XIX Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okullarında Azerbaycan Türkçesinin

XIX. yüzyılın başlarında Gürcistan ile Rusya birleştikten sonra, 1803 yılında Tiflis’te Knyaz Sisianov adına Rusça eğitim veren Tiflis Nüceba Mektebi açılmıştır. Daha sonraki yıllarda bu okul gimnaziyaya dönüştürülmüştür. 1816-1827 yıllarında, General Yermalov’un döneminde Tiflis şehrinde birçok mülkî ve askerî okul açılmıştır. Bu okullarda Rus ve Gürcülerle beraber Azerbaycan Türkleri de eğitim almışlardır. Bu zamanlar General Yermalov’un teşebbüsü ile Rus okullarında Azerbaycan Türkçesi de öğretilmiştir (Abdullayev, 1966:59).

“Gülistan” ve “Türkmençay” antlaşmalarından sonra Çarlık hükûmeti halkı idare etmekte zorluk çekmeye başlamıştır. Bu zorlukların başında Çarlık memurlarının yerel dili bilmemeleri gelmiştir. Bunun yanı sıra Azerbaycan’daki İran etkisinden dolayı burada Farsça da geniş yayılmıştır. Çarlık bunun da önüne geçmekte zorlanmıştır. Çünkü o zamanlarda bütün ticari anlaşmalar ve bunlarla ilgili resmi belgeler, yazışmalar gibi işler Farsça yapılmıştır. Çarlık hükûmeti yerli halk arasında İran nüfusunu azaltmak ve Farsça yapılan bu yazışmaların önüne geçmek amacıyla yerel dile ve bu dilin öğrenilmesine büyük önem vermiştir. Bu durumu dikkate alarak, Çarlık hükûmeti tercümanlar yetiştirmek için birçok merkezî şehirde okullar açarak Ruslara Azerbaycan Türkçesini öğretmeye, sözlükler ve ders kitapları yazdırmaya başlamıştır. O zamanlar bu okullarda çok kişi okumuş ve tercüman olmuştur.

1827 yılının Ekim ayında Halk Eğitim Bakanlığına başvurularak Transkafkasya’da kaza okullarının açılması istenmiştir. Petersburg’da bu istek kabul edilmiş ve “Zakafkasya Mektepleri Hakkında Esasname” onaylanarak Tiflis şehrinde gimnaziya ve Tiflis, Gori, Telav, Signah, Gence ve Transkafkasya’nın diğer büyük merkezî şehirlerinde kaza okullarının açılmasına karar verilmiştir (Abdullayev, 1966:59).

Onaylanan tüzük, 1830 yılında uygulanmaya başlamıştır. 1832 yılında artık Gori, Şuşa, Ahalsih, Signah, Telav, Nuha, Yerevan, Duşet ve Kutaisi’de de kaza okulları açılmıştır. Bu okulların asıl görevi öğrencilere temel bilgileri vermek olmuştur. Her okulda iki sınıf olduğundan bu okullara “iki sınıflı okullar” denmiştir. Bu okullarda

Rusça ve yerel dil (Azerbaycan dili veya Tatar dili5), matematik (dört işlem) ve din dersleri öğretilmiştir. Bu okullarda hükûmet yerli dillerin öğretilmesine çok önem vermiştir. Hatta “Mektepler Hakkında Esasname”ye göre 12 Mayıs 1835 tarihinde Tiflis’te açılmış kaza okulu müdürüne özellikle Azerbaycan Türkçesini çok iyi öğrenen öğrencilere takdirname verilmesi hakkında bilgi verilmiştir. Pedagoji Şûra gerekli bulursa bu öğrencilere altın ve gümüş madalya bile verilebilmiştir (Abdullayev, 1966:60).

1832 yılında Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Bakü’de Azerbaycan Türkleri için okul açmak amacıyla bir tasarı hazırlamış ve onu Kafkasya’nın başhakemi Baron Rozen’e takdim etmiştir. Bu tasarı Rozen tarafından olumlu karşılanmamış ve onun şahsi arşivine atılmıştır (Abdullayev, 1966:62).

