EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTAÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI EĞİTİMİ BİLİM DALI
SOVYET DÖNEMİ VE BAĞIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN’DAKİ LİSELERDE DİL VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ DOKTORA TEZİ Hazırlayan Vefa CELİLOVA ANKARA 2012
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTAÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI EĞİTİMİ BİLİM DALI
SOVYET DÖNEMİ VE BAĞIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN’DAKİ LİSELERDE
DİL VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ
DOKTORA TEZİ
Vefa CELİLOVA
Danışman: Doç. Dr. Ali YAKICI
ANKARA Eylül, 2012
JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI
Vefa CELİLOVA’nın “Sovyet Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’daki Liselerde Dil ve Edebiyat Öğretimi” başlıklı tezi 18 / Eylül / 2012 tarihinde, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği bilim dalında Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danışmanı): Doç. Dr. Ali YAKICI ... ... Üye : Prof. Dr. İsmet CEMİLOĞLU ... ... Üye : Prof. Dr. Murat ÖZBAY ... ... Üye: Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL ... ... Üye : Doç. Dr. Hamiye DURAN ... ... Üye: Yrd. Doç. Dr. Halil ÇELTİK ... ... Üye: Yrd. Doç. Dr. Ahmet DEMİR ... ...
ÖN SÖZ
“Sovyet Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’daki Liselerde Dil ve Edebiyat Öğretimi” isimli bu çalışmada, Azerbaycan’daki liselerde dil ve edebiyat öğretiminin geçmişine ve bugününe ışık tutmak amaçlanmıştır. Çarlık Rusyası Döneminden başlayarak bağımsızlık sonrasına kadar olan dönemlerde Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminde kullanılan yöntemler, ders kitapları, ders programları ve muhtelif araç gereçler hakkında bilgi verilmiştir.
Doktora tezi olarak yapılan bu araştırma, uzun süreli kaynak araştırmaları sonucunda ortaya konulmuştur. Azerbaycan’da Sovyet döneminde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi alanında yapılan çalışmaların çokluğu araştırmanın daha geniş bir şekil almasının önemli bir sebebi olmuştur. Bu nedenle çalışma, bağımsızlık öncesi ve sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin durumu ile sınırlandırılmıştır.
Araştırmanın metnini oluşturan veriler Azerbaycan’daki Ahundov Kütüphanesi’nden, liselerden, Azerbaycan Eğitim Bakanlığı’ndan, Tahsil Problemleri Enstitüsü’nden, Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji bölümüyle Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Öğretimi bölümünden toplanmıştır.
Bu çalışmayı doktora tezi olarak almamı tavsiye eden ve çalışmalarım sırasında büyük desteğini gördüğüm değerli hocam Prof. Dr. İsmet CEMİLOĞLU’na ve bu çalışmayı yönlendiren, benden sabrını ve bilgisini esirgemeyen değerli danışman hocam Doç. Dr. Ali YAKICI’ya, tez izleme komitemdeki hocalarıma, değerli meslektaşım Yrd. Doç. Dr. M. Abdullah ARSLAN’a, bana hep güvenen ve inanan aileme, çalışmamın her aşamasında beni destekleyen eşime teşekkürü bir borç bilirim.
ÖZET
SOVYET DÖNEMİ VE BAĞIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN’DAKİ LİSELERDE DİL VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ
CELİLOVA, Vefa
Doktora, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Ali YAKICI
Eylül – 2012, xiii+329 s.
Bu araştırmanın amacı, Sovyet Döneminde ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin nasıl yapıldığının ve öğretimde ne gibi benzerlik ve farkların olduğunun ortaya konulmasıdır.
Araştırmanın modelini, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi alanında yapılmış çalışmalar ve Türkiye’de bu alanla ilgili araştırmalar oluşturmaktadır.
Araştırmanın evrenini, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrası Azerbaycan’daki liselerde kullanılan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ders programları ve ders kitapları oluşturmaktadır.
Araştırmanın örneklemini, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde kullanılan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ders kitapları arasından rastlantısal örneklem yoluyla belirlenen Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise ders kitapları oluşturmaktadır.
Çalışmanın ilk aşamasında veriler Türkiye Türkçesine aktarılmış, daha sonra Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı dersi lise programları ve ders kitapları incelenerek Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı dersinin saatleri, öğretilen metinler, kullanılan yöntemler tespit edilmiştir.
Araştırmada SSCB hâkimiyetinden önce, SSCB Döneminde ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki eğitim-öğretime yönelik görüşler hakkında genel bilgi verilmiş, liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin gelişim tarihinden, Azerbaycanlı eğitimcilerin eğitim-öğretime yönelik çalışmalarından, Azerbaycan Türkçesinde yazdıkları ders kitaplarından, liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatının öğretim yöntemlerinden, ders programlarından ve ders kitaplarından
bahsedilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Türkçesi, edebiyat öğretimi, SSCB Dönemi, ortaöğretim/lise eğitim programı, ders kitabı.
ABSTRACT
TEACHING LANGUAGE AND LITERATURE IN THE AZERBAIJAN HIGH SCHOOLS DURING THE SOVIET PERIOD AND AFTER THE INDEPENDENCE
The aim of the research is to state the situation of teaching Azerbaijan Turkish language and literature in the high schools in Azerbaijan and to state the similarities and differences in the teaching of these subjects in the periods before and after the independence.
The studies on teaching Azerbaijan Turkish languge and literature in the high schools in Azerbaijan during the Soviet Period and the period after the independence and the researches made in Turkey on this area form the model of the research.
Azerbaijan Turkish language and literature curriculum and the text books used in Azerbaijan during the Soviet Period and the period after the independence form the universe of this research.
The Azerbaijan Turkish languge and literature high school text books which are identified through coincidential paradigm among the Azerbaijan Turkish language and literature textbooks used in the high schools in Azerbaijan during the Soviet Period and the paradigm of the research.
In the first step of the study, the data were translated into Turkish of Turkey, then the high school curriculum and textbook of Azerbaijan Turkish language and literature were examined and the class hours, the texts and the methods of Azerbaijan Turkish language and literature lesson were indentified.
In the study, general information on the ideas about teaching in Azerbaijan before the USSR domination, during the USSR period and after the independence were given; the history of development of Azerbaijan Turkish language and literature in the high schools in Azerbaijan, the studies of Azerbaijan academics on teaching, the textbooks written in Azerbaijan Turkish languge and literature, the curriculum, and the textbooks were mentioned.
Key Words: Azerbaijan Turkish, teaching literature, USSR period, middle/high school curriculum, textbook.
İÇİNDEKİLER
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ... ..i
ÖN SÖZ ... .ii
ÖZET ... .iii
ABSTRACT ... .v
İÇİNDEKİLER ... .vii
TABLOLAR LİSTESİ ... xii
KISALTMALAR LİSTESİ ... xiii
1.GİRİŞ...1 1.1.Problem Durumu…...5 1.2. Araştırmanın Amacı... 5 1.3. Araştırmanın Önemi ...6 1.4.Araştırmanın Sınırlılıkları...6 1.5.Varsayımlar...7 1.6. Tanımlar...7 2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE ...8 3.YÖNTEM...9 3.1.Araştırma Modeli...9 3.2.Evren ve Örneklem ... 9
3.3.Veri Toplama Teknikleri ...10
3.4.Verilerin Analizi……….…………..10
4.BULGULAR VE YORUM ………..11
4.1.SSCB Hâkimiyetinden Önce Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar………...11
4.1.1.XIX. Yüzyılda (Çarlık Rusyası Döneminde) Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar ...11
4.1.1.1.Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’ı İşgal Etmesi ...11
4.1.1.2.Azerbaycan’da İlk Devlet Öğretim Kurumlarının Oluşması ...12
4.1.1.3.Kadın Eğitim-Öğretimine Yönelik Çalışmalar ...16
4.1.1.4.XIX. Yüzyılda Azerbaycan’da Eğitim Hareketi...17
4.1.1.5.Yeni Okulların Açılması ...18
4.1.1.5.1.Gori (Zakafkasya) Öğretmen Okulunun Açılması ...20
4.2.XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar ...22
4.2.1.XIX. Yüzyılın Sonu XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okulları...23
4.2.1.1.İptidaî Okullar (İlkokullar) ...23
4.3.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde Eğitim-Öğretime Yönelik
Çalışmalar ...29
4.3.1.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri...29
4.3.1.1.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Eğitim Anlayışı...31
4.3.1.2.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kurucusu Mehmet Emin Resulzâde ve Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...35
4.3.1.3.Bakü Devlet Üniversitesi’nin Açılması ...42
4.3.1.4.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Yıkılması ...45
4.4.SSCB Dönemi ve Bağımsızlık Sonrasında Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar...45
4.4.1.Kuzey Azerbaycan’ın SSCB’ye Katılması ve SSCB Döneminde Azerbaycan’da Azerbaycan Türkçesinin Durumu ...45
4.4.2.Latin Esaslı Yeni Türk Alfabesi ve 1926 I. Bakü Türkoloji Kurultayı...50
4.4.3.Azerbaycan’da Sovyet Okulu ve Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar (1920-1991) ...56
4.5.Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar ...58
4.5.1.Sovyet Okulunun Buhranı ...58
