4.5.1. Sovyet Okulunun Buhranı
Sovyet eğitim sisteminin buhranı 70’li yıllarda başlamıştır. Parti ve hükûmet eğitim sisteminin iyileştirilmesi için farklı yıllarda kararlar verse de bu kararlar hayata geçirilmemiştir. Okullarda bilime, eğitime olan ilgi gün geçtikçe daha da azalmış ve bunların yerini muhtelif eğlenceler tutmuştur. Çalışkan ve tecrübeli öğretmenler maddi sıkıntı nedeniyle kendilerine başka yerlerde iş aramak zorunda kalmışlardır.
Sovyet okulunun düştüğü buhrandan kurtarılması için 1984 yılında genel öğretim ve meslek liselerinde reform yapılması büyük önem taşımıştır. Reformun asıl amacı bütün eğitim-öğretim işlerini, genç neslin hayata ve emeğe hazırlanmasını iyileştirmek olmuştur. Reformla meslek okullarını çağdaş ortama uygun olarak geliştirmesi, toplumun bütün terbiyevi güçlerini birleştirmesi, okul sisteminin düzene sokulması gibi meselelere çözüm aranmıştır. Ancak ne öğretmenler ne de okul bu reformu gerçekleştirmek için tam hazır sayılmıştır. Şöyle ki okulların buna maddi olarak gücü yetmediğinden genel öğretim ve meslek okulu reformunu bazı eğitimciler ilk günden eleştirmeye başlamıştır. Böylece, okul reformu 1990 yılına kadar gerçekleşmemiş, daha sonra yeniden yapılanma çalışmaları yapılmıştır. Neticede Gorbaçov’un yeniden yapılanması Sovyetler Birliği’ni dağıtmıştır. Bundan sonra her bir cumhuriyet, her bir halk kendi eğitim kavramını hazırlamaya başlamıştır. Nihayet, Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Meclisi’nin kararıyla 16 Aralık 1992 tarihinde “Azerbaycan Cumhuriyetinin Tahsil Kanunu” onaylanmış ve yürürlüğe girmiştir (Talıbov, 2000:455-456).
4.5.2. Azerbaycan’da Eğitim Siyaseti
Bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’da eğitim-öğretimin geliştirilmesi, yenileştirilmesi alanında yapılan çalışmalar iki merhalede incelenebilir. Birinci merhale 1998 yılına kadar olan geçiş dönemidir. Bu merhalede birçok ders programı ve ders kitapları yazılmışsa da asıl gelişme ikinci merhalede yaşanmıştır.
30 Mart 1998 tarihinde Haydar Aliyev’in emri ile Azerbaycan’da eğitim reformları yapmak için bir komisyon faaliyete başlamıştır. Devlet Islahat Komisyonu’nun bir yıl içinde hazırladığı müfredat, Haydar Aliyev’in 15 Haziran 1999 tarihli emri ile Millî Kurtuluş günü onaylanmıştır. Bu program, eğitim sisteminin gelişim yönünü belirlemiş, uluslar arası standartlara ve dünya tahsil sistemine uygun, eğitim-öğretimin hedef kitlesine ve öğrencilerin ilgisine yönelik oluşturulması, genel öğretimde köklü değişikliklerin yapılması gibi bazı meselelerin çözümü alanında yapılacak çalışmaları aydınlatmıştır. Azerbaycan Eğitim Bakanlığı, müfredat ve ders kitapları meselelerine de önem vermiş; müfredatlar, ders kitapları, ders materyalleri gibi eğitim-öğretim araçlarının içerik olarak yenilenmesi, yayımı ve okulların bu yeni ders araçlarıyla temin edilmesi için çalışmalar başlatmıştır.
1999 yılından başlayarak yeni ders programlarına tam geçilene kadar bütün dersler üzere ortaokul öğretmenleri ve uzmanlardan oluşan gruplar oluşturulmuş ve bu gruplar V-XI. sınıfların mevcut Azerbaycan Türkçesi, edebiyat, tarih, matematik, coğrafya, biyoloji, fizik, astronomi, kimya ve Rus dili programlarını içerik bakımından geliştirmiştir. Bu değişkliklerin yapılması 1998 yılına kadar genel öğretim okullarının hâlâ 1993-1994 yıllarında basılmış programlara göre faaliyet göstermesi dolayısıyla gerekli görülmüştür.
Önce yeni Azerbaycan tarihi ve genel tarih programları, daha sonra V-XI. sınıflar için yabancı dil (İngilizce, Fransızca ve Almanca) programları hazırlanmış ve basılmıştır. Azerbaycan Eğitim Bakanlığının uzmanları tarafından gelişmiş yabancı ülkelerin tecrübesinden faydalanılarak 2001 yılında genel öğretim okulları için ilk bilgisayar dersi programı hazırlanmıştır.