Bakıhanov, hazırladığı tasarıda Çarlık hükûmetine müracaat ederek Bakü’de Azerbaycan Türkleri için bir yatılı okul açılması için izin istemiştir. Bakıhanov, bu okulun açılması ile Azerbaycan Türklerinin kültür öğreneceklerini, kötü alışkanlıklardan uzaklaşacağını ve Rus medeniyeti ile yakınlaşacaklarını da dile getirmiştir. Bakıhanov’un tasarısında şu on madde yer almıştır:

“1. Okul Bakü’de açılmalıdır.

2. Okulda üç sınıf olmalı ve burada üç öğretmen çalışmalıdır. Bu öğretmenlerden biri Rus, diğer ikisi Azerbaycan Türkü olmalıdır. Rus öğretmen birinci sınıfta alfabe, kelime bilgisi, sözlü ve yazılı çalışmaları; ikinci sınıfta matematik, dil bilgisi ve belâgat; üçüncü sınıfta ise coğrafya ve tarih dersleri vermelidir. Azerbaycanlı Türk öğretmenler ise birinci sınıfta Farsça ve Azerbaycan Türkçesi, bu dillerde dua ve küçük metinler; ikinci ve üçüncü sınıflarda ise yazı, Farsçanın dil bilgisini öğretmelidir.

3. Bu okulu bitiren öğrenciler:

a) İşe girip çalışabilir ya da kendi işini kurabilir.

b) Onlar eğitimlerine devam etmek için Tiflis Gimnaziyasına veya Rusya’ya okumaya gönderilebilir.

5 _{O zamanlar Çarlık hükûmetinin memurları Azerbaycan Türklerine “Tatar”, Azerbaycan}

Türkçesine ise Tatar dili demişlerdir. Bu, XIX. yüzyılın başlarından 1917 yılına kadar devam etmiştir.

c) Bir kısmı Bakıhanov’un yanında kalarak dördüncü sınıfta okuyabilir, Arapçayı ve diğer ilimleri öğrenebilir.

4. Bu okula öğretmenlerin dışında aşçı, çamaşırcı da gerekmektedir.

5. Bu okuldaki öğrencilerden 18’i yatılı okuyacak. 24’ü ise okuldan çıktıktan sonra kendi ailelerinin yanında kalacak. Böylece okulda 42 öğrenci okuyabilecek (Abdullayev, 1966:63)”.

8 Şubat 1834 tarihinde “Zakafkasya Eyaletlerinde Tedris Hissesinin Tekmilleştirilmesi Hakkında Layihe” adlı bir tasarı metni yayımlanmıştır. Tasarıda kaza okullarını üç yıllık okullara dönüştürülmesi hakkında bilgi verilmiştir. On bir kazada, Telavi, Gori, Kutaisi, Şuşa, Signah, Ahalsih, Yerevan, Bakü, Nuha, Yelizavetpol ve Mingrel’de, böyle okulların açılması gerektiği vurgulanmıştır. Her okulda iki sınıfın açılacağı ve burada din, Rusça, yerel dil ve matematik derslerinin verileceği belirtilmiştir. Tasarıda Azerbaycan Türkçesi derslerinin din dersi öğretmenlerinin vermesi gerektiği de belirtilmiştir.

Bu zamanlar, Rus okullarında Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesindeki amaç, yerli halkın iyi idare edilmesini sağlamak olmuştur. Bunun yanı sıra bu olay, Rus ve Azerbaycan halkının arasında ilişkilerin sıklaşmasını da sağlamıştır.

Bu dönemlerde hükûmet, yerli halk ile yakın ilişki kurmak amacıyla yerli dillerde basının oluşturulması için de çalışmıştır. Kafkasya’nın o zamanki başhakemi Baron Rozenin emri ile “Tiflisskie Vedomosti” gazetesine haftada bir kez “Tatarskie Vedomosti” adı ile bir ek yayımlanmıştır. Bu ekin yayımlanması “Tiflisskie Vedomosti” gazetesinin editörü Sankovski’ye verilmiştir. Sankovski bu ekin yayıma hazırlanmasını ve editörlüğünü o zamanlar Tiflis’te yaşayan Farsçayı ve Azerbaycan Türkçesini iyi bilen ermeni Mirza Apriyam Yenikolopov’a vermiştir (Abdullayev, 1966:64).

