Neriman Nerimanov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları

Neriman Nerimanov, 14 Nisan 1870 tarihinde Tiflis’te doğmuştur. O, Azerbaycan’ın büyük yazarı, devlet adamı ve Azerbaycan Türkçesi öğretmeni olarak tanınmıştır. Nerimanov, 1882 yılında Çernyayevski’nin rehberlik ettiği Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan şubesine dâhil olmuş ve 1890 yılında bu okulu bitirererk köy

öğretmeni adını almıştır. Okulu bitirdikten sonra o, Tiflis’in Borçalı kazasının Kızılhacılı köyünde öğretmenlik yapmıştır. O, 1891 yılında Bakü’ye taşınmış, Sultan Mecit Ganizâde’nin yardımı ile Pobedonestev’in altı sınıflı erkek okulunda Azerbaycan dili öğretmenliği yapmaya başlamıştır. Nerimanov, bu okulda beş yıl çalışmıştır (Talıbov, 2000:362).

Nerimanov, öğretmenlik yapmanın yanı sıra 1894 yılında Bakü’de ilk millî okuma evinin kurucusu olmuştur. O zamanlar Bakü’de birkaç küçük Ermeni ve Rus okuma evi olsa da Azerbaycanlı Türk okuyucusunun kitap okuyabileceği bir yer yoktu. Neriman Nerimanov, bu görevi üstlenmiş ve uzun süre bu okuma evinin açılması için izin istemiştir. Nihayet ki bir gün validen bu izni alabilmiştir. Nerimanov, bu millî okuma evini Kerimov adındaki bir Azerbaycan Türkünün evinde ucuz fiyata bir oda kiralayarak açmıştır (Aliyeva, 2005:154).

S. M. Ganizâde, H. Mahmutbeyov, E. Ceferzâde ve başka öğretmen arkadaşları ile birlikte Neriman Nerimanov, bu ilk millî okuma evine kitap almak için yoğun çalışma içine girmişlerdir. Nerimanov, Türkiye’ye, başka ülke ve şehirlere mektuplar yazarak, basın ve yayın evlerinden bu konuda yardım istemiştir. Bu mektuplar sonuçsuz kalmamış, yavaş yavaş çeşitli ülkelerden çeşitli dillerde gazete, dergi ve kitaplar gelmeye başlamıştır. Az bir süre içinde bu okuma evi, bütün Transkafkasya’da da tanınmaya başlamıştır. Okuma evine her ay 25-30 adet Rusça, bir adet Ermenice, bir adet Gürcüce, beş adet Türkçe gazete ve dergisi girmiştir. Bu gazete ve dergiler, Rusya, İstanbul, Sofya, Kahire, Tahran, Tebriz gibi şehirlerden getirtilmiştir (Aliyeva, 2005:154).

1897 yılının Nisan ayında Nerimanov millî okuma evinin dâhilinde bir kütüphane açmak için de validen izin alabilmiştir. Fakat okuma evi daha fazla faaliyet gösterememiştir. Çarlık hükûmeti, ilk millî okuma evini halkı olumsuz etkilediği ve Nerimanov’un gençleri toplayarak, onları yanlış yola saptırttığı iddiasıyla 5 Ekim 1898 tarihinde kapattırmıştır (Abdullayev, 1971:10).

Nerimanov, 1896 yılında Ganizâde ile birlikte “Sovgat” adlı bir dergi yayımlamak istemiş fakat bunu başaramamıştır. O, 1900 yılında “Mekteb” adlı eğitim dergisi

yayımlamak için bir daha müracaat etmiş ancak yine de olumlu cevap alamamıştır (Talıbov, 2000:362).

Nerimanov, eğitimin ana dilinde olması için mücadele etmiş, ana dili hakkında yazdığı makalelerde ana dilinin önemini savunmuş ve Çarlık hükûmetinin azınlık milletlerin ana dilinde eğitim görmesini yasakladığını hatta azınlık halklara karşı da Ruslaştırma siyaseti yürüttüğünü belirterek, bu siyasetle ana dilinin unutulduğunu, küçük düşürüldüğünü yazılarında ifade etmiştir. O zamanlar, Çarlık hükûmeti, Azerbaycan Türkçesiyle gazete yayımlama teşebbüslerine engel olmuş ve okullarda ana dilinde eğitimin yapılmasına karşı çıkmıştır. Nerimanov, bu konuda şöyle demiştir:

“Zulüm, o dereceye vardı ki evlatlarımıza Müslüman dualarını Rusça okutmaya çalışıyorlar (Tagiyev, 1993:38).”

