Bakü Devlet Üniversitesi’nin Açılması

XX. yüzyılın başlarından başlayarak Azerbaycan’da mill bağımsızlık hareketi, Çarlık esaretinden kurtulmak için yapılan mücadeleler yaygınlaşmaya başlamıştır. Bakü’de, Gence’de, Şuşa’da, Şamahı’da, Şeki’de ve Azerbaycan’ın başka şehirlerinde halkı bilinçlendirmek için aydınlar tarafından kurulan ve faaliyet gösteren çeşitli hayır ve öğretim kurumları önemli çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaların merkezinde halkı cahillikten kurtarmak, mill okullar açmak durmuştur. O dönemlerde Azerbaycan eğitimcilerin sloganı şu olmuştur: “Mill okul olmadığı sürece mill terbiye de olmayacaktır.” (Talıbov, 2000:379).

Dönemin en önemli taleplerinden biri de üniversiteler açmak olmuştur. Ancak 1918-1920 yıllarında Azerbaycan halkının arazi bütünlüğünü korumak için verdiği kurbanlar neticesinde bu iş zorlaşmıştır. Bakü Devlet Üniversitesi böyle zor bir dönemde açılmıştır.

Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılması teşebbüsü konusunda Razumovski şöyle yazmıştır:

“1917 yılı yaz sonunda Tiflis’te şehir duması halk eğitim bakanından acele olarak Tiflis Rus Üniversitesi için proje ve gelir gider listesini hazırlamak için bir telgraf aldı. Bu iş iki ay kadar sürdü. Bizim işin sonlarında Kafkasya Rusya’dan ayrıldı. Gürcü, Ermeni ve Türklerden oluşan karışık bir devlet kuruldu. Halk eğitim komiseri Bakü’den Fetheli Han Hoyski idi. Biz bu hükûmete Tiflis’te Rus Üniversitesi açma teklifiyle müracaat ettik. Bakan Hoyski bizi dinledi. Kafkasya’da Rus Üniversitesi açılmasına olumlu yaklaştığını bildirdi. Lakin bunun yanı sıra şunları söyledi: “Neden özellikle Tiflis’te üniversite açmak istiyorsunuz? Tiflis’te teknik okul vardır. Şimdi de Gürcü Üniversitesi mi? Bakü’de üniversite açmak daha mı uygun olur? Bu, Bakü’de üniversite açmak için ilk gerçek teşebbüs idi (Şükürov ve Eskerov, Azerbaycan Gençleri Gazetesi, 18. 05.1989).”

O dönemde Azerbaycan’da Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılmasıyla ilgili çeşitli düşünceler yaygınlaşmıştır. Bu düşüncelerin yayılma nedenlerinden biri de

üniversitenin teşkilinde millîyetçe Azerbaycan Türkü olmayan kadroların esas rolü olmuştur. Bunlardan biri de Rus Profesör Razumovski’dir ki Bakü Devlet Üniversitesi’nin rektörü görevine getirilmiştir. Ayrıca üniversite kurulur kurulmaz rektörlüğe getirilen Razumovski yanında Dubrovski, İşkov, Levin, Sitoviç gibi Türk olmayanlar da görev almışlardır. Böylece, üniversitenin öğretim üyelerinin çoğu başka millet temsilcilerinden oluşmuştur. Üniversitenin ilk nizamnamesine göre derslerin bütün fakültelerde zorunlu olarak Azerbaycan Türkçesiyle yapılması gerekmiştir. Buna rağmen 1.094 öğrencinin tahminen 300’ü Azerbaycan Türklerinden oluşmuştur (Aliyeva, 2005:192).

Bakü Devlet Üniversitesi’nin kurulması hakkında hükûmet bildirisi yayımlandığı gibi Eğitim Bakanlığında bu üniversitenin açılması hakkında şöyle bir karar kabul edilmiştir:

1. Eğitim bakanına 1919-1920 eğitim-öğretim yılında Bakü Üniversitesi’nin açılması hakkında gerekli tedbirlerin hazırlanması söylensin.

