Mehmetağa Şahtahtlı’nın Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları

Mehmetağa Şahtahtlı, 1848 yılında Nahçıvan’ın Şahtahtlı köyünde doğmuştur. O, ilkokulu Nahçıvan kent okulunda okumuş daha sonra eğitimine Tiflis Gimnaziyasında devam etmiştir. Şahtahtlı, Tiflis Gimnaziyasından mezun olduktan sonra Petersburg’a gitmiş ve orada Almanca öğrenmiştir. Şahtahtlı, 1869 yılında Almanya’da Leibzig Üniversitesi’nde felsefe, hukuk ve tarih fakültelerini bitirmiştir. Şahtahtlı mükemmel derecede on iki yabancı dil bilmiştir. Şahtahtlı, Azerbaycan Türkçesi, Rusça, Almanca, Fransızca, İngilizce, Türkiye Türkçesi ve Farsça edeb , bilimsel yazılar yazmıştır. Çok dil bilmesi dolayısıyla o, ilk Azerbaycanlı “poliglot” (çok dil bilen) olarak tanınmıştır.

Şahtahtlı, dönem dönem Petersburg’da ve Paris’te yaşamış, buralardaki yerel gazete ve dergilerde çalışmıştır. 1873-1875 yıllarında Paris’te Doğu Dilleri Okulunda konferanslar dinlemiş ve Fransız dilini öğrenmiştir.

Mehmetağa Şahtahtlı, alfabe reformu alanında Mirza Fetheli Ahundov’un fikirlerini devam ettirmiş, Ahundov gibi alfabe reformunun gerekliliğini savunmuştur. 1879 yılında Doğu’da alfabe reformu tarihinde ilk kitap olan “Tekmilleştirilmiş Müselman Elifbeyi” (“Geliştirilmiş Müslüman Alfabesi”) isimli eseri ve “Memmedağa Şahtahtlı’nın Fonetik Doğu Alfabesi Hakkında Açıklamalı Yazıları” başlıklı bilimsel araştırmaları Tiflis’te basılmıştır. Bu eserlerde yazar hazırladığı alfabe projesini hakkında da bilgi vermiştir (Talıbov, 2000:311).

Şahtahtlı, Azerbaycan edebiyatının birçok meselenin çözümünde rol almıştır. O, bir süre “Moskovskie Vedomosti” (Moskova Haberleri) gazetesinde çalışmıştır. 1891- 1893 yıllarında o, “Kaspi” gazetesinin geçici editörü görevinde de çalışmıştır. Şahtahtlı, 1898 yılında Azerbaycan Türkçesiyle “Tiflis” isimli bir gazete çıkarmaya çalışsa da

Çarlık buna izin vermemiştir.

1898 yılından sonra Şahtahtlı tekrar Avrupa’ya gitmiş ve 1902 yılına kadar Paris’te yaşamıştır. O, Fransa Koleji’nde ve li Tecrübe Tahsil Okulunda Doğu dillerini öğretmiştir. Şahtahtlı, Sorbonna Üniversitesi’nde Profesör Passi’nin rehberliği ile fonetik alanında araştırmalar yapmış, Fransa Eğitim Bakanlığının fahri diplomasını almıştır.

1902 yılında Şahtahtlı, Tiflis’e gelmiş ve orada özel okul açmıştır. 1903 yılından itibaren o, büyük zahmetler sonucunda “Şerg-i Rus”gazetesini yaymlamaya başlamıştır. O, gazetenin birinci sayısından başlayarak alfabe sorunlarıyla ilgili makaleler yazmıştır.

Şahtahtlı, okurları yeni hazırladığı alfabeye alıştırmak ve heveslendirmek için gazetenin her sayısında alıştırmalar da vermiştir. Fakat buna izin verilmemiştir. Onun hazırladığı alfabenin aleyhine olanlar: “Bu hatla kitap yazıp okumak mümkün değildir; bu hat bizim din ve ayetimizi halka unutturur.” demişlerdir. Böylece, “Şerg-i Rus” gazetesi kapatılmıştır. Lakin Şahtahtlı okul ve eğitim meseleleri, özellikle alfabenin değiştirilmesi fikrinden vazgeçmemiştir. Son zamanlarda o, artık Arap alfabesini düzeltmeyi değil, onu Latin alfabesiyle değiştirmesi gerektiği fikrini ileri sürmüştür (Abdullayev, 1966:244).

Şahtahtlı, Petersburg’da “Rossiya” (Rusya) gazetesinde de çalışmıştır. O, 1908- 1918 yılları arasında Türkiye, İran ve Irak’ta yaşamıştır. 1919 yılında Azerbaycan’a geri dönmüş, Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılmasına faal olarak katılmış ve üniversitede Doğu dilleri ve edebiyatlarından ders vermiştir.

Şahtahtlı, Sovyet hâkimiyeti yıllarında “Kommunist”, “Bakinski Raboçi” (Bakü işçisi), “Kızıl Şerg” gazetelerinde makaleler yayımlatmış, “Ümumittifak Yeni Türk Elifbası” birliğinde faal olarak çalışmıştır (Talıbov, 2000:312).

1870’li yıllardan başlayarak Şahtahtlı’nın Rus dilinde yayımmanan “Kafkas” ve “Novoe Obozreniye” (“Yeni Yorum”) dergilerinde yazıları çıkmıştır. Bu yazıların büyük kısmı Arap alfabesinin Azerbaycan halkının eğitim ve kültürünün gelişmesine engel olduğu, Arap alfabesinin yetersizliği ve düzeltilmesi veya değiştirilmesi gerektiği ile ilgilidir. Mehmetağa Şahtahtlı alfabe reformunun gerekliliğini ifade ederken, Arap

alfabesinin Azerbaycan Türkçesinin ses bilgisine uyumsuzluğu, alfabede yeterli sayıda ünlü harfinin olmayışı, ünsüzlerin çok fazla karışık oluşu, kelimelerin birbirine bitişik yazılışı, noktaların çokluğu gibi yönlerine işaret etmiştir.

Şahtahtlı Arap alfabesindeki harflerin biçimlerini olduğu gibi bırakarak rakamlarla gösterilmiş on sesli harfi yazıya dâhil etmiştir. Yazar ünsüz harflerin sayısını artırmıştır. Onun alfabe projesinde her bir harf yalnız bir sesi ifade etmiştir. Arap alfabesinden farklı olarak ünsüzlerin kelimelerdeki yerlerine bağlı olarak değişik yazıldığı durumlarda, yazarın projesinde hiçbir ünsüzün şekli değişmemiştir.

Şahtahtlı’nın alfabe projesi dokuz kısımdan oluşur. Yazar ilk bölümlerde Arap alfabesinin yetersizliğinden söz etmiş, sonraki bölümlerde ise doğrudan doğruya kendi projesinin hangi temellere dayandığından ve projesinin içeriğinden bahsetmiştir. Şahtahtlı Arap harfleri kullanarak Azerbaycan Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Arap ve Fars dilleri için alfabe hazırlamayı amaçlamıştır.

Şahtahtlı, projesini gerçekleştirememiş, yine de editörü olduğu ve 1903-1905 yıllarında Tiflis’te yayımlattığı Şerg-i Rus gazetesinde bu meselelerle ilgili faaliyetlerini sürdürmüştür. Onun teklif ettiği alfabe reformu çok büyük tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmalar başta dönemin ünlü gazetecisi Ahmet Bey Ağayev, Kırım’da yayımlanan “Tercüman” gazetesinin editörü İsmail Bey Gaspıralı ve başkalarıyla olmuştur. Onlar Şahtahtlı’nın projesini şiddetle eleştirmişlerdir (Aliyeva, 2005:162).

1902 yılında Şahtahtlı, Tüflis’te “Sövti Şerg Elifbası” isimli bir gramer ders kitabı yazmıştır. Kitabın üst kapağı yırtıldığından basıldığı tarih belli değil (Abdullayev, 1966:244).

Şahtahtlı eserinin balangıcında alfabe ve yazımızı geliştirmek, fonetik yazıya geçmekten bahsederek şöyle yazmıştır:

“…Bentleri dahi istemalımızda bulunan Arap alfabesini mehez ittihaz edip, Şark için fonetik bir alfabe tenzim etmişim ki, onun vasıtasıyla Arabî, Fars ve Türkî kelimelerin hepsini dilde söylendiği gibi yazmak mümkündür (Abdullayev, 1966:246).”

Şahtahtlı, kitapta kendi hazırladığı yeni alfabeyi “taze hattımızın manzarası” olarak adlandırmış ve sonra şunları belirtmiştir:

“Şark detine göre bizim yazımız sağdan sola yazılır ve okunur. Noktalar yerine ben hürufun eşkâl-i esasiyesine yeni çizgiler ilave ederek her harfe kendine özgü bitişik bir şekil verdim. Bizim hürufun metbu heyetleri ile yazma şekilleri arasında esas fark yoktur. Ne yazıda ne baskıda birbirine yapıştırılmazlar. Rusların ve bütün Avrupalıların kullandıkları mürekkep ve elastik kalemle bizim hat daha kolay yazılır. Bizim hürufun tamamının boyu aynıdır (Abdullayev, 1966:246).”

Şahtahtlı, kitabının 14. sayfasında “Teze Hattı Okumak Meşgi” başlığı ile birkaç tane metin örneği vermiştir. Kitabın 28. sayfasında “Fonetiçeskaya Vostoçnaya Azbuka” (Fonetik Doğu Alfabesi) başlığı ile her harfin Rusça ve Almanca karşılığını da göstermiştir.

1902 yılında Şahtahtlı, “Sövti Şerg Elifbası” ders kitabına ek olarak “Poyasnitelnaya Zapiska O Fonetiçeskoy Vostoçnoy Azbuke” isimli eserini Tiflis’te bastırmıştır. Bu eser, Rusça yazılmış 19 sayfalık bir kitaptır. Yazar burada “Sövti Şerg Elifbası” isimli eserini Rusça açıklamıştır.

1903 yılında Tiflis şehrinde Şahtahtlı “Hatti Mehemmed Ağa” isimli bir kitap da yayımlamıştır. Bu kitap 15 sayfadan oluşmaktadır. Birinci sayfada bahsedilen hattın yazılışı, harfleri hakkında açıklama, sonraki sayfalarda ise “Okumak Meşgi” adı ile bazı alıştırmalar verilmiştir (Abdullayev, 1966:248-249).

Mehmetağa Şahtahtlı 1931 yılında Bakü’de vefat etmiştir.