Nerimanov, bir milletin derdine deva olabilmek için onun dilinin bilinmesi gerektiğini savunmuş, bir halkın gelişmesi için ana dilinin gerekliliğini vurgulamıştır:

“Bir millet özünü tanımayınca haklarını da düşünmez. Tanımak için de millî dil, millî okul, millî basın, millî edebiyat gerekir (Nerimanov, “Yeni İgbal” gazetesi, 1916. Nu. 212).”

Nerimanov, öğretmenin şahsiyetine çok önem vermiştir. Ona göre, her milletin medeni terakkisi okulla, okulun terakkisi ise öğretmenle mümkündür. Öğretmen sadece öğrencilerin değil kendisinin de öğretmeni olmalıdır. Öğretmen öğrencilerine şefkatle yaklaşmalı ki amacına kolaylıkla ulaşsın. Neriman Nerimanov, öğretmen yetiştirmeyi zaruri saymıştır. O, öğretmen okulunu bitiren bir öğretmenin kendi dilini, edebiyatını mükemmel bilmesi ve millet için, vatan için bilgili bireyler yetiştirmesi gerektiğini söylemiştir (Talıbov, 2000:364).

Nerimanov’un ikinci mesleği doktorluktur. O, 1902 yılında sınava girerek lise diplomasını almış ve eğitimine devam etmek için Odessa Üniversitesi’nin Tıp fakültesine dâhil olmuştur. Bu sebeple o, öğretmenin işiyle doktorun işini birbirine çok benzeterek şöyle demiştir:

“Doktor hastalığa göre insana ilâç verdiği gibi, öğretmen de talebe göre insana bilgi verir. Hastanın ruhunu temizlemek yerine, onun kanını temizleyin. İnsanın dili onun kanıdır. Kan temiz olsa kalp iyi çalıştığı gibi, dilin de saf ve temiz olmasını insanın gelişmesine, yükselmesine sebep olur (Nerimanov, “Hayat” gazetesi,1906, N-131).”

Ana dili ile ilgili Nerimanov şunları yazmıştır:

“Ana dilinde bir nağme okundukça, vatan terennüm edildikçe insanın bedeni de ruhu da lerze gelir. Garip bir vilayette bir musikici millî havalardan bir şey çalar. Sen bütün vücudunla, bütün ruhunla dinlersin, hem kederli hem de şad olursun. Hakikaten ne hâlde olduğunu tam olarak anlamazsın. Ancak musikicilere: “Çalınız, efendim, çalınız.” demek istersin. “Çünkü çaldığınız bu ahenk benim kalbimin, ruhumun en derin köşelerinden haber veriyor (Tagiyev, 1993:38).”

XIX. yüzyılın sonlarında Azerbaycanlı çocuklar için ana dilinin grameriyle ilgili faydalı ders kitapları olmadığından Neriman Nerimanov, öğretmen ve öğrencilere yardım etmek, okullarda Azerbaycan Türkçesi derslerinin kalitesinin artırmak amacıyla elde ettiği tecrübeler ve teorik bilgilere dayanarak 1899 yılında “Türk-Azerbaycan Dilinin Muhtasar Sarf-Nahvi” adlı bir ders kitabı yazmış ve bu kitabı Bakü’de bastırmıştır. Nerimanov, 1917 yılında “Hümmet” gazetesine yayımladığı bir makalesinde bu kitabı yazmanın öneminden şöyle bahsetmiştir:

“Şimdi belki de bu sarf ve nahvi neden yazdığımı bilmek istiyorsunuz. Bu cevabım ancak şudur: Ben bu sarf ve nahvi o zaman yazdım ki “millîyetçiler bile daha o zamanlar Türk (Azerbaycan Türkesi) dilinin sarf ve nahvinin olduğunu bilmiyorlardı (Hümmet gazetesi, 22 Ağustos, 1917, Nu. 8).”