2. Bakü Ticaret Okulunun arazisi bu üniversiteye verilsin (Talıbov, 2000:380)

1919 yılı Mayıs ayının başlarında Razumovski Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılması ile ilgili belgeleri ve görüşmeleri hazırlamak için özel komisyon oluşturmuştur. Üniversite komisyonunun ilk toplantısı, 21 Mayıs 1919 tarihinde yapılmıştır. Komisyon az zamanda çok işler yaparak şu belgeleri hazırlayarak hükûmete takdim etmiştir:

1. Üniversite komisyonunun Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılması hakkında hazırladığı kanun tasarısınının 31 Mayıs 1919 tarihli beyannamesi,

2. Bakü Devlet Üniversitesi’nin açılması hakkında parlamentonun kabulüne sunulan kanun tasarısı,

3. Bakü Devlet Üniversitesi’nin tüzüğünün tasarısı,

4. Üniversitenin 1919-1920 yıllarına ait kadro ve gelir gider tasarısı.

Böylece, 1 Eylül 1919 tarihinde Azerbaycan parlamentosu Bakü’de üniversite açma kararını kabul etmiş ve Azerbaycan kendi yüksek öğretim kurumuna sahip olmuştur. 29 Eylül 1919 tarihinde 5 bölüm 72 maddeden oluşan üniversite tüzüğü kabul edilmiştir. Bu tüzüğe göre, Bakü Devlet Üniversitesi’nde dört fakültenin faaliyete

başlaması gerekmiştir. Böylece, 15 Kasım 1919 tarihinde Bakü Devlet Üniversitesi’nde ilk dersler başlamıştır.

Üniversitenin açılmasında Bakanlar Kurulu’nun başkanı Yusifbeyli, Halk Eğitim Bakanı Kaplanov ve Rus bilim adamı Razumovski ’nin hizmetleri önemli yer tutmuştur. Üniversiteye Azerbaycan vatandaşlarının kabulü tercih edilmiştir. Hükûmetin kararı ile Bakü Devlet Üniversitesi’nin bütün fakültelerinde Azerbaycan Türkçesinin zorunlu ders olarak öğretilmesi gerekmiştir. Millî kadrolara olan ciddi ihtiyaç göz önüne alınarak 1 Eylül 1919 tarihinde 100 Azerbaycanlı Türk genci Azerbaycan hükûmeti tarafından devlet hesabına Avrupa’nın, Türkiye, Fransa, İtalya, Rusya ve İngiltere’nin üniversitelerine eğitim almak için gönderilmiştir (Gandilov, 2000:43).

Bakü Devlet Üniversitesi’nin Azerbaycan halkının hayatında taşıdığı önem ve genellikle bütün yüksek okulların önemi “Azerbaycan” gazetesinde 17 Kasım 1919 tarihinde yayımlanan “Üniversitet Açıldı” isimli makalede açıkça görülmektedir:

“…Dün Azerbaycan Üniversitesi açıldı ve faaliyete başladı. Bir ülkede, bir milletin siyas hayatında ve teşekkülünde üniversitelerin ve akademilerin getireceği inkişafın derecesi tayin edilemez. Tarihte Atina Üniversitesi’nin yeni bir Yunanistan yarattığını kim inkâr edebilir? Bir asır evvel Fransa’yı âlemşümul inkişaf ve tekâmüle atan Sarbon Üniversitesi değil midir? Almanları 1806 yılındaki felaketten sonra yeniden şöhrete, siyasete ve harbe hazırlayan, Napalyon’dan bir intikam alan Berlin ve Hamburg üniversiteleri ve her iki üniversitenin simaları Kant ve Fihte’nin eserleri olmamış mıdır? Arşimet’in kanunları, Galile’nin ilm -arzı, Deskartes’in riyazîsi, Volter ve Jan Jak Russo’nun ilm -içtimaiyesi, Kludfayer’in fizyolojisi, bunların hayata geçirilmesini temin eden üniversiteler olmuştur. Yeni millet, yeni ilim felsefe demek ise her üniversitenin de yeni bir mabet olması icap eder. Azerbaycan üniversitesi, elbette, bir Türk üniversitesidir. Çünkü Türk milleti, Türk parlamentosu, Türk hükûmeti tarafından Türk gençliği için açılmıştır ( Darülfünunun Tesisi, Bakü, ADU Yayınları, 1989:15).”

Bakü Devlet Üniversitesi, günümüzde faaliyet göstermektedir. 12.000’den çok öğrencisi olan üniversitede 18 fakülte, 111 kürsü, 80 bilimsel araştırma laboratuvarları faaliyet göstermekte, 1200 öğretim üyesi çalışmaktadır (Talıbov, 2000:383).