4.5.2.Azerbaycan’da Eğitim Siyaseti ...59
4.6.Azerbaycan’daki Okullarda Azerbaycan Türkçesinin Öğretiminin Gelişim Tarihi...62
4.6.1.Çarlık Rusyası Döneminde Azerbaycan’da Azerbaycan Türkçesinin Öğretimi...62
4.6.2.XIX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okullarında Azerbaycan Türkçesinin Öğretimi...65
4.6.3.Azerbaycan’da Eğitim-Öğretimin Ana Dilinde Yapılması Düşüncesinin Ortaya Çıkması ve Gelişmesi ...69
4.6.4.Okullarda Azerbaycan Türkçesinin Öğretimi İçin Azerbaycan Eğitimcilerinin Yaptıkları Mücadeleler ... 71
4.6.5.Azerbaycan’da İlk “Cemiyet-i Hayriye” Kurumlarının Azerbaycan Türkçesiyle Eğitim Veren Okul Açma Çalışmaları ...76
4.6.7.Azerbaycan’da “Usul-i Cedit”(Yeni Usul) Okulları ve Bu Okullarda Azerbaycan
Türkçesinin Öğretiminde Kullanılan Yöntemler ...82
4.7.Gori Öğretmen Okulunun Bünyesinde Azerbaycan Şubesinin Açılması ...85
4.8.Azerbaycan Türkçesiyle Yazılmış İlk Ders Kitaplarının Meydana Gelmesi ....90
4.9.Azerbaycan’da I. (1906) ve II. (1907) Öğretmenler Kurultayı ve Azerbaycan Türkçesinin Öğretilmesinde Karşılaşılan Sorunlar...106
4.10.XIX. Yüzyılda Azerbaycan’daki Eğitimci Aydınların Azerbaycan Türkçesinin Eğitim-Öğretimine Yönelik Çalışmaları...111
4.10.1. Mirza Şafi Vazeh’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………111
4.10.2. Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları……….112
4.10.3. Mirza Kâzım Bey’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları... 114
4.10.4. İsmail Bey Gutgaşınlı’nın Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları... 115
4.10.5. Mirza İsmail Gasir’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………..116
4.10.6. Mirza Fetheli Ahundov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...117
4.10.7. Mir Möhsün Nevvab’ın Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………..120
4.10.8. Seyit Azim Şirvanî’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………...121
4.10.9. Hacı Zeynalabidin Tagiyev’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………124
4.10.10.Aleksey Osipoviç Çernyayevski’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...127
4.10.11.Hasan Bey Zerdabî’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...132
4.10.12.Hasanali Karadağî’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...134
4.10.12.Mehmettağı Seferov’un (Sıtkı) Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları... 136
4.10.13.Reşid Bey Efendiyev’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...139
4.10.14.Firidun Bey Köçerli’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları...144
4.10.15.Habip Bey Mahmudbeyov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………148
4.11.XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycanlı Eğitimcilerin Azerbaycan Türkçesinin Öğretimine Yönelik Çalışmaları ...149
4.11.1. Mehmetağa Şahtahtlı’nın Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………149
4.11.2. Mirza Alekber Sabir’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………...152
4.11.3. Mahmud Bey Mahmudbeyov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ……155
4.11.4. Ali Bey Hüseyinzâde’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları…………...157
4.11.6. Ahmet Bey Ağayev’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………..163
4.11.7. Neriman Nerimanov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ...165
4.11.8. Abbas Sehhet Mehdizâde’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ...171
4.11.9. Abdulla Şaik’in Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………..172
4.11.10. Ferhat Ağazâde Şergli’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları …………178
4.11.11. .Abdulla Tofik Sur’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ………...180
4.11.12.Üzeyir Hacıbeyov’un Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları ……….181
4.12. SSCB Döneminde Azerbaycan’daki Liselerde Azerbaycan Türkçesinin Öğretimi ... 183
4.12.1.1920’ci Yıldan Sonra Azerbaycan’daki Liselerde Azerbaycan Türkçesinin Durumu………. 183
4.12.2. Azerbaycan Türkçesi Ders Programları ... 186
4.12.2.1.Vahit Emek Okulunun Programı ...187
4.12.2.2.Kompleks (Karmaşık) Programlar ...188
4.12.2.3.Layihalar (Tasarılar) Programı ...189
4.12.2.4.1932 Yılından Sonraki Programlar ... 190
4.12.3. Azerbaycan Türkçesinin Öğretilmesinde Kullanılan Yöntemler ... 197
4.12.3.1.Öğretmenin Sözü ... 197
4.12.3.2.Öğretmenin Soruları ... 197
4.12.3.2.1. Materyali Anlamaya Yardımcı Olan Sorular ... 197
4.12.3.2.2. Öğrenilen Materyalin Pekiştirilmesine Yardımcı Olan Sorular ...198
4.12.3.3.Öğrencilere Dilbilgisi Tanım ve Kurallarını Benimsetme Çalışmaları...199
4.12.3.4.Musahabe ...199
4.12.3.5.Öğrencilerin Bağımsız Çalışmalarını Yönetme ...200
4.12.3.6.Dilbilgisine Yönelik Tahlil... 200
4.13. Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’daki Liselerde Azerbaycan Türkçesinin Öğretimi ... 201
4.13.1.Bağımsızlık Sonrasında Ders Programlarında Azerbaycan Türkçesinin Yeri………201
4.14.1.Çarlık Rusyası Döneminde Azerbaycan’da Edebiyat Öğretiminin Durumu ...220
4.14.1.1.SSCB Döneminde Azerbaycan’daki Okullarda Edebiyat Öğretiminin Durumu ve Edebiyat Ders Programları ...223
4.14.1.2.SSCB Döneminde Azerbaycan’daki Liselerde Edebiyat Öğretimi ...237
4.14.1.3.Edebî Eserlerin Tahlilinde Kullanılan Yöntemler ...242
4.14.1.4.Edebiyat Derslerinde Azerbaycan Edebiyatı Tarihinin Öğretilmesi...243
4.14.2.Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’daki Liselerde Edebiyat Öğretimi ...264
4.14.2.1.Bağımsızlık Sonrasında Ders Programlarında Azerbaycan Edebiyatının Yeri………....264 5.SONUÇ ve ÖNERİLER……….292 5.1. Sonuç……….292 5.2. Öneriler……….294 KAYNAKÇA ...296 EKLER ………..302
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okulları...23
Tablo 2: Azerbaycan’da Rus-Müslüman Okulları ...28
KISALTMALAR LİSTESİ
ADU Azerbaycan Devlet Universiteti
APİ Azerbaycan Pedagoji İnstitutu
Azerbaycan SSC Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Azerbaycan SSC CM Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Ceza Mecellesi
HMK Halk Merkezî Komiserliği
KGB Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnostri
(Devlet Güvenlik Komitesi)
SSCB İA Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
İlimler Akademisi
RSFC Rusya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
1. GİRİŞ
Türk dünyası coğrafyasının her neresi olursa olsun, Türk topluluklarını birbirine bağlayan en sağlam kültürel bağ dildir. Öğrenmelerin neredeyse tamamına yakını, öğrenilmiş dil üzerinde gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle, öğrenmelerin oluşmasında dilin önemi ve üstünlüğü yadsınamaz.
“Ana dili, kültürleri birbirine bağlayan, bir toplumu gelişigüzel insan yığını olmaktan çıkarıp uluslaştıran en önemli etkenlerden biridir. Bu sebepledir ki her devirde toplumlar kültürlerini yaşatabilmek ve aktarabilmek için ana dillerini toplumun bütün fertlerine öğretme gayreti içerisine girmişlerdir ve bu alanda yoğun çaba sarf etmişlerdir (Gücüyeter, 2002:1).”
Eğitimin önemli araçlarından biri de edebiyattır. Fuzulî’nin dediği gibi “azmettiği zaman bütün denizleri ve kuruları kapsamaya kadir olan”, söz sanatının kudret ve kuvvetinden yararlanmak için elimizdeki en güçlü araç; eğitim-öğretim ocağı olan okul ve dil-edebiyat dersleridir (Karabağlı, 1968:19).
Edebiyat ile eğitim arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Eğitimin “muhafaza” ve “yaratıcılık” fonksiyonlarının gerçekleşmesinde edebiyat dersi önemli bir rol oynar. İnsanların “kimlik” ve “millî benlik” kazanmasında, iyiyi ve güzeli tercih etmesinde, vatan ve millet sevgisinin pekiştirilip geliştirilmesinde hedefi dil olan dersler ve özellikle edebiyat dersi etkili olmaktadır (Karakuş, 1992:1).
Bütün toplumlarda olduğu gibi Azerbaycan’da da ana dilinin öğretilmesi için çok çaba sarf edilmiştir. Dil öğretiminin edebî metinlerden bağımsız yapılamayacağı gerçeği, bu çalışmada Azerbaycan’daki liselerde hem Azerbaycan Türkçesi hem de edebiyatı öğretimi hakkında araştırma yapmayı gerektirmiştir.
Azerbaycan’da edebî mirasın öğrenilmesinde özel öğretim kurumları, saray okulları, mollahane (dinî okul) ve medreselerde yapılan çalışmalar, “Rus-Tatar” (veya Rus-Müslüman) ve “Usul-i Cedit” (yeni usul) okulları, seminariya (okul) ve gimnaziyalarda (Çarlık Rusyasındaki liselerin adı, Türkiye’de “lise, kolej”) alınan bilgiler önemli yere sahip olmuştur. Fakat zaman geçtikçe bu öğrenme yöntemlerinin içeriğinde de önemli değişiklikler yapılmıştır (Yusifov, 2008:23).
Azerbaycan’da vatandaşların on bir yıllık zorunlu eğitim görme hakkı vardır. Bu, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nın 42. maddesinde şöyle belirlenmiştir:
“Madde 42. Eğitim-Öğretim Hakkı
1. Her bir vatandaş eğitim görmek hakkına sahiptir;
2. Devlet, öğrencilere ücretsiz-zorunlu genel orta öğretim görmek hakkını sağlar; 3. Devlet, eğitim sistemini kontrol eder;
4. Devlet, maddi durumuna bağlı olmaksızın yetenekli kişilerin eğitimini devam ettirmesini garanti eder;
5. Devlet, asgarî eğitim standartlarını belirler (Azerbaycan Respublikasının Konstitusiyası,1995:9).”
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet dili Azerbaycan dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan dilinin her bakımdan gelişmesini, vatandaşların konuştuğu diğer dillerin serbestçe kullanılmasını ve geliştirilmesini sağlar. Bu, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nın 21. maddesinde şöyle ifade edilmiştir:
“Madde 21. Devlet Dili
1. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet dili Azerbaycan dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan dilinin gelişmesini sağlar.