Nerimanov, bu ders kitabını kendi pratik faaliyetleri neticesinde yazmıştır. O, kitabın giriş bölümünde kitabın amaç ve görevlerinden bahsederek ana dilinde, özellikle de imla kurallarında sabit kuralların olmamasından yakınmış ve bu eksikliklerin öğrencilerin kafasını karıştırdığını, genç neslin bilgilenmesine engel olduğunu belirtmiştir. Eser şu sözlerle başlamaktadır:

“Bu ahir zamanda marifetli ehli kalem kardeşlerimiz çeşitli kitaplar yazmakla meşguldürler. Ancak bu zamana dek Türk-Azerbaycan dilinde bir kural olmadığından

herkes ne tür isterse öyle yazmış. Kaidesiz yazılan inşalar ne dile ne de millete faydalı olur (Nerimanov, 1899:1).”

Nerimanov’un bu ders kitabı, o zamanlar Rus-Müslüman Okullarında eğitim alan öğrenciler için düşünülmüştür. Kitap, 47 sayfada toplanmış şu bölümlerden oluşmaktadır: 1. Mukaddime, 2.Fonetik, 3.Morfoloji, 3.Sentaks, 4.Morfoloji ve sentaks tahlilleri için alıştırmalar. Kitabın “Mukaddime” bölümünde Nerimanov, o zamanlar tek yazım kuralının olmamasından, birkaç kelimenin farklı şekillerde yazılmasından bahsetmiş ve bunların ana dilinin öğretilmesinde birçok zorluğa neden olduğunu vurgulamıştır. Bunun yanı sıra Arapçada ünlülerin olmamasından ve bu yüzden birçok kelimenin okunuşunun başka, yazısının ise aynı olmasından dolayı öğrencilere bu kuralların öğretilmesinin ne kadar zor olduğunu açıklamıştır. Örnek olarak “bol” kelimesinin Arapçasını almış ve bu kelimenin Arap harfleri ile yazıldığında “böl”, “bul”, “bol” şeklinde okunabileceğini ve böylece üç farklı anlam verebileceğini anlatmıştır. Nerimanov’un “Türk-Azerbaycan Dilinin Muhtasar Sarf-Nahvi” isimli eseri uzun süre Azerbaycan okullarında Azerbaycan Türkçesinin kurallarını öğretmek için bir ders kitabı olarak okutulmuştur (Abdullayev, 1966:176).

Nerimanov’un “Müselmanlar üçün Müellimsiz Rus Dilini Öyrenmekten ötürü Asan Kitapça” isimli ikinci ders kitabı, 1899 yılında Bakü’de yayımlanmıştır. Bu kitap, 48 sayfadan oluşan bir ders kitabıdır. Nerimanov, kitabın girişinde kitabı şöyle tanıtmıştır:

“Henüz bu kitapça o şahıslar içindir ki zamanında Rusça okumamış ancak şimdi Rusça okumayı ve yazmayı kendileri için gerekli sayıyorlar. Ona göre bu kitabı Müslüman kardeşlerimiz için yazdık ki öğretmensiz Rusça yazmak, okumak ve konuşmak öğrensinler. Eğer okuyan kişi birazcık düzenli ve dikkatli çalışırsa yarım ay içinde bu kitapçanın yardımıyla okumayı, yazmayı öğrenir (Abdullayev, 1966:178).”

Nerimanov’un üçüncü kitabı, 1899 yılında Bakü’de yayımladığı “Samouçitel Tatarskogo Yazıka Dlya Russkih”dir. Kitabın Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı “Muallimsiz Türk Dilini Öğrenmekten Ötürü Ruslar İçin Asan Kitapça”dır. Nerimanov, bu kitabı Bakü gimnaziyasında Azerbaycan Türkçesi öğretmenliği yaparken yazmıştır. Kitap, Ruslara Azerbaycan Türkçesini öğretmek için düşünülmüştür. Kitabın girişinden Nerimanov’un bu kitabın ikinci bölümünü de yazmak istediği ve ona “Türk Dilinin

Grameri” adını vermeyi planladığı anlaşılmaktadır. Nerimanov’un bu ders kitabı sesli yöntemle yazılmıştır. O, bu kitapta Arap harflerinin yazısını kolaylaştırmak ve bazı zorlukları ortadan kaldırmak amacıyla eğitim açısından önem taşıyan birçok görüş ileri sürmüştür (Abdullayev, 1966:180).

