlet kurma işine ön ayak olarak, bugünkü Tacikistan sınırında yer alan Rus garnizonunu muhasara etme hareketine öncülük yapmıştır. Yaptığı çalışmalar sonucunda Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nin önemli liderlerinden biri olmuştur. 396 Buhara Hükümeti’nin kurulmasından sonra Osman
Hocayev maliye nazırı olarak göreve başlamıştır. 1921 yılında BHSC Devlet Nezareti Nazırı, Buhara Merkez İcra Komitesi program başkanlığı (1921 Nisan-1922) görevlerini yapmıştır. .397 Ayrıca Doğu Buhara da muhtar vekil unvanıyla faaliyet göstermiştir.398
Osman Hocayev’in görevleri arasında ulusal ordu için dış ülkelerden silah almaya çalışmış ve ordunun kurulması ve güçlenmesi için faaliyet göstermiştir. 399 Vakıf
yerlerinin kaydı ve kullanımı, ülkenin yıkılmış mimarilerini restore etmektir. Kültürel ve eğitim kurumlarının açılmasından, ülkenin sınırlarını güçlendirmek vb görevleri vardı.400 9 Aralık 1921 yılında güvendiği adamlarıyla, Harbi İşler Naziri Yardımcısı Ali
Riza Bey, Tirmiz garnizonu kumandanı Hasan Bey ve Daniyal Bey yardımıyla Duşanbe garnizonundaki Rus askerlerini silahsızlandırmıştır. Enver Paşa’da kendi yardımcılarından Hacı Sami ve bir grup askeri Osman Hoca’ya yardıma göndermiştir. Osman Hocayev 1921 – 1922 yıllarında Doğu Buhara’daki Sovyet karşıtı savaşın alevlendiği zamanlarda Buhara hükümetinin olağanüstü vekili olarak faaliyet göstermiştir. Osman Hoca’nın itibarından Sovyetler ve Basmacılar da faydalanmışlardır.
401
Osman Hoca’nın Buhara’nın bağımsızlığı için Sovyet Rusya’sının kızıl askerleriyle sürekli mücadele etmiş ve Kabil’e giderek Afganistan Emiri Amanullah ile sözleşme imzalamıştır. (1922 yılı 29 Nisan). 1922 yılı sonlarında İngilizlerden para karşılığında silah almak için anlaşma yapmaya çalışsa da olumlu dönüşler alamamıştır. Bu esnada Enver Paşa’nın şehit olduğu haberini almış ve aynı zamanda Feyzullah Hoca adam yollayarak Rusların Osman Hoca’nın peşine düştüklerini ölü veya diri ele geçirmek istediklerini belirterek, Buhara’ya dönmemesi konusunda uyarmıştır. Haberi
396 Usmon X’ojayev, Özbekistan Milli Ansiklopedisi, X Harfi, sayfa 174. 397 Kahraman Rajabov ve SH. Hayıtov (2011), a.g.e.s.14.
398 Timur Kocaoğlu (2001), a.g.m.s,26.
399 Usmon X’ojayev, Özbekistan Milli Ansiklopedisi, X Harfi, s.174. 400 Kahraman Rajabov ve SH. Hayıtov (2011), a.g.e.s.15.
401 Umar Rashidov, ‘’ Buhara Halk Cumhuriyeti Milli İdarecilerinin Bolşeviklere Karşı
Bağımsızlık Mücadelesi’’, I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu, 23- 25 Ekim 2017, s.312.
alır almaz Afganistan’a giden Osman Hoca, Kabil’de Özbek bir aileden olan Hâkime adlı bir kız ile evlenmiştir. Bu sırada Rusların yaptıkları baskı nedeniyle Afganistan hükümeti onun yurttan ayrılmasını istemiş ve Osman Hoca 1923 yılında Türkiye’ye gelerek İstanbul’a yerleşmiş, Kendisiyle görüşen Mustafa Kemal Paşa’dan, sıcak bir ilgi görür. Ona milletvekili maaşı bağlatılır. Bu maaş vefatından sonra eşi de ölünceye kadar devam eder. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü kurucu üyelerindendir. Burada Yeni Türkistan adlı dergiyi çıkarak Türkistan’ın bağımsızlığı yönünde çalışmalar yapmıştır.402
Türkiye’nin çeşitli yerlerinde verdiği konferanslarda Sovyetler Birliği’nin Türkistan’daki sömürgecilik politikalarını eleştirir. Bu defa Sovyetler onun Türkiye’den de çıkarılması için siyasi baskılar yapar. Türk Hükumeti, Osman Kocaoğlu’ndan yurt dışına çıkmasını ister. O da 1938 yılı sonunda önce Polonya’ya, daha sonra İran’a gider. Ancak, İkinci Dünya Savaşı’nın bitişinden sonra, 1945 sonlarında Türkiye’ye geri dönebilir. 1951 ile 1957 yılları arasında Pakistan’da bulunan Osman Kocaoğlu daha sonra Türkiye’ye dönerek ölüm tarihi olan Temmuz 1968 yılına kadar burada kalmıştır. Osman Kocaoğlu’nun kabri bugün İstanbul Üsküdar’da bulunan Özbekler Tekkesinde bulunmaktadır.