2. Azerbaycan Cumhuriyeti diğer halkların konuştuğu dillerin serbest kullanılmasını ve
gelişmesini sağlar (Azerbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 1995:5).”
Azerbaycan Cumhuriyeti okullarında eğitim-öğretim dili, ülkenin devlet dili olan Azerbaycan dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nda Azerbaycan’ın her bir vatandaşı için istediği dilde eğitim-öğretim görmek tanınmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nda Azerbaycan’da kimsenin ana dilini kullanma hakkından menedilemeyeceği şöyle açıklanmıştır:
“Madde 45. Ana Dilini Kullanma Hakkı
1. Herkesin ana dilini kullanma hakkı vardır. Herkesin istediği dilde eğitim-öğretim görme, sanatla uğraşma hakkı vardır.
2. Hiçkimse ana dilini kullanma hakkından mahrum bırakılamaz (Azerbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 1995:10).”
Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Kanunu’na göre bazı özel durumlarda Azerbaycan dili, Azerbaycan edebiyatı, Azerbaycan tarihi ve Azerbaycan cоğrafyası derslerinde başka dillerde de eğitim verilebilir. Bu, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nda şöyle yer almaktadır:
“Madde 7. Eğitim-Öğretim Dili
7.1. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin öğretim kurumlarında eğitim-öğretim dili, devlet dili olan Azerbaycan dilidir.
7.2. Vatandaşların ve öğretim kurumlarının isteği dikkate alınarak, özel hâllerde (Azerbaycan Cumhuriyeti’nin taraftar çıktığı uluslararası anlaşmalara göre) genel öğretim kurumlarında Azerbaycan dili, Azerbaycan edebiyatı, Azerbaycan tarihi ve Azerbaycan cоğrafyası derslerinde eğitim-öğretim başka dillerde yapılabilir (Azerbaycan Respublikasının Tehsil Kanunu, 2009:7).”
Azerbaycan’da eğitim sistemi aşamalı eğitim programları, öğretim kurumları, eğitim sisteminin yönetim organları ve diğer eğitim-öğretim kurumlarından oluşmaktadır.
Azerbaycan’da faaliyet gösteren öğretim kurumları Azerbaycan Cumhuriyeti Tahsil Kanunu’nda şöyle verilmiştir:
“Madde 14. Öğretim Kurumları
14.2. Аzerbaycan Cumhuriyeti’nde mülkiyet çeşidine göre aşağıdakı öğretim kurumları faaliyyet göstermektedir:
14.2.1. Devlet; 14.2.3. Belediye;
14.2.4.Özel (Azerbaycan Respublikasının Tehsil Kanunu, 2009:9).”
Azerbaycan Cumhuriyeti Tahsil Kanunu’nun 14. maddesine göre Azerbaycan Cumhuriyeti’nin öğretim kurumları şöyle sınıflandırılmıştır:
1. Okul öncesi eğitim-öğretim programları (kreş, kreş-anaokulu, anaokulu, özel anaokulu);
2. Genel eğitim-öğretim programları (ilkokul, genel liseler, yatılı devlet okulları, özel okullar ve yatılı özel okullar, engelli çocuklar için özel okullar, özel
öğretime ihtiyacı olan çocuklar için öğretim kurumları, yetenekli çocuklar için okullar, gimnaziyalar vb.);
3. Okul dışındaki öğretim kurumları (çocuk sanat merkezleri, çocuk- beden eğitimi okulları, çocuk-genç satranç okulları, ekоlоji eğitim merkezleri, turizm merkezleri, okul dışında iş merkezleri vb.);
4. Meslekî eğitim-öğretim programları; 5. Оrta öğretim kurumları (kolejler);
6. Yüksek öğetim kurumları (üniversiteler, akademiler, enstitüler vb.); (Azerbaycan Respublikasının Tehsil Kanunu, 2009:9-10).
Azerbaycan Cumhuriyeti Tahsil Kanunu’nun 17. maddesine göre Azerbaycan’daki eğitim-öğretim programları şöyledir:
1. Okul öncesi eğitim; 2. Genel eğitim:
a) İlköğretim (1-4. sınıflar);
b) Esas (tam olmayan orta) öğretim (5-9. sınıflar); c) Genel ortaöğretim (10-11. sınıf).
3. Meslekî eğitim:
a) Teknik meslek eğitimi; b) Orta ihtisas eğitimi;
c) Yüksek ihtisas eğitimi (Azerbaycan Respublikasının Tehsil Kanunu, 2009:12).
Bunların yanı sıra eğitim sistemi yapısına diploma sonrası eğitim de (staj yapmak, lisansüstü, doktora, üniversite sonrası araştırma vb.) dâhildir.
Böylece, Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 4422 orta genel eğitim okulu faaliyet göstermektedir. Bunlardan 524’ü ilk, 969’u tam olmayan orta (esas) ve 2929’u ortaokuldur. Bu okullarda 1460 bin öğrenci eğitim görmekte ve 158.249 öğretmen çalışmaktadır (http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/144/agamaliyev.htm).
1.1.Problem Durumu
Araştırmanın temel problemi şunlardır:
1. Sovyet Döneminde Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi nasıl gerçekleştirilmiştir?
2. Bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi nasıl gerçekleştirilmiştir?
Bu temel problem kapsamında şu sorulara cevap aranmıştır:
1. Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminde kullanılan yöntemler ne kadar başarılıdır?
2. Bu yöntemler derslerin amacına ulaşmasında yeterli midir?
3. Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde kullanılmak için hazırlanan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı dersi programları hedef ve davranış açısından incelendiğinde yeterli midir?
4. Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ders saatleri öğrencilere dersi kavratmak için yeterli midir?
5. Ders kitapları programda belirlenen hedef ve davranışlara ulaşmak için yeterli midir?
1.2.Araştırmanın Amacı
Sovyet Döneminde ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin nasıl olduğunun, bağımsızlık öncesi ve sonrası bu derslerin öğretiminde ne gibi benzerliklerin ve farklılıkların olduğunun ortaya koyulması araştırmanın asıl amacını oluşturmaktadır.
Araştırmanın amaçları şöyle sıralanabilir:
a) Sovyet Dönemindeki Azerbaycan eğitimi hakkında genel bilgi vermek,
b) Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin Sovyet Dönemindeki durumundan bahsetmek, bu derslerin programlarını
sunmak, ders saatleri hakkında bilgi vermek ve bu derslerde kullanılan yöntemleri belirlemek,
c) Bağımsızlık sonrası Azerbaycan eğitimi hakkında genel bilgi vermek,
d) Bağımsızlık sonrası Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminden bahsetmek, bu derslerin programlarını sunmak, ders saatleri hakkında bilgi vermek ve bu derslerde kullanılan yöntemleri belirlemek; e) Yapılan bu incelemelerden hareketle bağımsızlık öncesi ve sonrası
Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimini karşılaştırmak, Sovyet ideolojisinin bağımsızlık sonrasında da etkili olup olmadığını ortaya koymak.
1.3.Araştırmanın Önemi
Türkiye’de olduğu gibi Türk Cumhuriyetleri’nde de dil ve edebiyat öğretimi üzerine yapılacak olan çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu sebeple, Azerbaycan’daki liselerde gerçekleştirilen Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin araştırılması önemlidir.
Araştırmanın temelini oluşturan Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi, Türkiye’de bugüne kadar ayrıntılı olarak araştırılmamış bir konudur. Bu nedenle, Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminde kullanılan yöntemlerin neler olduğunun, bu derslerin kaç saatte verildiğinin, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı derslerinin genel durumunun bilinmesi önemlidir.
Araştırma, Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretiminin Türkiye’deki eğitimciler ve bu konuyu merak eden herkes tarafından bilinmesine katkıda bulunacağından büyük önem taşımaktadır.
1.4.Araştırmanın Sınırlılıkları
Araştırma, Azerbaycan’ın Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasındaki yıllarda Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi ve Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan
Türkçesi ve Edebiyatının öğretimi ile sınırlıdır. Araştırmada incelenecek ders programları ve ders kitapları; Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise müfredatları ve ders kitapları ile sınırlıdır.
1.5.Varsayımlar
Araştırmanın temelinde aşağıdaki varsayımlar yer almaktadır:
1. Araştırmada Sovyet Döneminde yazılan ve basılan, Sovyet ideolojisi ile yaklaşılan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimiyle ilgili verilere bugünün bakış açısıyla yaklaşılmıştır.
2. Araştırmada kullanılacak Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise ders programları, ders kitapları ve diğer kaynaklar yeterli sayılmıştır.
3. Araştırmada kullanılacak kaynaklardaki bilgilerin güvenilirlik ve geçerlilik açısından yeterli olacağı varsayılmıştır.
1.6.Tanımlar
Araştırmanın bu bölümünde belirsiz ya da açık olmayan ifadeler açıklığa kavuşturulmuş ve araştırmada sıkça tekrarlanan bazı ifadeler kısaltılarak kullanılmıştır.
Bu araştırmada şu tanımlara sıklıkla başvurulmuştur:
Çarlık Rusyası: 1547 yılında Korkunç İvan'ın Çar unvanı almasıyla başlayan ve 1721'de Çar I. Petro'nun Rusya İmparatorluğu'nu kurmasıyla son bulan Rus devletinin resmiadı.
Transkafkasya: 1922 ile 1936 yılları arasında Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin birleşmesiyle oluşan Sovyetler Birliği Cumhuriyeti.