1905 yılında burjuva inkılâbının etkisiyle Çarlık hükûmeti eğitim alanında da bazı değişiklikler yapmıştır. Bu değişikliklerden biri de Rusya’nın uzak yerlerinde yaşayan halkların ana dili ve edebiyatının okullarda öğretilmesine izin verilmesi olmuştur. Bu önemli meselenin gerçekleşmesi ve azınlık milletlere bazı küçük hakların verilmesiyle ilgili Neriman Nerimanov, “Hayat” gazetesindeki makalelerinin birinde şöyle yazmıştır:

“Dilimiz kaybolur, batar, yok olur ve bir milletin ki dili battı, o zaman o milletin kendisi de batar. Çünkü bir milletin varlığına, vücut bulmasına kanıt onun dilidir (Tagiyev, 1993:39).”

Nerimanov, Azerbaycan’da okul ve eğitim çalışmalarının gelişmesi için çok çaba harcamıştır. O, basında “Ner” imzasıyla yazılar yazmıştır.

15 Ağustos 1906 tarihinde Bakü’de “Nicat” kurumu tarafından I. Öğretmen Kurultayı yapılmıştır. Kurultayda alfabe, imla meseleleri, müfredat ve ders kitaplarının yazılması, öğretmen yetiştirilmesi, yeni öğretim yöntemlerinin aranması, özellikle eğitimin ana dilinde yapılması gibi konular tartışılmıştır (Tagiyev, 1993:37).

Nerimanov, I. Öğretmenler Kurultayı’nın en yakın katılımcılarından olmuştur. O, girişimciliği ve yetenekleri ile dikkat çekmiş ve bu toplantıları yönetmek için başkan seçilmiştir. 15 Ağustos 1906 tarihinde kurultayın toplantısına başkanlık yapan Nerimanov, Azerbaycan Türkçesi programının görüşülmesini teklif etmiş, konuyu kurultay katılımcılarının dikkatine sunmuştur.

I. Öğretmenler Kurultayı’nda ortaya çıkan sorunların ciddi siyasi içeriğinden korkan liberal üyeler, bu meseleleri o zamanın Bakü milyoncusu Hacı Zeynalabdin Tagiyev’e haber vermişlerdir. Diğer gün Tagiyev, kurultayın sıradaki toplantısına gelmiş ve söz hakkı almıştır. Bu konuda Nerimanov şöyle yazar:

“Kurultay, benim ortaokullarda Tatar (Azerbaycan ) dilinin öğretimiyle ilgili ileri sürdüğüm teklifi kabul ettikten sonra meselenin böyle şekil almasından rahatsız olan Tagiyev toplantıdakilere müracaatla: “Siz kimin peşinden gidiyorsunuz? Meğer bilmiyor musunuz bu adamın cebinde bir kuruş bile yoktur. O, başkalarının parasıyla eğitim alıyor vb.” cümleler sarf etti. O zamanlar ben öğrenciydim ve Tagiyev’in yardımıyla okuyordum. Bu unutulmaz cümlelerden sonra ben orada Tagiyev’in yardımından imtina ettim ve artık kendi muhakemem ve hareketlerimde özgür oldum (Nerimanov, 1925:22).”

Görüşmelerin sonucunda kurultay, Abdulla Şaik, Süleyman Sani Ahundov, Hasanbey Melikov Zerdabî ve başka öğretmenlerin katılımı ile özel bir komisyon oluşturularak elde olan programlara bakılması ve değiştirilmesi kararını vermiştir (Abdullayev, 1966:184).

Kurultayın görüştüğü ve sonuçlandırdığı tüm bu meselelerle Neriman Nerimanov yakından ilgilenmiş, kurultay toplantılarının işini kendi teklifleri ile yönlendirmiştir.

Neriman Nerimanov, 19 Mart 1925 tarihinde Moskova’da vefat etmiştir.