Kafkasya’nın başhakemi Yermalov, Baron Rozen, Vorontsov Transkafkasya yaşayan ve devlet müesseselerinde çalışan Ruslar için yerli dillerin öğrenilmesini zorunlu bulmuşlardır. Knyaz Vorontsov merkezî hükûmete yazdığı 22 Nisan 1848 tarihli 540 numaralı başvurusunda Rus okullarında Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesinin gerekli olduğunu göstermiştir. Transkafkasya şehirlerinde açılacak

Müslüman Okullarında öğretmen azlığı konusunda da devlet birçok çalışma yapmıştır. Çarlık hükûmeti, Azerbaycan Türkçesinin Transkafkasya eyaletlerindeki ve Yakın Doğu’daki rolünü dikkate alarak bu dili mükemmel bilen Lazar Budagov gibi dilbilimcileri de öğretmenlik yapmaya teşvik etmiştir.

2 Mayıs 1881 tarihinde kabul edilen eğitim kanununa göre, Çarlık Rusyasında yaşayan Rus olmayanlara ait okullar 1870 yılındaki kurallara göre faaliyet göstermiştir. İlkokulların eğitim programları da içerik itibarıyla yüz yıl önceki tüzüklere uymuştur. Çarlık Rusyasında yaşayan Rus olmayanlara ait okulların ağır durumu şu arşiv materyallerinde de görülmektedir:

“Rus olmayanlara mahsus okullardaki amaç Rus dilini onların arasında yaymak ve tek vatan sevgisi zemini üzerinde onları Rus halkı ile yakınlaştırmaktır. Rus olmayanlar için ilkokullar açılmasına şu kurallara uyulması şartıyla izin verilir:

1) Rus olmayanlar için hem iki sınıflı hem de bir sınıflı okullar açılmasına izin verilir. 2) Rus olmayanlara mahsus okullarda işlenecek dersler din, ana dili, Rusça, matematik

ve müzikten oluşmaktaydı. İki sınıflı okullarda ise bu derslerden başka Rus tarihi, coğrafya, tabiat, teknik resim ve iptidai geometri dersleri de işlenecektir.

Not: Öğrencilerin ana dili, ailede konuştukları dil sayılır.

3) Öğrencilerin ana dili bu dilde temin edilir; iki yıl sonra öğrenciler Rusça verilen dersleri kavramaya yeterli olamasalar, başka derslerin de öğretilmesi bir sınıflı okulların ilk iki yılında ve iki sınıflı okulların ilk yıllarında öğrencilerin ana dilinde verilir. Üçincü eğitim yılının başlarından Rusça ve matematik, iki sınıflı okullarda ise bütün diğer dersler de Rusça öğretilmelidir. Rus olmayanlara ait okullarda Rusça öğretimine, önceki eğitim-öğretim yılının üçüncü ayından geç olmayarak başlanmalıdır.

4) Dersler, Halk Eğitim nezaretinin 4 Haziran 1875 tarihli talimatına esasen açılan bir sınıflı ve iki sınıflı okullara ait tabloya göre işlenir (Abdullayev, 1966:96’dan, Azerbaycan Halk Maarifi, Bakı, 1928:5-7).”

Tablo 3: Rus Olmayanlara Ait Okulların Ders Saatleri (Abdullayev, 1966: 97). Dersler Bir ve iki sınıflı okullarda 1. eğitim- öğretim yılı Bir ve iki sınıflı okullarda 2. eğitim- öğretim yılı Bir ve iki sınıflı okullarda 3. ve 4. eğitim-öğretim yılı Din 4 (ana dilinde) 4 (ana dilinde) 4 (ana dilinde)

Rusça 12 12 10

Ana Dili 6 6 4

Matematik 6 (ana dilinde) 6 (ana dilinde) 4 (Rusça)

Müzik 2 2 1 Rus Tarihi - - 2 Coğrafya ve tabiat - - 3 Teknik resim ve iptidai geometri - - 2

Bütün bunlar, Çarlık Rusyasında yaşayan Rus olmayanlar, aynı zamanda Azerbaycan Türklerinin de arasında halk eğitimi ve ana dili öğretiminin durumunu göstermektedir.

4.6.3. Azerbaycan’da Eğitim-Öğretimin Ana Dilinde Yapılması Düşüncesinin