Repressiya: Devlet organları, devlet tarafindan uygulanan ceza. Sözlük anlamının dışında repressiya, Stalin yönetiminin 1937-1938 yılları arasında uyguladığı baskıcı yönetim anlayışını ifade etmektedir. 30 Temmuz 1937 tarih ve 00447 numaralı SSCB İçişleri Halk Komiserliğinin yazısıyla Repressiya hareketi başlamıştır
SSCB Dönemi (Sovyet Dönemi): Çarlık Rusyasının 1917 Şubat Devrimi ile yıkılmasının ardından Ekim Devrimi ile başlayan ve 1991'e kadar devam eden dönem.
Bağımsızlık sonrası: 18 Ekim 1991'de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan ettikten sonraki dönem.
Azerbaycan Türkçesi: Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dili. Ana dili: Azerbaycan Türkçesi
Dil öğretimi: Azerbaycan Türkçesi öğretimi. Edebiyat öğretimi: Azerbaycan edebiyatı öğretimi.
Ders programları: Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise ders programları. Ders kitapları: Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise ders kitapları.
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Araştırmayla ilgili yapılan edebiyat taraması sonucunda Azerbaycan’daki liselerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi konusunda birçok çalışmayla karşılaşılmıştır. Bu çalışmaların çoğu Sovyet Döneminde Sovyet ideolojisiyle yaklaşılarak yapılmıştır. Bağımsızlık sonrasında yapılan çalışmaların çok olmadığı, var olan çalışmaların ise birbirine benzer olduğu saptanmıştır.
Karabağlı (1968), “Azerbaycan Edebiyatının Tedrisi Metodikası” çalışmasında Azerbaycan’da edebiyat öğretiminin durumunu, Sovyet hâkimiyetinden önceki yıllarda ve Sovyet hâkimiyeti döneminde edebiyat öğretimi olarak incelemiştir. Karabağlı, Azerbaycan’daki okullarda edebiyat öğretimine Sovyet ideolojisi ile yaklaşmıştır. Kitapta, Sovyet Döneminin ilk yıllarında Azerbaycan edebiyatından örneklerin çok az olduğundan, Türkiye veya Osmanlı edebiyatı örneklerinin çokluğundan yakınılmaktadır. Okul kitaplarındaki kuru anlatımlı makalelerin, öğrencilerin komünist ahlakı ruhunda terbiye edilmelerine katkıda bulunmadığı önemli kusurlardan biri olarak görülmektedir.
Camal Ahmedov (1971), “Azerbaycan Edebiyatının Tedrisi Tarihinden” isimli çalışmasında Firidunbey Köçerli’nin, Reşid Bey Efendiyev’in ve Abdulla Şaig’in hazırladığı edebiyat ders kitapları hakkında görüşlere yer vermiştir.
Ahmedov (2007) ayrıca, “Edebiyatın Tedrisi Metodikası” isimli çalışmasında okullarda edebiyat öğretiminde kullanılabilecek yöntemlerden bahsetmiştir. Bu kitap
Azerbaycan’da Bakü Devlet Üniversitesi’nin Filoloji bölümünde ders aracı olarak kullanılmaktadır.
Fahrettin Yusifov (2008), “Edebiyatın Tedrisi Metodikası” isimli çalışması Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi’nde ders aracı olarak kullanmaktadır. Çalışmada Azerbaycan’da edebiyat öğretiminin çağdaş problemlerine de yer verilmiştir. Kitapta edebiyat derslerinde kullanılan yöntemlerden, dersin daha verimli geçmesi için nelerin yapılabileceğinden bahsedilmiştir.
3.YÖNTEM
Bu bölümde, araştırma modeli, evren ve örneklem, deney deseni, veri toplama araçları, verilerin toplanması ve değerlendirilmesi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
3.1.Araştırma Modeli
Araştırmanın modelini, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’da Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretimi alanında yapılmış çalışmalar ve Türkiye’de bu alanla ilgili araştırmalar oluşturmaktadır.
3.2.Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini, Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrası Azerbaycan’daki liselerde kullanılan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ders programları oluşturmaktadır.
Araştırmanın örneklemini Sovyet Dönemi ve bağımsızlık sonrasında Azerbaycan’daki liselerde kullanılan Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ders kitapları arasından rastlantısal örneklem yoluyla belirlenen Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lise ders kitapları oluşturmaktadır.
3.3.Veri Toplama Teknikleri
Araştırmanın metnini oluşturacak malzeme Azerbaycan’dan getirililmiştir. Veriler Azerbaycan’daki Ahundov Kütüphanesi’nden, liselerden, Azerbaycan Eğitim Bakanlığından, Tahsil Problemleri Enstitüsünden, Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji bölümüyle Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Öğretimi bölümünden toplanmıştır.
3.4.Verilerin Analizi
Çalışmanın ilk aşamasında veriler Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Daha sonra Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı dersi lise programları incelenmiş, Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı derslerinin saatleri, öğretilen metinler, kullanılan yöntemler tespit edilmiştir.
4. BULGULAR VE YORUM
4.1. SSCB Hâkimiyetinden Önce Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar
4.1.1. XIX Yüzyılda (Çarlık Rusyası Döneminde) Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar
4.1.1.1.Çarlık Rusyasının Azerbaycan’ı İşgal Etmesi
Çarlık Rusyasının Azerbaycan’a askerî yürüyüşü 1801 yılında başlamıştır. Çarlık Rusyası, hanlıkları teker teker işgal etmeye, hanları kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Rusya’nın ilk tehdidi 1803 yılında Balaken’de olmuştur. Rus askerlerinin Car-Balaken savunmacılarını mağlup edip Car-Balaken’i viran ettiği haberini alan Car halkı, Ruslara mukavemetsiz teslim olmuştur (Talıbov, 2000:169).
Çarlık ordularının Kafkasya Komutanı General Sisianov’un Car-Balaken’den sonraki hedefi Gence Hanlığı olmuştur (Yeşilot, 2004:16). General Sisianov, Gence Hanlığını işgal etme kararı alarak Cavad Han’a teslim olması için haber göndermiştir. Cavad Han bunu kabul etmeyeceğini bildirmiş ve Gence’nin savunmasına hazırlanmıştır. Cavad Han mücadele etse de Ermenilerin ihaneti yüzünden Ruslar Gence kalesini almışlardır. Cavad Han ise savaşta kahramanca şehit olmuştur (Talıbov, 2000:170). Böylece, Gence Hanlığı Çarlık idaresine girmiş ve Gence’nin adı Yelizavetpol olarak değiştirilmiştir (Yeşilot, 2004:16).
1813 yılında Rusya ve İran devletleri arasında “Gülistan” anlaşması imzalanmış ve bu anlaşma 1814 yılında onaylanmıştır. Bu anlaşmaya göre Azerbaycan’ın bazı hanlıklarının (Bakü, Karabağ, Guba, Talış, Şeki ve Şirvan) Rusya’nın egemenliğine girmesini İran hükûmeti kabul etmiştir (Abdullayev, 1966: 57).
Daha sonra, 1928 yılında “Türkmençay” anlaşmasına göre, Nahçıvan hanlığı da Rusya’nın egemenliğine girmiştir. Böylece, Azerbaycan’ın kuzey topraklarının Rusya tarafından işgal edilmesi sonucunda Azerbaycan halkı bağımsızlığını kaybederek zorla ikiye parçalanmış ve Azerbaycan’ın güney kısmı da İran’ın sömürgesi hâline gelmiştir.
4.1.1.2.Azerbaycan’da İlk Devlet Öğretim Kurumlarının Oluşması
XIX. yüzyılın ilk çeyreği Azerbaycan için eğitim-öğretim alanında yeni bir dönem olmuştur. Bu dönemde Azerbaycan aydınları halkın okuma yazmayı öğrenmesi için çalışmış, yeni öğretim kurumlarının açılması için hâkim dairelere müracaat etmiş, zorlukla da olsa istediklerine ulaşmışlardır (Talıbov, 2000:170).
Bu dönemin gelişmelerinden biri de “Usul-î Cedit” okullarının açılması olmuştur. Bu okulların yanı sıra Azerbaycan’da Rus-Tatar okulları da yaygınlaşmaya başlamıştır (Yeşilot, 2004:57)
XIX. yüzyılın başlarında, Azerbaycan Rusya hâkimiyetine girdikten sonra, buradaki okullarda eğitim-öğretim genel olarak iki istikamette gelişmiştir. Birinci istikamet, geleneksel okul ve medreselerden oluşmuştur. Bu öğretim kurumlarının çoğu öğrencilere çok az gerçek bilgi vermiştir. Böyle okulların kurucuları halk içerisinden çıkan, dinî eğitim görmelerine rağmen dine hizmet etmeyen kişiler olmuştur. Özellikle, dönemin bilgili öğretmen ve edipleri tarafından açılan okul ve medreselerdeki eğitim-öğretim, dinî ahkâmlardan tamamen kurtulamasa da bu okullarda Doğu medeniyeti, klasik Doğu ve Azerbaycan edebiyatı ve bazı yabancı diller öğretilmiş, buralardan mezun olanların çoğu Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapçayı mükemmel bilmiştir.
Azerbaycan’da eğitim-öğretimin ikinci istikameti, eğitim-öğretim dilinin Rusça olduğu devlet okulları olmuştur. Bu okullarda az da olsa eğitim dersleri görmüş öğretmenler görev almıştır.
Azerbaycan’da kaza okulları, merkezî hükûmetin onayladığı 2 Ağustos 1829 tarihli Transkafkasya okullarının ilk tüzüğüne göre Gence, Şuşa, Guba, Bakü, Nahçıvan ve Ordubad şehirlerinde açılmıştır. Bu kaza okulları, iki sınıftan oluşmuş, burada din, okuma, güzel yazı, matematik, Rusça ve yerel diller öğretilmiştir.
