20. yy. başlarında Türkistan’da ki hanlıklara son verilmiş ve Rus hakimiyeti bölgeyi parçalara ayırarak yönetmeye başlamıştır. Rus hakimiyetine karşı çıkan Abdünnasır Kursavi ve Şihabeddin Nercani tarafından başlatılan İsmail Gaspıralı tarafından şekillenerek Bolşevik ihtilaline kadar Ceditçilik olarak adlandırılan bu ideoloji, ihtilal sonra Basmacılar hareketine dönüşmüştür.
111 M.Şükri Hanioğlu, ‘’İttihat ve Terakki Cemiyeti,’’ İslam Ansiklopedisi, C.23, Diyanet Vakfı
Ceditçiler tüm Türkistan’da olduğu gibi Buhara şehrinde de faaliyet göstermiş ve birçok okul açmışlardır. Aydınlar, Buhara’da sosyal kalkınmayı sağlamaya yönelik reformları gerçekleştirmek için çalıştılar. Başlangıçta bölgede sözü geçen Ahmed Daniş, Muallah Azim Somi, Dulla Ikram gibi kişiler yapılacak yenilikler için Cedidizm hareketini gündeme getirdiler. Emir Abdullahat döneminde Buhara’da başlayan Ceditçilik kısa sürede Emirlik sınırları içerisinde yayılmıştır. Usul-i Cedit okullarına destek vereceğini düşünerek Emir Abdullahat ile ilgili övücü yazılar yazarak dikkatini çekmiş ve 1893 yılında İsmail Gaspıralı bizzat devlet erkanı ile görüşme fırsatını yakalamıştır. Bu ziyaret sırasında İsmail Gaspıralı Buhara ve Hive ’yi ziyaret eden İsmail Gaspıralı, yöneticilerin yapması gerek reformlarını şu şekilde sıralamıştır:
1. Vergi ve harç sisteminin düzenlenmesi, hazineye kayıtlarının doğru bir şekilde yapılması,
2. Vakıf, devlet ve özel mülkiyetin şehir ve bölgesel kayıt defterine kayıt edilmesi,
3. Adli vakalar ile ilgili tüm şikayetlerin kayıtlarının tutulması ve şahitler de önem verilmesi,
4. Posta teşkilatının düzenlenmesi,
5. Şehirler de köprüler inşa ederek, su sorunun çözülmesini sağlamak,
6. Ulusal ticaretin geliştirilmesi için büyük şehirlerde ulusal banka ve şubeleri açmak,
7. Her köyde modern ilkokulların açılması ve mevcut okullarda reform yapmak, 8. Devlet kurumlarında çalışacak memurların yetiştirilmesi için üniversiteler
açmak.112
Emir Abdullahat, Rus baskısı nedeniyle yapılan görüşmelere katılamamış, cedit okulları için izin alınsa da daha sonra bu okullar için verilen izin geri alınmıştır.113 1910-
1915 yılları arasında Buhara’da ki okul sayısı 57 olarak kaydedilmiştir. İlk cedit okulu Mullah Corabay tarafından 1900 yılında açılmıştır. 114 Muallah Corabay tarafından
112 Zaynabıddın Abdırashıdov, İsmail Gasprınskıy I Turkestan V Nachale XX Veka: Svyazı-
Otnoshenıya- Vlıyanıye, Akadem Nashriyotı, Tashkent 2011, s.125.
113 Hamidulla Boltaboyev, Fıtrat va Jadidchılık, O’zbekiston Milliy Kutubxonası Nashriyotı,
Toshkent 2007, s.38.
114 Baymirza Hayit, Sovyetlerde Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri, Türk Dünyası Araştırma
açılan bu okula ‘’Muzaffariya’’ ismi verilmiştir.115 1908 yılında da Mirza Abdulvahid
tarafından da bir okul açılmış ve bu okul Buhara Emiri tarafından tanınmıştır. Ayrıca Müftü Domulla İkram yeni okulların dini cemaat tarafından kabul edilmesini sağlamıştır. Buhara’da Ahmadjon Mahdum, Sadriddin Ayni, Osman Hocayev ve Abdulvahid Rafiy Mahdum ‘’ Terbiye-i Etfal’’ isimli gizli bir örgüt kurmuşlardır. Bu topluluk emperyalizm, sömürgecilik ve cehalete karşı savaşmaya başlamıştır. Bu cemiyet aynı zamanda İstanbul’da eğitim gören öğrencileri desteklemiş ve yurt dışına öğrenciler göndermiştir. Yapılan değişimlerden sonra bütün Türkistan’da olduğu gibi Buhara’da da karşı çıkanlar olmuş hatta açılan okulların kapatılması için çeşitli mevkiler teklif edilmiştir. Molla Kamar, Kadı Burhaniddin’in emriyle Osman Hocayev ve diğer okul sahiplerine ‘’Eğer siz kendi istediğinizle okulunuzu kapatırsanız, dilediğiniz yerde sizi kadı veya reis olarak tayin edilmeniz adına büyük kadı adına söz veririm.’’ şeklinde teklifini dile getirmiş ancak Osman Hocayev ise teklifi şiddetle reddetmiştir.
