Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Eğitim Anlayışı

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde Azerbaycan’da bütün vatandaşların eşit haklara sahip olması sağlanmış, bu haklar devlet tarafından korunmuştur. Cinsiyet, ırk, din, dil, makam ayrımı yapmaksızın bütün vatandaşlar memleketin yönetilmesinde rol almıştır. Bu dönemde okul, bilim, teknoloji tarafsız tutulmuş; herkes istediğini okumuş ve yazmıştır.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde eğitim alanında yapılan reformlar şöyle belirlenmiştir:

1. Eğitim-öğretim ana dilinde yapılır. Azerbaycan Türkçesi resmi devlet dili olarak ilan edilir. Ana dilinde ders kitaplarının yayımlanması zaruri sayılır.

2. Genel ilkokul eğitim-öğretim programı tasarısı hazırlanır; köylerde, şehirlerde yeni okullar açılır.

3. Darülmuallimin şebekesi genişletilir. Bu yolla en zor görevi-mill okullar için öğretmen yetiştirilmesi görevini-yerine getirmek için Azerbaycanlı eğitimcilerden Firidun Bey Köçerli’nin çabalarıyla 1918 yılının Kasım ayında seminariya kurulur.

4. Türkiye’den Azerbaycan’a eğitim vermek için çok sayıda öğretmen davet edilir. 5. Kız çocukları için okullar açılır.

6. Okul yaşından büyük olan vatandaşlar için gece kursları başlar. Kadınlar için ise özel gündüz kursları açılır.

7. Azerbaycan gençliğini bilim ve teknoloji yüzyılına hazırlamak için Bakü Devlet Üniversitesi açılır.

8. Yaklaşık yüz öğrenci eğitim almak için devlet burslusu olarak Avrupa üniversitelerine ve yüksek teknik okullarına gönderilir. Çok sayıda öğrenci yine eğitim almak için İstanbul’a gönderilir (Talıbov, 2000:371).

26 Ekim 1917 tarihinde Müsavat Partisi’nin birinci kurultayında kabul edilen eğitim programında ayrıca halk eğitimi bölümü de yer almıştır. Programın girişinde parti, insanlığın çabasının kültürü geliştirmekten ibaret olduğunu ilân etmiştir. Programda milletin bir toplum olduğu ve bu toplumun da bir edebiyatının, dilinin ve kültürünün olduğu vurgulanmıştır. Müsavat Partisi’nin programında millîyetine, cinsine, inancına bakmaksızın bütün vatandaşların eğitim-öğretimden faydalanabileceği, eğitimin tamamen hür olduğu ilân edilmiştir. Programda yüksek öğretimin de bağımsızlığı gösterilmiştir, bu da eğitim-öğretim meselesinde yüksek öğretim kurumlarının tamamen özgür olması anlamına gelmiştir. Programda ana dilinin gelişmesi çalışmalarına özellikle önem verilmiş, üniversitelerde eğitim-öğretimin Türk dilinde verilmesi gerektiği vurgulanmıştır (Balayev, 1920: 81-82).

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde millî hükûmette eğitim alanında çalışanlardan biri olan Mirza Bala Memmedzade, bu alandaki çalışmalarını şöyle dile getirmiştir:

“Eğitime gelince, okulları mümkün derecede bir an önce Türkleştirmek için tahsis olunan tertip ve tercüme cemiyeti tarafınca ilki orta ve liseler için ders kitapları tertip ve neşredilmiş: mevcut okulların bir kısmı millîleştirilmiştir (Memmedzade, Azerbaycan istiklâli ve Müsavat, 17).”

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin önem verdiği özelliklerden biri de okulların Türkleştirilmesiydi. Mirza Bala Memmedzade, bu konuyla ilgili sıkıntı yaşandığını ifade etmiş ve Türk dilinde eğitim verecek öğretmene çok ihtiyaç olduğu için Türkiye’den 50’ye yakın öğretmen davet edildiğini belirtmiştir. Ayrıca, kız ve erkekler için ülkenin birçok yerinde okullar açılmış, birçok öğrenci eğitim almak için Avrupa’ya gönderilmiştir.