Azerbaycan’da ilk kaza okulu, 30 Aralık 1830 tarihinde Şuşa’da açılmıştır. Bunun akabinde 1831 yılında Nuha’da, 1832 yılında Bakü’de, 1833 yılında ise Gence’de kaza okulları faaliyete başlamıştır (Talıbov, 2000:170-171).
Kaza okullarının ders programı çok sınırlı olduğundan burada eğitim-öğretim çok yüzeysel verilmiştir. Bu sebeple, öğretim kurumlarının yeni tasarısı hazırlanmış ve 12 Mayıs 1835 tarihinde Transkafkasya okullarının ikinci tüzüğü oluşturulmuştur. Bu tüzüğe göre, Azerbaycan’da faaliyet gösteren dört kaza okulunun çalışmalarını iyileştirmek, Şamahı’da, Nahçıvan’da, Guba’da ve Gazah bölgelerinde kaza okulları açmak, Ordubad kaza okulunun yerine Lenkeran’da kaza okulu yapmak gibi maddeler onaylanmıştır (Ahmedov, 1985:65).
Yeni kaza okulları, üç sınıftan oluşmuştur. Birinci sınıf, hazırlık sınıfı sayılmakta, iki üst sınıflarda din, Rus dilinin grameri, coğrafya, tarih, matematik ve geometri, yerel diller, güzel yazı, resim dersleri öğretilmiştir.
XIX. yüzyılın 40. yıllarında kaza okullarının içeriğinde yine değişiklikler yapmak için görüşler ortaya atılmıştır. Buna göre, Vorontsov okul çalışmasını geliştirmek için 1845 yılında Transkafkasya okullarının yeni tüzük tasarısı hazırlaması gerektiğini gerekli bulmuştur. Onun ileri sürdüğü yeni prensipler şunlar olmuştur:
1. Ülkeyi idare etmek için yeni memurlar yetiştirmek,
2. Transkafkasya ülkesi üzere özel öğretim dairesi oluşturmak,
3. Mevcut eğitim-öğretim programında Rusçanın, aynı zamanda yerel dillerin öğretilmesinin daha da geliştirilmesi vb. (Talıbov, 2000:172).
18 Aralık 1848 tarihinde Transkafkasya’da okulların üçüncü tüzüğü kabul edilmiştir. Bu tüzükte Guba ve Lenkeran’da iki yeni kaza okulu açmak tekrar onaylanmıştır. Lakin bu okulların açılması maddi sorunlardan dolayı durdurulmuştur. Yani 1848 yılında düzenlenen tüzük Azerbaycan kaza okullarının sayısının artmasında hiçbir rol oynamamıştır.
XIX. yüzyılın ortalarında “iptidaî mektepler” (ilkokul) adıyla Azerbaycan’da yeni okullar oluşturulmuştur. Bu okullar Kafkasya okullarının 1853 yılında yapılan tüzüğüne göre açılmıştır. Tüzüğe göre, ilkokullar bir veya iki sınıftan oluşabilmekteydi. Böylece, 1854 yılında Azerbaycan’da ilkokulların temeli atılmıştır. Aynı yıl 10 Kasım’da Guba’da, 24 Kasım’da ise Ordubad’da, 1856 yılında ise Lenkeran’da ilkokul açılmıştır. Bu okullarda çalışan öğretmenler iki gruba ayrılmış, birinci grup öğretmenler ders
öğretmenleri olarak Rusçayı ve diğer dersleri Rus dilinde anlatmış, ikinci grup öğretmenler ise din ve yerlel dilleri öğretmiştir.
XIX. yüzyılda Azerbaycan’da “Müslüman Okulları” adı ile tanınan öğretim kurumları faaliyet göstermiştir. Bu okulları Azerbaycan’ın önemli aydınları kurmuştur. Böyle bir okulun açılması projesini ilk defa Abbaskulu Ağa Bakıhanov hazırlayarak Transkafkasya’nın başhakemi General Rozen’e takdim etmiştir. Bu projeye göre, Müslüman Okulunu bitirenlerin üç gruba ayrılması öngörülmüştür:
1. Memurluk yapan veya kendi işlerini devam ettiren grup,
2. Tiflis kolejine ya da Rusya’da eğitim-öğretime devam eden grup, 3. Liseye devam ederek Arapçayı öğrenen grup.
Bu proje geçekleşmese de aynı isimli okulların sonradan tekrar meydana gelmesine zemin oluşturmuştur (Talıbov, 2000:173).
Bakıhanov, Müslüman Okullarının açılmasının çok önemli olduğunu ve Bakü’de açılması gerektiğini savunmuştur. Müslüman Okullarında üç sınıf ve üç öğretmen; bu üç öğretmenden ise birinin Rus, ikisinin Müslüman olması gerekmiştir. Rus öğretmenin ilk sınıfta alfabe, kelime bilgisi, konuşma ve yazma; ikinci sınıfta matematik, dilbilgisi; üçüncü sınıfta ise coğrafya, tarih dersleri vermesi; Müslüman öğretmenlerinse ilk sınıfta alfabe, dua, Farsça ve Tatarca (Türkçe) çeşitli konularda ders vermeleri istenmiştir (Aliyeva, 2005:126).
Müslüman Okullarının oluşturulması için yerine getirilmesi gereken bazı şartlar olduğundan bu okulların tüzüğünün hazırlanması kararlaştırılmış ve bu iş, Kafkasya’da Şii ruhani idaresinin başkanı Şeyhülislam Muhammed Ali’ye verilmiştir. Tüzüğün hazırlanmasında eski okul ve medreselerin tecrübesi esas alınmıştır. Bu tüzük 1847 yılında merkezi hükûmet tarafından iki yıl için deneme amacıyla onaylanmıştır.
Tüzüğe göre, okulun ders programını Azerbaycan Türkçesi, Farsça, Arapça, Rusça, coğrafya, tarih ve matematik dersleri, Rusya’nın kanunlarına ait genel bilgi vb. oluşturmuştur. Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapçayı Azerbaycanlı öğretmenler, diğer dersleri ise Rus öğretmenler vermiştir. Eğitim-öğretim Azerbaycan Türkçesi,
Farsça ve Arapça verilmiş, Azerbaycan Türkçesi sınıfı I. sınıf, Farsça sınıfı II. sınıf, Arapça sınıfı ise III. sınıf sayılmıştır. Eğitim-öğretim, her sınıfta iki yıl olmak üzere toplam altı yıl olarak belirlenmiş, bir günde dört saat ders yapılmıştır. Okulun bütün eğitim-öğretim programını bitirenlere diploma, ayrı ayrı sınıfları bitirenlere ise sertifika verilmiştir.
12 Aralık 1847 tarihinde şehrin resmi temsilcileri ve ahalinin katılımıyla Kafkasya’da birinci olan Tiflis Şii Okulu açılmıştır. 10 Mayıs 1848 tarihinde Şii Okulu örneğinde Sünni Okulunun da tüzüğü onaylanmıştır. 15 Ocak 1849 tarihinde Tiflis Sünni Okulu açılmıştır. Böylece, Tiflis’te iki Müslüman Okulu olmuştur. Bu okulları açmaktaki amaç, din adamlarına yaklaşmak, dinî okullara nüfuz etmek, eğitim-öğretim programına Rusçayı dâhil etmek, yerli halk arasında Rusçayı yaygınlaştırmak olmuştur.
Azerbaycan’da ilk Müslüman Okulu, 10 Nisan 1949 tarihinde Gence’de açılmıştır. Okulda Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Rusça, matematik, coğrafya dersleri okutulmuştur. Gence’den sonra 23 Nisan 1849 tarihinde Şuşa’da Müslüman Şii Okulu açılmıştır. Bu okulda Azerbaycan Türkçesi, Arapça, Farsça ve Rusça, matematik, coğrafya, tarih, Rus kanunları ve güzel yazı öğretilmiştir (Talıbov, 2000:174-175).
2 Mayıs 1849 tarihinde Şamahı’da biri Şii, diğeri Sünni çocukları için olmak üzere iki Müslüman Okulunun resmi açılışı olmuştur. Bir sonraki Müslüman Okulu, 18 Mayıs 1849’da Bakü’de, daha sonraki ise Derbent’te açılmıştır. Zamanla Nuha’da, Lenkeran’da, Salyan’da, Zagatala’da da Müslüman Okulları açılmıştır. Ancak bu okulların ömrü uzun olmamış, kısa süre içerisinde kapatılmıştır. Sadece Tiflis’teki okullar faaliyetini devam ettirmiştir (Talıbov, 2000:175).
XIX. yüzyılda Azerbaycan’ın okul tarihinde önemli yerlerden birini tutan Müslüman Okulları çok az faaliyet göstermesine rağmen millî okulların gelişmesine zemin hazırlamıştır. Müslüman Okullarında eğitim görenlerin çoğu daha sonra kendileri okul açarak halkı bilinçlendirmek için çalışmaya başlamıştır (Ahmedov, 1985:292).
4.1.1.3. Kadın Eğitim-Öğretimine Yönelik Çalışmalar
Azerbaycan’ın eğitim-öğretim tarihinde kadın eğitim-öğretimi de önemli yer tutmuştur. XIX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da kadınlar kendi evlerinde özel dersler alarak eğitim-öğretim görmüşlerdir. Bakü’de Meşedi Sakine ve Hırda Hanım, Şamahı’da Gülübeyim Hanım gibi isimler kadınlara ders veren öğretmenlerden olmuştur.
Azerbaycan’da kadın eğitim-öğretiminin gelişmesinde Rusça eğitim veren kız okulları büyük önem taşımıştır. Bu okullarda Azerbaycanlı kızlar da eğitim-öğretim görmüştür. Tiflis’te “Mukaddes Nina” isimli hayır kurumu kadın eğitim-öğretimi konusunda çok işler yapmıştır. Daha sonraki dönemlerde Şamahı ve Şuşa’da da kız okulları açılmıştır. Bu okullarda Rusça, matematik, el işleri öğretilmiştir.