4 Temmuz 1914 tarihinde Kadı Burhaniddin, Buhara emirine sahte imzalar ile bir dilekçe sundu. Bu dilekçe de Cedit okullarının haram ve bid’at olduğunu ispatladığını ve çocukları fitne- fesada sürüklediğini belirtmiştir. Buhara’da Ceditçiler tarafından kurulan ‘’Turan Neşri Maarif’’ gizli örgütlerden biridir. Bu örgütün kurucuları Abdurrauf Fıtrat, Mukim Boyjon, Ahmadjon Mahdum ve Alimjon İdris idi. Bu teşkilat Türkiye’ye öğrenci göndermiştir.116 Buhara Cedit hareketinin üyelerinden Fıtrat, halka
aydınlanma ve kültür sağlamak için çok uğraştı. Çabaları akabinde 1915 ve 1916 yılları arasında Buhara Ceditlerinin birleşmesini sağlamış, ancak daha sonra bazı Ceditçiler (Abdulvahid Burhanov) geleneksel kültürü yaymaya çalışırken, Fıtrat ve Feyzullah Hocayev gibi üyeler yurtdışında gördükleri eğitim nedeniyle çağın getirdiği yeniliklerin ve anayasal yönetimin taraftarları oldukları için bölünmüşlerdir.
2.3.1. Buhara Ceditçiliğin Aşamaları
19. ve 20.yüzyıl başlarında Buhara dahil Türkistan’daki sosyal, felsefe, siyasi, ekonomik, dini düşüncelerde gelişmeler yaşandı. Türkistan ceditliğinin ıslahatçı, devrimci ve sosyalizme uzanan süreç ve aşamaları görülmektedir:
115 R. Shamsutdınov ve X. Momınov, O’zbekiston Tarixi, Andijan Nashriyot, 2011, s. 306.
1) Geleneksel Sosyal ve Ekonomik Yapıyı Islah Etme Dönemi (1868-1905) Buharalı din adamı A. Mahdum Daniş başta olmak üzere dönemin aydınları Avrupa kültür ve medeniyetine ulaşmanın yolunun Rusya’ya yakınlaşmak olduğu kanısına düşmüştür. Daniş tarafından gerçekleştirilen 1856,1868,1870 yılları Rusya’ya geziler sonucunda Rus dili ve tekniğini öğrenerek, Buhara’nın tekrar dirilebileceğini savunmuştur.
2) Milli Bağımsızlık Arayış Dönemi (1905-1917)
Rusya, İran ve Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen meşrutiyet inkılapları Türkistan aydınlarının da bağımsızlık düşüncesini güçlendirmiştir. Bu sırada Türkistan’da çıkan milli kurtuluş hareketlerinin Ruslar tarafından çeşitli nedenler ile acımasız bir şekilde bastırılması, sömürge yönetimine karşı mücadele fikri kuvvetlenmiştir.
3) Sosyalist Düşünce Dönemi (1917-1938)
Bu dönemde Bolşevikler işçi-köylü iktidarının kurduklarında, sömürge düzenine son verileceği, bütün milletlerin özgür olacağı, sınıfsal farklılığın kaldırılıp, herkesin eşit olacağına dair vaat edilince, ceditçilerin bir kısmı bunlara bir süre inanmış ancak daha sonra bunun boş olduğunu anlayan Ceditçiler, pasif direnişe geçse de 1934-1938 yılları arasında Stalin’in tarafından ortadan kaldırılmışlardır.117
2.4. Buhara’da ki Ceditçiler Hareketine Karşı Ortaya Çıkan Grup: