Yeni Okulların Açılması

1867 yılında onaylanan tüzüğe dayanarak, Kafkasya’da devlet tarafından bir ve iki yıllık ilkokullar açılmıştır. Bu tüzüğe göre, on dokuz ilkokulun üçünün Azerbaycan’da açılacağı düşünülmüştür. İlkokulların müfredatlarında din, Rusça ve yerel dillerde okuma ve yazma, matematik gibi dersler yer almıştır.

Azerbaycan’da 70’li yıllardan itibaren ilkokulların gelişiminde bir canlanma yaşanmıştır. 1871 yılında Bakü’de iki sınıflı kent okulu açılmış; 1874 yılında ise Rusya, devlete bağlı ilkokulların yeni tüzüğünü onaylamıştır.

XIX. yüzyılın 80’li yıllarından itibaren Bakü’de ilkokullar daha da gelişmeye başlamıştır. 1880 yılına kadar şehirde iki ilkokul ve bir denizcilik sınıfı faaliyet göstermiştir. İlkokullara olan talep diğer şehirlerde de kendini göstermiş, bu talebe cevap vermek için 1879 yılında Gence şehrinde de bir ilkokul açılmıştır.

XIX. yüzyılın 60’lı yıllarında kent okulları meydana gelmiştir. Hükûmetin bu yeni okulları açmasındaki amaç, her kesimden çocuklara eğitim vermek olmuştur. 1872 yılında onaylanmış özel tüzüğe göre, kent okulları devlet hesabına, zemstvo1 veya özel şahıslar tarafından açılabilmiştir. Kent okulları bir, iki, üç veya dört sınıflı olarak düşünülmüştür. Kafkasya’da ilk kent okulu, 1874 yılında Şuşa’da açılmıştır. Bundan sonra Şamahı kaza okulu kent okuluna dönüştürülmüştür. Birbirinin ardı sıra Nuha, Nahçıvan, Zagatala kaza okulları kent okullarına dönüştürülmüştür. Böylece, kaza okulları yerini kent okullarına bırakmıştır.

Kent okullarının öğretmenlerinin çoğu, Tiflis Aleksandrovski Öğretmenler Enstitüsünü bitirmiştir. Ana dili öğretmenleri içerisinde öğretmen ve şair olan Seyit Azim Şirvanî, onun oğlu Mir Cafer, Mirza Hasan ve Aslan Bey Emirbeyovlar, Abbas Mirza Ahundov ve Molla Çelebioğu gibi isimler de yer almıştır.

XIX. yüzyılın 30’lu yıllarında kurulan devlet okullarının sayısı az olmuş ve buralarda zengin kesimlerin çocuklarına hizmet verilmiştir. Bu sebeple, köylerde yaşayan halkın çocukları eğitim-öğretimden mahrum kalmıştır. Ahundov, köylerde de okulların açılması gerektiği düşüncesini savunmuştur:

1 _{Çarlık Rusyasında faaliyet gösteren mahallî idarî organlar, bir tür yerel yönetim. 1864 yılında}

büyük toprak sahipleri, kent sakinleri ve köylü temsilcilerinden oluşmuş bir organizasyon olarak uygulamaya konulmuştur. Zemstvo hareketinin reform talepleri halk eğitiminin iyileştirilmesi, sağlık, ulaşım ve refah düzeyinin yükseltilmesi, yoksullara yardım gibi girişimlerle hayata geçmiştir.

“Eğer desek ki, köy cemaati kalsın ancak şehir ahalisi ilim öğrensin, o zaman bir gül ile bahar olmaz çünkü şehir cemaati köy cemaatinin yanında denizde katre gibidir (Talıbov, 2000:216).”

Köy halkının da eğitim-öğretime olan taleplerini karşılamak için Azerbaycan’da 60’lı yıllardan başlayarak köy okulları açılmıştır. İlk köy okulları, Lenkeran ilinin Rus köylerinde meydana gelmiştir. Bu okullarda genellikle kaza okullarından mezun olan kişiler ders vermiştir.

XIX. yüzyılın 70’li yıllarında “Kafkasya’da Eğitim Hissesinin Teşkili Hakkında” 22 Kasım 1873 tarihli hükûmet kanununa dayanarak, Azerbaycan’ın köylerinde de Rus dilinde eğitim veren halk okulları açılmıştır. Bu kanuna göre, her köyde hazine hesabına en fazla üç olmak üzere, bir veya iki sınıflı köy okulu açılabilmiştir. Bir sınıflı okulda eğitim süresi üç, iki sınıflı okulda ise beş yıl olarak belirlenmiştir.

1876 yılında Azerbaycan köylerinde Rus dilinde eğitim veren devlete bağlı köy okulları açılmıştır. Köy okulları için sadece Kuban Öğretmen Okulu öğretmen yetiştirdiğinden ve tek başına Kafkasya Köy Okullarının talebini karşılayamadığından öğretmen yetiştiren öğretim kurumlarının açılmasına ihtiyaç duyulmuştur.

4.1.1.5.1. Gori (Zakafkasya) Öğretmen Okulunun Açılması

XIX. yüzyılın 70’li yıllarına kadar Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren öğretim kurumları olmadığından, devlet okullarında Rusya’dan davet edilen ya da Tiflis Gimnaziyasından mezun olan öğretmenler ders vermiştir. Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren bir kuruma ihtiyaç duyulduğundan, 1870 yılında yayımlanan “Öğretmen Okulu Hakkında” karara dayanarak öğretmen okulları faaliyete başlamıştır. Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren ilk kurum, 1886 yılında faaliyete başlayan Aleksandrovski Öğretmenler Enstitüsü olmuştur. Bu okul, kent okulları için öğretmen yetiştirmiş, fakat köy okulları için de öğretmen yetiştirebilecek kuruma ihtiyaç olduğundan Transafkasya’da ilk öğretmen okulu 1871 yılında Kuban’da açılmıştır. Bu okuldan sonra 1876 yılında Gori şehrinde açılan Gori Öğretmen Okulu, bütün Transkafkasya’yla ilgili olduğundan “Zakafkasya Öğretmen Okulu” olarak adlandırılmıştır (Talıbov, 2000:217).

Gori Öğretmen Okulunun öğretmen kadrosunun Azerbaycan Türklerinden oluşması gerektiği, dönemin aydınlarını çok düşündürmüş, özellikle Mirza Fetheli Ahundov ve Hasan Bey Zerdabî bu konuyla çok ilgilenmiştir. Hasan Bey Zerdabî, “Ekinçi” gazetesinde Gori Öğretmen Okulunun açıldığını okurlara şöyle haber vermiştir:

“Gori şehrinde öyle bir okul açıldı ki orada okuyan öğrenciler sonra öğretmen olacaklar. O okulda yirmi kişi ermeni ve gürcü, padişahlık harcı ile okuyacak. Şimdi “Kafkas” adlı gazete Müslüman Okullarına öğretmen hazırlamak için okul açılacağını yazıyor ve diyor ki Müslümanların hepsi rica etse zikredilen Gori’de açılan okula çocuklarını kendi paralarıyla yazdırsalar. Orada okumaya başlayan birisinin daha önce kaza okullarında okumuş ve 16-19 yaşlarında olması gerekir. Orada çocuklara üç yıl ders verilecek (Talıbov, 2000:218).”

Gori Öğretmen Okulu, önce üç şubeden (Rus, Gürcü ve Ermeni) oluşmuştur. İlk defa okula kabul edilenlerin içinde hiç Azerbaycan Türkü yer almamıştır. Bu durum, Azerbaycan köylerinde açılan ve açılması düşünülen okullarda ders vermek için ihtiyaç duyulan Azerbaycanlı öğretmenlere olan talebi artırmıştır. Bunun için de ayrıca okul veya şube açılması gerekmiştir. Bu ihtiyaç doğrultusunda, 23 Eylül 1879 tarihinde Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde Azerbaycan şubesi açılmıştır (Talıbov, 2000:219).

Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde açılan Azerbaycan Şubesinin ilk müfettişi görevine Çernyayevski, Azerbaycan Türkçesi ve Sünni mezhebi üzere din öğretmeni Molla Hüseyin Gayıbov; Şii mezhebi üzere din öğretmeni görevine Molla Ahundzâde; hazırlık sınıfı öğretmeni görevine ise Urusov atanmıştır (Ahmedov, 1985:83).

Şubenin bünyesinde açılan ilkokulda Azerbaycan Türkçesi öğretmeni görevine sonralar aynı şubenin ilk mezunlarından olan Sefereli Velibeyov atanmıştır. Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan şubesine ilk defa otuz iki öğrenci kabul edilmiştir. Bunlardan yirmi dördü Çernyayevski tarafından seçilmiş ve okula davet olunmuş, geri kalanları ise kendi istekleri ile okula başlamıştır. Otuz iki kişiden on dokuzu şubenin esas sınıflarına, on üçü ise hazırlık sınıfına kabul edilmiştir. Okula ilk kabul edilenler arasında Sefereli Velibeyov, Firidun Bey Köçerli, Reşid Bey Efendiyev de yer almıştır.

Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan şubesi kırk yıl faaliyet göstermiştir. Okul, bu yıl içinde 250’den fazla mezun vermiştir (Talıbov, 2000:219).