1859 yılında oluşan deprem sonucunda Şamahı şehrinin büyük kısmı yıkıldığından Şamahı’daki kız okulu sadece iki yıl faaliyet gösterebilmiştir. Depremden sonra bu okul Bakü’ye taşınarak Mukaddes Nina Okulu ismini almıştır.
30 Mayıs 1858 tarihinde hükûmet, kız okullarının tüzüğünü onaylamıştır. Bu tüzük yalnız iki sene yürürlükte kalabilmiştir. Tüzüğe göre, kız okulları iki dereceye ayrılmıştır. Birinci dereceli kız okulları altı yıl, ikinci dereceli kız okulları ise üç yıl eğitim vermiştir. Hükûmetin 1870 yılında kabul ettiği kız gimnaziyalarının yeni tüzüğüne göre, bu okullar yedi sınıftan oluşmuştur ve eğitim-öğretim süresi yedi yıl olmuştur.
Mukaddes Nina Kız Okulu genel eğitim-öğretim ihtiyaçlarını karşılayamadığı için 1874 yılında Bakü’de bu okulun dâhilinde bağımsız bir gimnaziya açılmıştır. Gimnaziyanın eğitim-öğretim programına din, Rus dili ve edebiyatı, matematik, coğrafya, tarih, fizik, güzel yazı gibi zorunlu dersler dâhil edilmiş, müzik ve beden eğitimi dersleri ise ders dışı faaliyet olarak verilmiştir.
1875 yılında Şuşa’da bir hayır kurumu tarafından kız okulu açılmıştır. Bu okulda Rusça, matematik, ana dili, güzel yazı, resim, coğrafya, tarih dersleri verilmiştir. Şuşa Kız Okulu, 1894 yılından itibaren dört sınıflı Marinski Kız Okuluna dönüştürülmüştür.
1880 yılında Tiflis’te Kafkasya Müslümanları için kız okulu açmak teşebbüsünde bulunulmuştur. Buna benzer bir okul 1896 yılında açılmıştır
XIX. yüzyılda Azerbaycan’da kadın eğitimi iki yönde gelişmiştir. Kızların bir kısmı dinî okullarda eğitim-öğretim görmüş, bir kısmı ise evde ders almıştır. Kadın eğitim-öğretimine önem veren eğitimcilerden Azerbaycanlı kızlar için okul açmak teşebbüsünde bulunan ilk kişi Hasan Bey Zerdabî’nin eşi Hanife Hanım olmuştur. Hasan Bey Zerdabî de kadınların genç neslin terbiyesinde mühim rol oynadığını belirterek kadınlar için okul sayısının artırılması gerektiğini savunmuştur. Böylece, art arda Nahçıvan’da, Nuha’da, Cebrayıl’da okullar açılmıştır.
4.1.1.4. XIX. Yüzyılda Azerbaycan’da Eğitim Hareketi
XIX. yüzyılın 60’lı yıllarında köylü reformundan sonra Rusya’da eğitim-öğretime ilişkin hareket başlamıştır. Bu hareket neticesinde Çarlık hükûmeti eğitim alanında da reform yapmaya mecbur kalmıştır.
Bu doğrultuda, 14 Haziran 1864 tarihinde devlete bağlı ilkokullarla ilgili tüzük ve aynı yıl 19 Kasım’da gimnaziyalarla ilgili tüzük onaylanmıştır (Tagiyev, 1992:5). Bir yıl sonra Rus İmparatorluğu üniversitelerinin genel tüzüğü faaliyete başlamıştır. Bütün bu tedbirler hem Rusya’da hem de diğer yerlerde okulun, eğitimin canlanmasını, yeni teşebbüslerin meydana gelmesini sağlamıştır (Talıbov, 2000:212).
Reformların yaygınlaşmasının yanı sıra basının oluşturulması düşüncesi de meydana çıkmıştır. XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başlarında “Ekinçi”, “Ziya” ve “Ziya-i Gafgaziyye”, “Keşkül”, “Şerg-i Rus”, “Koç-Davet”, “Hayat”, “Füyuzat”, “Teze Hayat”, “Şelale”, “Behlül”, “Zenbur”, “Rehber”, “Debistan”, “Yoldaş”, “Tekâmül”, “İrşad”, “Terakki”, “Mekteb”, “Açıg Söz”, “Molla Nasreddin” gazete ve dergiler halkın eğitimi konularına geniş yer vermiştir (Tagiyev, 1993:5).
Azerbaycan’ın önemli ediplerinin birçoğu eğitimle ilgili kitaplar yazmasa da eserlerinde eğitim-öğretim ve okul sorunlarına geniş yer vermiş, eski okul sistemini eleştirmiştir. Bu yazarlar, okulun herkes için olması, eğitimin ana dilinde yapılması, kızların da erkeklerle birlikte eğitim-öğretim görmesi, evrensel eğitimin
yaygınlaştırılması, gençlerin doğru eğitilmesi, yeni sistemli okulların açılması, Arapçanın yazıda kullanılmaması, aile terbiyesinin, kadına yaklaşımın iyileştirilmesi vb. gibi yeniliklerin yapılması gerektiğini eserleri ile halka iletmeye çalışmışlardır.
Ahmedov’a göre, Azerbaycan’da halk eğitimin gelişimi iki döneme ayrılabilir. Birinci dönem, Rusya’nın Azerbaycan’ı istila ettiği günden 70’li yıllara kadarki dönemdir. Bu dönemde halk eğitimi, hükûmetin siyasetine ve imparatorluk dâhilindeki eğitim sistemine bağlı olmanın yanı sıra yerli ortama uygun olarak Kafkasya’ya ait tüzüklere dayanmaktadır. İkinci dönem ise Çarlığın Kafkasya’da daha da güçlendiği ve bununla halk eğitimi sistemindeki bazı noksanların ortadan kaldırıldığı dönemdir. Bu dönemde birçok okul tüzüğü meydana gelmiştir. Bütün Kafkasya’yla birlikte Azerbaycan’ın eğitim sistemi de Rusya İmparatorluğundaki sisteme uygun hale getirilmiş ve bu okullar imparatorluk dâhilindeki tüzüklerle idare edilmeye başlamıştır (Ahmedov, 1985:62-63).
1905-1907 yılları Burjuva Demokratik İnkılâbı, Azerbaycan’da yaygınlaşmakta olan eğitim hareketini güçlendirmiştir. İnkılâp neticesinde, eğitim ve medeniyet alanında birçok değişiklik yapılmıştır.
Eğitim hareketine yardım eden araçlardan biri de “Molla Nasreddin” dergisinden sonra Azerbaycan Türkçesiyle okul ve eğitim meselelerinden bahseden dergilerin yayımlanması olmuştur. Caferzâde’nin rehberliği ile “Debistan” (1906-1908), Mahmud Bey Mahmudbeyov’un “Rehber” (1906), Gafur Reşad Mirzazâde ve Abdurrahman Efendizâde’nin rehberliği ile “Mekteb” (1911-1917) dergileri bu dönemde çıkarılmıştır. Bu dergiler, eğitim ve çocuk edebiyatı konusunda ilk olduklarından önem taşımıştır. Dergilerde okul, öğretmen, ders kitapları, eğitim-öğretimin ana dilinde yapılması, aile terbiyesi gibi konular yer almıştır (Tagiyev, 1993:6).
4.1.1.5. Yeni Okulların Açılması
1867 yılında onaylanan tüzüğe dayanarak, Kafkasya’da devlet tarafından bir ve iki yıllık ilkokullar açılmıştır. Bu tüzüğe göre, on dokuz ilkokulun üçünün Azerbaycan’da açılacağı düşünülmüştür. İlkokulların müfredatlarında din, Rusça ve yerel dillerde okuma ve yazma, matematik gibi dersler yer almıştır.
Azerbaycan’da 70’li yıllardan itibaren ilkokulların gelişiminde bir canlanma yaşanmıştır. 1871 yılında Bakü’de iki sınıflı kent okulu açılmış; 1874 yılında ise Rusya, devlete bağlı ilkokulların yeni tüzüğünü onaylamıştır.
XIX. yüzyılın 80’li yıllarından itibaren Bakü’de ilkokullar daha da gelişmeye başlamıştır. 1880 yılına kadar şehirde iki ilkokul ve bir denizcilik sınıfı faaliyet göstermiştir. İlkokullara olan talep diğer şehirlerde de kendini göstermiş, bu talebe cevap vermek için 1879 yılında Gence şehrinde de bir ilkokul açılmıştır.
XIX. yüzyılın 60’lı yıllarında kent okulları meydana gelmiştir. Hükûmetin bu yeni okulları açmasındaki amaç, her kesimden çocuklara eğitim vermek olmuştur. 1872 yılında onaylanmış özel tüzüğe göre, kent okulları devlet hesabına, zemstvo1 veya özel şahıslar tarafından açılabilmiştir. Kent okulları bir, iki, üç veya dört sınıflı olarak düşünülmüştür. Kafkasya’da ilk kent okulu, 1874 yılında Şuşa’da açılmıştır. Bundan sonra Şamahı kaza okulu kent okuluna dönüştürülmüştür. Birbirinin ardı sıra Nuha, Nahçıvan, Zagatala kaza okulları kent okullarına dönüştürülmüştür. Böylece, kaza okulları yerini kent okullarına bırakmıştır.
Kent okullarının öğretmenlerinin çoğu, Tiflis Aleksandrovski Öğretmenler Enstitüsünü bitirmiştir. Ana dili öğretmenleri içerisinde öğretmen ve şair olan Seyit Azim Şirvanî, onun oğlu Mir Cafer, Mirza Hasan ve Aslan Bey Emirbeyovlar, Abbas Mirza Ahundov ve Molla Çelebioğu gibi isimler de yer almıştır.