Ders programlarının geliştirilmesinde bilim adamları, eğitimciler ve ortaokul öğretmenleri emek harcamışlardır ki bu da çalışmaların daha da sağlam bir şekilde yürütülmesini sağlamıştır. Program tasarıları “Azerbaycan Muallimi” gazetesinde yayımlandıktan sonra tekrar tartışılarak uzmanların ve öğretmenlerin görüşleri, teklifleri dikkate alınmış ve yeniden hazırlanmıştır. Bundan sonra Azerbaycan Eğitim Bakanlığının Bilimsel-Eğitim Şûrası’nın muvafık bölümlerinin kararıyla onaylanan Azerbaycan Türkçesi, matematik, coğrafya, biyoloji, fizik ve kimya derslerinin müfredatları 2002 yılının Ekim ayında kullanılmaya başlamıştır. 2003 yılında edebiyat, 2004 yılında insan ve cemiyet, Azerbaycan Türkçesiyle eğitim vermeyen okulların I-XI. sınıfları için Azerbaycan Türkçesi ve bilgisayar dersi programları onaylanmıştır. Şu anda Azerbaycan’ın bütün genel öğretim kurumlarında bahsedilen bu programlar kullanılmaktadır. Ayrıca V-XI. sınıflar için seçmeli dersler de dikkate alınarak “A” ve “B” varyantlı programlar da hazırlanmıştır. Programların bu şekilde hazırlanması öğretmenlere de kolaylık sağlamıştır.
Eğitim-öğretimin Rusça yapıldığı Azerbaycan okullarının V-XI. sınıfları için Azerbaycan Türkçesi programı ve ilkokullarda azınlıkların (lezgi, talış, udi, sahur, avar, tat, kürt, hınalık) ana dili programları da yeniden gözden geçirilmiş ve 2003 yılında basılmıştır. Bu programların uygulanmasıyla ilgili olarak yeni ders kitaplarının yazılması çalışmaları da sürdürülmüştür.
Eğitim-öğretimin Gürcü dilinde yapıldığı okulların ilköğretiminde Gürcü dili programı bu okulların yerleştiği bölgelerin (Gah, Zagatala, Balaken) öğretmenleri tarafından gözden geçirilmiş ve mıvafık değişikliklerle onaylanarak kullanlmaya başlamıştır. I-XI. sınıflar için Azerbaycan Türkçesiyle eğitim-öğretim vermeyen okullarda kullanılan Azerbaycan Türkçesi programının Gürcü okullarında da kullanılması uygun görülmüştür.
Eğitim-öğretimin Azerbaycan Türkçesiyle yapıldığı okulların V-XI. sınıfları için Rus dili programı, 2005-2006 eğitim-öğretim yılından itibaren kullanılmaya başlamıştır.
Azerbaycan’da yeni ders programlarının hazırlanması, yeni ders kitaplarının hazırlanması gerektiği düşüncesini de beraberinde getirmiştir. Böylece, yeni ders
kitapları Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Bakanlar Kurulu’nun 26 Nisan 1999 tarihli, 72 sayılı kararıyla onaylanmış ve “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Genel Ortaöğretimin Devlet Standartları” taleplerine uygun olarak kullanılmaya başlamıştır.
2000 yılından itibaren Azerbaycan’da yeni ders kitaplarının yayımlanması hızlanmıştır. İlk önce tarih ve yabancı dil programları esasında yeni orijinal ders kitaplarının yazılmasına başlanılmış ve kısa bir süre içerisinde bu iki ders için 36 ders kitabı yayımlanmıştır.
Azerbaycan’da özellikle son yıllarda yeni ders kitaplarının yazılması ve yayımlanması alanında büyük gelişmeler yaşanmıştır. Şöyle ki 2000-2005 yıllarında genelöğretim okullarının Azerbaycan ve Rus bölümleri için 190 isimde orijinal ders kitabı yazılarak okulların kullanımına verilmiştir.
Azerbaycan’daki genelöğretim okullarının ilköğretim ders kitapları 1978 yılından başlayarak devlet tarafından basılarak öğrencilere ücretsiz dağıtılmıştır. Ancak 1992 yılında bu karar iptal edilmiş ve bütün ders kitapları açık satışa çıkarılmıştır. Bu olay, eğitim-öğretim sürecinde büyük zorlukların yaşanmasına neden olmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Bakanlar Kurulu’nun 25 Ağustos 1994 tarihli, 318 sayılı kararıyla 1995 yılından itibaren ilköğrenim ders kitapları tekrar devlet tarafından yayımlanarak öğrencilere ücretsiz dağıtılmaya başlamıştır.
Azerbaycan’da “Azerbaycan Dili” ve “Edebiyat” ders kitaplarının da geliştirilmesi gerçeği gözden kaçmamıştır. Bu ders kitapları, 1993 yılında hazırlanmış programlara göre yazıldığından kitaplarda birçok eksikle karşılaşılmıştır. Bu sebeple, bilim adamları ve okul öğretmenlerinin katılımıyla “Azerbaycan Dili” ve “Edebiyat” programlarına esasen yeni ders kitapları yazılmaya başlamıştır. Bu ders kitapları 2006- 2007 eğitim-öğretim yılından itibaren okullara verilmiştir.
Görüldüğü üzere, Azerbaycan’ın eğitim siyasetinin esasını ders kitaplarının yenilenmesi tutmaktadır. Ders kitabı siyaseti için özellikle “Azerbaycan Dili” ve “Tarih” ders kitapları, uzmanlar tarafından incelensin diye Türkiye Eğitim Bakanlığına gönderilmiştir. Ayrıca, okul kütüphaneleri Latin alfabesiyle yazılmış kitaplarla
zenginleştirilmiştir (Azerbaycan’ın Tahsil Siyaseti (1998-2005), Tahsil Nazırlığı Yayınları, Bakü-2005:3-14).
4.6. Azerbaycan’daki Okullarda Azerbaycan Türkçesinin Öğretiminin Gelişim