edebiyat derslerinin yapılmaması olmuştur. Bu durum millî kültürün, millî şuûrun gelişmesini engellemiştir. Bu sebeple, millî hükûmetin önem verdiği işlerden biri de hem millîleştirilmiş hem de millîleştirilmemiş okullarda millî tarihin öğretilmeye başlaması olmuştur.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti halkın eğitilmesine önem vermiştir. Buna bağlı olarak kurulan ilk hükûmetin terkibinde Halk Eğitim Bakanlığı da tahsis edilmiştir. İlk Halk Eğitim Bakanı olarak Nasip Bey Yusifbeyli atanmıştır. Cumhuriyetin eğitimli millî kadroya çok ihtiyacı olduğundan hükûmet, 28 Ağustos 1918 tarihinde halk eğitiminin, okulların millîleştirmesi hakkında karar kabul etmiştir. Bu karara göre bütün ilkokullardaki öğrenciler Türk dilinde eğitim görmeye başlamıştır. Rusça eğitim veren bölümlerde bile Azerbaycan Türkçesine zorunlu ders olarak haftada 3-4 saat ayrılmıştır.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde millî öğretmen kadrolarına büyük ihtiyaç olduğundan ilkokullar için öğretmen yetiştirmek amacıyla Bakü, Gence, Şuşa, Gazah gibi şehirlerde özel kurslar açılmıştır. Gori Öğretmenler Okulunun Azerbaycan şubesi, 1918 yılında Gazah’a taşınmış ve kısa bir süre içerisinde faaliyete başlamıştır. Bakü, Gence, Şeki’de faaliyet gösteren Nina Kızlar Okulunun adı Kız Kolejleri olarak değiştirilmiş, ayrıca yedi erkek koleji açılmıştır. Artık 1919 yılının başlarında Azerbaycan’da 23 okul, 637 ilkokul faaliyet göstermiştir. 1919-1920 eğitim- öğretim yılında okullarda 9611 öğrenci eğitim görmüştür (Aliyeva, 2005:187).

Bu dönemde, Azerbaycan’ın birçok şehrinde kısa süreli kurslar açılmıştır. Bu kurslarda ders vermek için Türkiye’den 50 bin öğretmen davet edilmiştir. Bunların yanında Azerbaycan Türkçesiyle ders kitaplarının hazırlanması ve yayımlanması için komite oluşturulmuştur. Komite üyelerinden Hüseyin Cavit, Mahmut Mahmutbeyov, Abdulla Şaik, Cebrayıl Cebrayılbeyli gibi aydınlar eğitim-öğretim alanında önemli çalışmalar yapmışlardır.

bilmeyenler için Azerbaycan Türkçesiyle eğitim veren akşam kursları düzenlenmiştir.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde hükûmet, halkın kendi tarihini öğrenmesine de önem vermiş, bütün okullarda Azerbaycan Türk tarihinin ve edebiyatının öğrenilmesi için tedbirler almıştır.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, millî kadroların hazırlanması için yüksek öğretim kurumunun açılmasını gerekli görmüş, diğer yandan Arap alfabesinden Latin alfabesine geçmek için de hazırlık çalışmalarına başlamıştır (Gandilov, 2000: 44-45).

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde Azerbyacan’da birçok millî kurum ve Türk Ocağı (1919) kurulmuştur. Bu kurumların faaliyetine A. Şaik, A. Kâzımzâde gibi aydınların büyük katkısı olmuştur. Bu kurumların amacı halk arasında Türkçülük ve Azerbaycancılık fikirlerini yaymak olmuştur (Gandilov, 2000: 46).

29 Aralık 1919 tarihinde Azerbaycan’da “Müslüman Şarkı’nı Öğrenen Kurum” açılmıştır. Bu kurum Azerbaycan’ın orta çağ sanat eserlerinin öğrenilmesine çok önem vermiş ve araştırılmış malzemeler esasında sergiler düzenlemiştir. Bu da halkın kendi tarihî geçmişine olan ilgisini artırmış, onlarda vatanı sevme ve ona sadık kalma hissini güçlendirmiştir (Gandilov, 2000: 46).

Azerbaycan’da Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış kitaplardan oluşan ilk büyük kütüphane de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde - 1919 yılının Mart ayında - Bakü’de açılmıştır.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde ortaya çıkan önemli olaylardan biri de İstiklal Müzesi’nin açılışı olmuştur. İstiklal Müzesi’nde Azerbaycan tarihini, dinini yansıtan sergiler, silâhlar, günlük hayatta kullanılan eşyalar, Kur’an-ı Kerim’in el yazması da yer almıştır. Bunların yanı sıra, 1920 yılının başlarında Eğitim Bakanlığının bünyesinde arkeoloji şubesi açılmıştır.

Görüldüğü üzere, Azerbaycan halkının bağımsızlığına kavuşması, edebiyat dünyasını da derinden etkilediğinden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Döneminde şair ve yazarların edeb faaliyetlerinde vatan sevgisi daha da artmaya başlamış, sanatçıların eserlerinde bağımsızlık mücadelesi konuları çoğalmıştır. Hüseyin Cavit, Muhammet Hadi, Celil Mehmetkuluzâde, Ahmet Cevat, Cafer Cabbarlı, Yusuf Vezir Çemenzeminli, Abdulla Şaik gibi Azerbaycan’ın önemli sanatçıları, eserlerinde işledikleri millîyetçilik konuları ile millî duyguların uyanmasını sağlamışlardır.

4.3.1.2. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kurucusu Mehmet Emin