XIX. yüzyılın 30’lu yıllarında kurulan devlet okullarının sayısı az olmuş ve buralarda zengin kesimlerin çocuklarına hizmet verilmiştir. Bu sebeple, köylerde yaşayan halkın çocukları eğitim-öğretimden mahrum kalmıştır. Ahundov, köylerde de okulların açılması gerektiği düşüncesini savunmuştur:
1 Çarlık Rusyasında faaliyet gösteren mahallî idarî organlar, bir tür yerel yönetim. 1864 yılında
büyük toprak sahipleri, kent sakinleri ve köylü temsilcilerinden oluşmuş bir organizasyon olarak uygulamaya konulmuştur. Zemstvo hareketinin reform talepleri halk eğitiminin iyileştirilmesi, sağlık, ulaşım ve refah düzeyinin yükseltilmesi, yoksullara yardım gibi girişimlerle hayata geçmiştir.
“Eğer desek ki, köy cemaati kalsın ancak şehir ahalisi ilim öğrensin, o zaman bir gül ile bahar olmaz çünkü şehir cemaati köy cemaatinin yanında denizde katre gibidir (Talıbov, 2000:216).”
Köy halkının da eğitim-öğretime olan taleplerini karşılamak için Azerbaycan’da 60’lı yıllardan başlayarak köy okulları açılmıştır. İlk köy okulları, Lenkeran ilinin Rus köylerinde meydana gelmiştir. Bu okullarda genellikle kaza okullarından mezun olan kişiler ders vermiştir.
XIX. yüzyılın 70’li yıllarında “Kafkasya’da Eğitim Hissesinin Teşkili Hakkında” 22 Kasım 1873 tarihli hükûmet kanununa dayanarak, Azerbaycan’ın köylerinde de Rus dilinde eğitim veren halk okulları açılmıştır. Bu kanuna göre, her köyde hazine hesabına en fazla üç olmak üzere, bir veya iki sınıflı köy okulu açılabilmiştir. Bir sınıflı okulda eğitim süresi üç, iki sınıflı okulda ise beş yıl olarak belirlenmiştir.
1876 yılında Azerbaycan köylerinde Rus dilinde eğitim veren devlete bağlı köy okulları açılmıştır. Köy okulları için sadece Kuban Öğretmen Okulu öğretmen yetiştirdiğinden ve tek başına Kafkasya Köy Okullarının talebini karşılayamadığından öğretmen yetiştiren öğretim kurumlarının açılmasına ihtiyaç duyulmuştur.
4.1.1.5.1. Gori (Zakafkasya) Öğretmen Okulunun Açılması
XIX. yüzyılın 70’li yıllarına kadar Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren öğretim kurumları olmadığından, devlet okullarında Rusya’dan davet edilen ya da Tiflis Gimnaziyasından mezun olan öğretmenler ders vermiştir. Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren bir kuruma ihtiyaç duyulduğundan, 1870 yılında yayımlanan “Öğretmen Okulu Hakkında” karara dayanarak öğretmen okulları faaliyete başlamıştır. Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren ilk kurum, 1886 yılında faaliyete başlayan Aleksandrovski Öğretmenler Enstitüsü olmuştur. Bu okul, kent okulları için öğretmen yetiştirmiş, fakat köy okulları için de öğretmen yetiştirebilecek kuruma ihtiyaç olduğundan Transafkasya’da ilk öğretmen okulu 1871 yılında Kuban’da açılmıştır. Bu okuldan sonra 1876 yılında Gori şehrinde açılan Gori Öğretmen Okulu, bütün Transkafkasya’yla ilgili olduğundan “Zakafkasya Öğretmen Okulu” olarak adlandırılmıştır (Talıbov, 2000:217).
Gori Öğretmen Okulunun öğretmen kadrosunun Azerbaycan Türklerinden oluşması gerektiği, dönemin aydınlarını çok düşündürmüş, özellikle Mirza Fetheli Ahundov ve Hasan Bey Zerdabî bu konuyla çok ilgilenmiştir. Hasan Bey Zerdabî, “Ekinçi” gazetesinde Gori Öğretmen Okulunun açıldığını okurlara şöyle haber vermiştir:
“Gori şehrinde öyle bir okul açıldı ki orada okuyan öğrenciler sonra öğretmen olacaklar. O okulda yirmi kişi ermeni ve gürcü, padişahlık harcı ile okuyacak. Şimdi “Kafkas” adlı gazete Müslüman Okullarına öğretmen hazırlamak için okul açılacağını yazıyor ve diyor ki Müslümanların hepsi rica etse zikredilen Gori’de açılan okula çocuklarını kendi paralarıyla yazdırsalar. Orada okumaya başlayan birisinin daha önce kaza okullarında okumuş ve 16-19 yaşlarında olması gerekir. Orada çocuklara üç yıl ders verilecek (Talıbov, 2000:218).”
Gori Öğretmen Okulu, önce üç şubeden (Rus, Gürcü ve Ermeni) oluşmuştur. İlk defa okula kabul edilenlerin içinde hiç Azerbaycan Türkü yer almamıştır. Bu durum, Azerbaycan köylerinde açılan ve açılması düşünülen okullarda ders vermek için ihtiyaç duyulan Azerbaycanlı öğretmenlere olan talebi artırmıştır. Bunun için de ayrıca okul veya şube açılması gerekmiştir. Bu ihtiyaç doğrultusunda, 23 Eylül 1879 tarihinde Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde Azerbaycan şubesi açılmıştır (Talıbov, 2000:219).
Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde açılan Azerbaycan Şubesinin ilk müfettişi görevine Çernyayevski, Azerbaycan Türkçesi ve Sünni mezhebi üzere din öğretmeni Molla Hüseyin Gayıbov; Şii mezhebi üzere din öğretmeni görevine Molla Ahundzâde; hazırlık sınıfı öğretmeni görevine ise Urusov atanmıştır (Ahmedov, 1985:83).
Şubenin bünyesinde açılan ilkokulda Azerbaycan Türkçesi öğretmeni görevine sonralar aynı şubenin ilk mezunlarından olan Sefereli Velibeyov atanmıştır. Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan şubesine ilk defa otuz iki öğrenci kabul edilmiştir. Bunlardan yirmi dördü Çernyayevski tarafından seçilmiş ve okula davet olunmuş, geri kalanları ise kendi istekleri ile okula başlamıştır. Otuz iki kişiden on dokuzu şubenin esas sınıflarına, on üçü ise hazırlık sınıfına kabul edilmiştir. Okula ilk kabul edilenler arasında Sefereli Velibeyov, Firidun Bey Köçerli, Reşid Bey Efendiyev de yer almıştır.
Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan şubesi kırk yıl faaliyet göstermiştir. Okul, bu yıl içinde 250’den fazla mezun vermiştir (Talıbov, 2000:219).
4.2. XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmalar
XX. yüzyılın başlarından itibaren Azerbaycan’ın sosyal, siyasi hayatında yeni bir gelişme yaşanmıştır. Bakü, Azerbaycan’ın merkezine dönüştürülmüş ve Azerbaycan aydınlarının çoğu buraya gelmiştir. XIX. yüzyılın son yıllarında Rus ve klasik dünya pedagojisine vakıf olan yeni eğitimciler yetişmiştir. F. Köçerli, R. Efendiyev, N. Nerimanov, N. Vezirov, S. M. Ganizâde, M. Mahmudbeyov gibi Azerbaycan eğitimcileri öğretmen yetiştirmek için çalışmışlardır. XX. yüzyılın başlarında eğitim alanında çalışmalar yapan isimler arasına A. T. Sur, A. Şaik, Ü. Hacıbeyov, F. Ağazâde, S. S. Ahundov gibi isimler de katılmıştır.
1905 İnkılâbı’ndan sonra Azerbaycan’da eğitim hareketi daha da yaygınlık kazanmıştır. Bu harekete toplumun önemli isimleri de katılmış; halk eğitimi, okul meseleleri gibi sorunlara çözüm aranmıştır. Bu dönemde “Debistan”, “Rehber”, “Mekteb” gibi eğitim dergilerinin yayımlanması; “İrşad”, “Terakki”, “İkbal” gibi gazetelerin eğitim sorunlarına geniş yer vermesi, yapılan tartışmalar, “Molla Nasreddin” dergisinin eğitim ve medeniyet alanındaki mücadeleleri eğitim-öğretime yönelik çalışmalara yön vermiştir. Eğitimci yazarlar, Çarlık Rusyasının siyasetini eleştirmiş ve halkın eğitimden uzak kalmasında, manevi ve medeni geriliğinde Çarlık Rusyasını suçlamıştır (Talıbov, 2000:278).
XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan aydınları öğretmen yetiştirme, eğitim-öğretimin ana dilinde yapılması, içeriği, öğretim yöntemleri gibi konular üzerinde durmuşlardır. Bu dönemde, özellikle eğitim-öğretimin ana dilinde yapılması konusu çok önem taşımıştır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesiyle “Mekteb” dergisi yayımlanmış, çocuk edebiyatı örnekleri oluşturulmuştur. “Balalara Hediye”, Ahundov’un “Korkulu Masallar”, “Karaca Kız” hikâyeleri bu dönemin ürünleri arasında yer almaktadır (Talıbov, 2000:279).
4.2.1.XIX. Yüzyılın Sonu XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okulları 4.2.1.1. İptidaî Okullar (İlkokullar)
XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da eğitim-öğretim çalışmalarına rehberlik etmek, eğitim derslerini vermek için tek merkez olmadığından, eğitim işleri ile Eğitim Bakanlığı, Sinod2 ve imparatoriçe Mariya’nın idaresi denilen idare ilgilenmiş; ülkede bu kurumlara bağlı olan okullar faaliyet göstermiştir (Tagiyev, 1993:68).
