BHSC ve Almanya arasında diplomatik ve siyasi ilişkiler kurulmasa da ekonomik ve ticari iş birliği açısından birçok adım atılmıştır. Alman sanayicilerinden ‘’Almanya-Karadeniz’’, ‘’ Shreder ve Ortakları’’, ‘’Sinkup’’ gibi şirketler ve ‘’ Rus- Alman Ticaret Örgütü’’ Buhara Cumhuriyeti ile ticari ilişkiler kurmaya çalışmışlardır. Buhara Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’nın bir ticaret departmanı kurulmuştu ve bu dönemde yapılan ticari faaliyetler için hammadde alımı ve yurt dışı seyahat masrafları, devlet fonları tarafından karşılanmıştır. Devlet Ticaret Ofisi’nin fonları olmasına rağmen iç ve dış pazarı kontrol etmekte zorlanmıştır.
Almanya gibi ülkelerden teklifler aldıktan sonra Eylül 1922’de bağımsız -kendi kendini finanse etme- esasına dayanan Devlet Ticaret İdaresi kurulmuştur. Eski ticaret birimi tarafından 100.000 pud pamuk, 100.000 pud tatlı tahıl, 50.000 pud karakul deri, 10.000 pud yakın yün pazara çıkarılmıştır. Bu ürünlerin çoğu Moskova, Nizniy, Navgorod ve Makar fuarlarında yabancı tüccarlara sunulmuş, satılan ürünler Alman ve Sovyet iş adamlarının dikkatini çekmiştir.1922’de Almanya ve Fransa da açılan fuarlarda 14.000 ürün satılmıştır. Alman tüccarlar BHSC’de ki mevcut mallardan karakul deri, pamuk, ipek, şifalı otlar ve yün alımı arzusuna sahiptirler. Almanya, 1922 yazında Moskova’da ki Buhara temsilcisiyle görüşerek açılacak olan kırmızı altın fabrikası karşılığında karakul derisi talep etmiştir.243Almanya ile ticari ilişkiler kurma
fırsatından yararlanan Buhara Hükümeti Mirzo Abdülkadir Muhitdinov liderliğindeki
242 Majidov Jorabek ve Kamol Rahmanov, a.g.e., s.10-12.
bir heyeti Temmuz 1922’de Moskova’ya Alman temsilcilerle görüşmek üzerine gönderilmiştir. Muhitdinov, yurt dışına seyahat etmek amacıyla Letonya büyükelçiliğine 40.000 karakul derisi satmış, bu satış Buhara denetleme kurulu tarafından onaylanmıştır.
Karakul derisi ve sığır yetiştiriciliği Buhara Cumhuriyeti ekonomisinde önemli bir oynamaktadır. Bu ürünler ihracatın ¼ oranını oluşturmaktaydı. Emirlik döneminde de ticarette önemli bir yeri olan karakul derisi Rusya üzerinden Almanlar tarafına satılmış ancak 1914-1918 yılları arasındaki savaş nedeniyle ihracatın neredeyse bitme noktasına gelmesi, yetiştiriciliğinin de azalmasına neden olmuştur. 1921 yılı baharında yeni Rus ekonomi politikası nedeniyle Pazar ilişkileri gelişmiş ve Buhara Cumhuriyeti ürünlerine talep etmiştir. Bu durum karakul derilerinin önemi artmış, aynı zamanda çobanlarında mali durumunun iyileşmesi ve ülke içerisinde ki para akışının düzelmesine de katkı sağlamıştır. 244
4.4.1. BHSC ve Almanya Arasındaki Şekerleme (Tatlı) Ticareti
Buhara Cumhuriyeti ile Almanya arasında ki Ticari İlişkilerde şifalı bitki ve şekerleme (tatlı) Ticareti önemli rol oynamaktadır. Rus- Alman- Buhara arasındaki tatlı ticaretinden başlangıç olarak 30.000 altın som miktarında ciro elde edilmiştir. Bunun üzerinde hükümet tatlı ticaretinin gelişmesi için adımlar atmıştır. Chorjoy bölgesinde özel bir şekerleme fabrikası ve bir tatlı şirketi kurulmuştur. Fabrika kısa sürede her gün yarım düzine tatlı üretimi yapmaya başlamış ve 20.000 som altın değerinde ki 10 vagon tatlı Almanya’ya gönderilmiştir. 1923 yılı sonlarında Batum ve Astrahan limanlarından 10.000 pud tatlı ve 60 vagon pamuk topları Almanya’ya gönderilmiştir. Almanya’ya gönderilen ürünlerin ülkede ki tanıtımıyla Buhara’ya, Alman firmaları tarafında ilgi artmış ve fiyat bilgisinin öğrenilmesi için mektuplar gönderilmiştir. Almanya’nın artan tatlı talebiyle, Buhara hükümeti tatlı tesislerini yenilemek için önlemler almış ve Buhara Ticaret Şirketi’ne devredilmiştir.245