Azerbaycan’da dünyevi okulların yanı sıra eskiden olduğu gibi dinî eğitim müesseseleri, eski okul ve medreseler, Ortodoks, Ermeni-Grigoryan, Lüteryen, Katolik Kilise Okulları, Karabağ Grigoryan Ruhani Okulu da faaliyet göstermiştir. Bu okulların çoğu, bir veya iki sınıftan oluşmuştur. Bu öğretim kurumlarının yanı sıra Azerbaycan’da Başarı, Pazar Günü, Zemstvo gibi üç, dört, altı sınıflı kent okulları ve Rus-Müslüman Okulları faaliyet göstermiştir (Tagiyev, 1993:69).
Şehir ve köydeki ilkokulların çoğu bir veya iki sınıftan oluşmuştur. Bu okullar Eğitim Bakanlığı ve Zemstvo tarafından idare edilmiştir. Ayrıca şehir ve köylerde gayri resmi olarak açılmış mahalle, kilise ve mollahaneler, anne, babalarını kaybetmiş çocuklar için hayır kurumları hesabına çok az sayıda çocuk esirgeme kurumları da faaliyet göstermiştir.
Tagiyev, Kafkasya Talim-Terbiye Dairesinin 1900 yılında verdiği bilgiye göre Azerbaycan’da 172 ilkokuldan 91’inin Yelizavetpol (şimdiki Gence şehri) ve 81’inin Bakü’de olduğunu, Yelizavetpol eyaletindeki ilkokullarda eğitim alan 6303 çocuktan 1407’sinin, Bakü’de ise 8107 çocuktan 1239’un Azerbaycan Türkü olduğunu, Kafkasya Talim-Terbiye Dairesi üzere toplam 1621 ilkokulda eğitim alan 122815 öğrenciden 4124’ün Azerbaycan Türkü olduğunu ve Kafkasya üzere 157 özel ilkokulda okuyan 8265 öğrenciden 192’sinin, 45 kent okulunda okuyan 130773 öğrenciden 715’inin Azerbaycan Türkü olduğunu yazar (Tagiyev, 1993:69).
1902 yılında Azerbaycan’daki okulların sayısı artmaya başlamıştır. Yelizavetpol eyaletinde 235 ilkokul faaliyet göstermiş, bunlardan 39’u iki sınıflı, 96’sı bir sınıflı
okullardan oluşmuştur. Bu okullarda öğrenim gören 8761 öğrencinin 2062’si Azerbaycan Türkü olmuştur. Bakü’de faaliyet gösteren 95 ilkokulun 8’i iki sınıflı, 87’si bir sınıftan oluşmaktaydı. Bu okullarda öğrenim gören 6197 öğrencinin 1581’i Azerbaycan Türkü olmuştur (Tagiyev,1993:70).
O dönemde faaliyette olan okulları ve bu okullarda okuyan öğrenci sayıları şu tabloda daha açık görülebilir:
Tablo 1: XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan Okulları (Tagiyev,1993:70).
OKULLAR Toplam Okul Sayısı Toplam Öğrenci Sayısı Erkek Kız Azerbaycanlı Öğrencilerin Sayısı Denizcilik Okulu 1 87 87 - 3 İptidaî Teknik Okul 1 252 252 - 30 1872 yılı kanununa göre
oluşturulmuş kent okulu (Bakü Mihaylovski, Şamahı, Bakü 2 sınıflı okul)
3 889 889 - 342
Devlet hazinesi hesabına şehirde iptidaî okul (Guba, Lenkeran şehirlerinde)
2 175 175 - 103
Köy iptidaî okulu (Göyçay, Salyan, Altıağaç)
3 327 327 - 179
Şehir İptidaî Okulu (Bakü Kız Okulu, Bakü Demiryolu Şehir Tek Sınıflı İptidaî Okulu, “Rus-Müslüman” Tek Sınıflı ve Zemstvo Okulları)
45 3606 2517 1089 945
Eğitim Bakanlığının köy okulları (bir ve iki sınıflı)
16 499 394 105 179 İçtimaiyatın (Hıristiyan, Hıristiyan olmayanların, hayır kurumlarının) okulları 19 688 495 193 182
Kilise mahalle okulları 24 1400 801 599 38 Özel okul 37 3207 1615 1592 72
1902 yılında Bakü’de 151 ilkokul faaliyet göstermiştir. 1903 yılında ise bu sayı 172’ye, okulda eğitim gören öğrencilerin sayısı ise 16756’ya ulaşmıştır. Bu öğrencilerin 11165’i erkek (%67,52), 5591’i kız (%32,48) oluşturmuştur. Bunların içinde 2463 (%15,7) Azerbaycanlı öğrenci eğitim görmüştür (Tagiyev, 1993:71).
1905-1907 inkılâbı neticesinde Azerbaycan’da eğitim hareketi güçlenmeye başlamıştır. Azerbaycan’da halkın eğitilmesi için birçok çalışma yapılmıştır. Böylece, ilkokulların ve orada okuyan öğrencilerin sayısı da gittikçe artmıştır.
Azerbaycan’da genel ilkokulların yanı sıra iptidaî sanat okulları da faaliyet göstermiştir. Bu okulların açılma amacı, gelişmekte olan burjuva için fabrikalarda çalışan işçilerin az da olsa bilgilendirilmeleri olmuştur.
Bakü ve Yelizavetpol eyaletlerinde 1902 yılında aşağıdaki iptidaî sanat okulları faaliyet göstermiştir:
1. 1889 yılında açılmış Bakü Mihaylov 3 sınıflı okulu, 2. 1889 yılında açılmış Bakü 2 sınıflı kent okulu, 3. 1877 yılında açılmış Şamahı 4 sınıflı okul, 4. 1884 yılında açılmış Yelizavetpol 6 sınıflı okul, 5. 1877 yılında açılmış Nuha 3 sınıflı okul, 6. 1876 yılında açılmış Şuşa 3 sınıflı kent okulu,
7. 1889 yılında açılmış Bakü 2 sınıflı okul (Tagiyev, 1993:73).
Bunların dışında, Bakü ve Yelizavetpol’da 150'den çok bir veya iki sınıflı mahalle kilise okulları, sanat okulları, iptidaî teknik okulları, özel okullar, Müslüman Okulları gibi öğretim kurumları faaliyet göstermiştir.
4.2.1.2. Rus-Müslüman Okulları
Rus-Müslüman Okulları, XX. yüzyılın başlarında halkın eğitilmesi konusunda Azerbaycan okul tarihinde önemli yer tutmuştur.
1887 yılında Tiflis’teki Aleksandrovski Öğretmen Enstitüsünü bitiren Soltan Mecid Ganizâde ve Habibulla Bey Mahmudbeyov Bakü’ye gelerek Azerbaycanlı
çocuklar için var olan okullardan farklı bir ilkokul açmayı düşünmüşlerdir. Ganizâde ve Mahmudbeyov Rus-Müslüman Okulu için bir program ve eğitim-öğretim projesi düzenleyip 14 Eylül 1887 tarihinde Bakü ve Dağıstan vilayeti halk okullarının müdürüne sunmuş ve okul açma izni istemişlerdir. Eğitim müdürü, 16 Eylül’de resmi mektupla Kafkasya Eğitim İdaresi’ne müracaat ederek Ganizâde’nin ve Mahmudbeyov’un Bakü’de Azerbaycanlı çocuklar için Rus-Müslüman Okulu hakkında düşüncesini Yanovski’ye bildirmiştir. Yanovski onlara Azerbaycanlı çocuklar için ilkokul açmaya izin vermiştir (Memmedov 1964: 36-41).
Böylece, birçok zorlukla karşılaşıldıktan sonra 27 Eylül 1887 tarihinde Azerbaycanlı çocuklar için ilkokul niteliğinde olan Rus-Müslüman Okulu açılmış ve 20 Ekim 1887 yılında yeni okul faaliyete başlamıştır (Tagiyev, 1993:82).
Böyle bir okul, Azerbaycan halkının taleplerine cevap verse de bu okulun faaliyetini sürdürmek kolay olmamıştır. Bir taraftan din adamları okulun çalışmasına engel olmuş, diğer taraftan ise maddi sıkıntılar ortaya çıkmıştır. Karşılaşılan bu zorluklar, genç öğretmenleri yıldıramamış, onlar yine de azimle okulu ayakta tutmak için çaba göstermeye devam etmişlerdir.
Bu genç öğretmenler tarafından hazırlanmış ders programında Azerbaycan Türkçesi, Rusça, Farsça, matematik ve din dersleri yer almıştır. O dönemde Farsça ve Arapçayı bilmek her bir Azerbaycan Türkü için gerekli görülmüştür. Rusça ise halkın sosyo-kültürel hayatında büyük rol oynamıştır. Rus-Müslüman Okullarında Azerbaycan Türkçesi ve Farsça; Rusça ile aynı seviyede öğretilmiştir. Müslüman çocukları bu okullarda Rusçayı, Azerbaycan Türkçesini ve Farsçayı öğrendiklerinden okulun kurucuları bu okula Rus-Müslüman Okulu adını vermeyi uygun görmüşlerdir (Tagiyev, 1993:83).
Bazı kaynaklarda bu okulun adı “Rus-Tatar Okulu” veya “Rus-Azerbaycan Okulu” olarak da geçmektedir. Memmedov’a göre bu adlandırmalar yanlıştır. Çünkü “Rus-Azerbaycan Okulu” dediğimizde, “Azerbaycan” kelimesi okulun içeriğini tam olarak verememektedir. Ayrıca bu okulda sadece Azerbaycan Türkçesi değil, Farsça ve Arapça da öğretilmekteydi. “Rus-Tatar Okulu” dediğimizde ise Azerbaycan halkının