244 Majidov Jorabek ve Kamol Rahmanov, a.g.e, s. 17-18. 245 SH. A. Hayıtov ve K.J. Rahmonov, a.g.e., s. 30-33.
4.4.2. Buharalı İş Adamlarının Almanya’ya Gidişi
Feyzullah Hocayev, Almanya ‘nin ekonomik potansıyelinden de bahsetmiş ve 1922 yılı Kasım ayında Berlin’ den Buhara’ya adlı yazısında; ‘’Avrupa pazarlarından ihraç edilen ve kolonilerden yoksun ağır Alman sermayesinden faydalanmak, ortak sanayi ve ticaret şirketlerinin kurulması hiç şüphesiz zarar vermez. ’demiştir. İlk hükümet başkanı Buhara Cumhuriyeti sanayi ve tarımın geliştirilmesinde Alman yatırımını kullanma, üretimi yeni teknolojiyle donatma ve yeni kanallar oluşturma fırsatını görmüştür. BHSC ile Almanya arasında ekonomik, ticari ilişkilerin gelişmesi dönemin önde gelen isimleri tarafından sağlanmıştır.
Feyzullah Hocayev, Berlin Mektuplarında görüşlerini şu şekilde dile getirmiştir: ‘’ bildiğiniz gibi Almanya’ya ticari işle gelmedim. Fakat ticaret heyetimiz Moskova’dan gelseydi, bu konu üzerinde çalışırdım.’’ Ayrıca Buhara Ahbar Gazetesindeki bir rapora göre: ‘’Alman Hükümeti, Moskova’da ki temsilcimizden kızıl altın veya fabrika makineleri ve başka şeyler beraberinde ipek, pamuk ve bozkır vaşağı derisi isteğini hükümetimiz onayladı, Almanya sorunlar için Moskova’ya karşı harekete geçebilir.’’
Yukarıda ki iki alıntıdan anlaşıldığı gibi Moskova sadece bir aracı değil aynı zamanda bir kontrol ve talimat merkezi olduğu açıktır. Bu nedenle Moskova temsilcisi Ata Hocayev’de, Bolşevik liderlerinden rehberlik alma zorunda kalmıştır. Buhara Cumhuriyeti, Alman devleti ile ticari faaliyetlerin kesintiye uğramaması ve gelişmesi için Berlin’de bir bina satın almıştır. Buhara Hükümeti, Almanya’da nakış, takı, dokuma ve başka milli sanat eserleri yerine uluslararası sergi organizasyonu ve bu şekilde iki ülke arasındaki ticaret yeni bir seviyeye yükseltmek niyetindeydi. Veli Kayumhan, Buhara Cumhuriyeti’nin ekonomik ilişkileri geliştirmek için Buhara’dan Almanya’ya üç iş adamı gönderdiğini, tüccarların Berlin’de kaldıkları özel bir pansiyonda gaz zehirlenmesi nedeniyle öldükleri bildirilmiştir.246
246 K.J. Rahmonov, ‘’ Buxoro Tadbırkorları Germaniyada,’’ Buxoro Tarıxı Masalalar, Buxoro,
4.5. BHSC ve Harezm Halk Cumhuriyeti’nde Mali Politika ve Para