2.2. ESERLERE GÖRE İNŞAATIN AŞAMALARI
2.2.4. VI yy’dan Sonra Ayasofya
İncelenen eserler genellikle Ayasofya Tarihini, Ayasofya’nın açılışından iki yıl sonra kubbenin yıkılması ve yeniden yapılması ile bitirmişlerdir. Karamanî kubbenin yıkılmasıından sorumlu tutulan başmimarın hikayesinden sonra Hz. Muhammed’in veladetine geçerek eserini bitirmiştir. Veladet gecesi gerçekleşen mucizelere dikkat çekerek Ayasofya ile aralarında bağ kurulmaya çalışılmıştır. Şemseddin Karamanî, Abdulkayyum, Yusuf bin Musa Balıkesirî, İlyas Bin Musa Balıkesirî, Hayalizâde İbrahim Efendi, Müstensih İbrahim Efendi, Azmizâde Efendi, Nişancı, eserlerinde ve Der-Beyân-ı Sur-ı Kostantınıyye ve Ayasofya-i Kebir adlı eserde Ayasofya ile ilgili olarak 6. yüzyıldan sonraki dönemler için bilgi vermemişlerdir. Aleksandr Kostandinîdi
409 Abdünnasır Abdulkayyum, a.g.e., vr. 18a, str.11-13.
410 Mübeşşirât-ı halâyık kevkebe-i ikbâl-i Muhammedî zuhûr edip âfitâb vücûd-ı bâhiru’s-su‘ûdu âleme
ziyâ verdikte azîmet-i âsâr-ı meşhûre ve acâib-i etvâr-ı garîbe mahsûre-i hayyîz zuhura geldiği müdevvenât-ı mu‘teberede mastûrdur. Cümleden [biri] Fâris ve Azerbeycân vilâyetlerinde olan âteşgedelerin hâmûd ve itfâsı ve Sava bahrinin gûr ve intifâsı ve eyvân-ı Kisrâ tâkının kesri ve niçe puthânelerin inhidâmı vuku‘ buldu. Ol hengâmda Ayasofya kubbesinin cânib-i şarkîsinden nısf mikdârı münhedim olup ol binâ-yı kavîm ve deyr-i kadîme halel-i azîm tetarruk eyledi. Der-Beyân-ı Sur-ı Kostantınıyye ve Ayasofya-i Kebir, vr.32b.
411 Anonim Osmanlı Kroniği(1299-1512), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Haz. Necdet Öztürk,
VI. yy’dan sonraki döneme ait geniş bilgiler sunmuştur. Bu bölümde bu bilgileri değerlendireceğiz.
İmparator Vasilyus Ayasofya’nın doğu tarafı yıkılma tehlikesi baş gösterince pâyandalar ile sağlamlaştırmış ancak 867 senesinde yaşanan depremde duvarların birçok yeri yıkılmaya yüz tutmuştur. 892’de Mihail döneminde Venedik Dukası Ayasofya’ya makineli bir çan hediye etmiş, İstanbul’un fethiden sonra bu çan yerinden çıkartılmıştır412.
975 senesinde teşrîni evvelin 25’inde İstanbul’da daha önce görülmemiş ciddi
bir deprem daha meydana gelmiştir413. Ayasofya’nın üst tarafı ile sağ tarafındaki
kemerler yıkılmış, hükümdar Vasilyus bu kemerleri yeniletmiştir.
1204 senesinde İstanbul, Frengler tarafından istilâ edilmiştir. Bu asırda Katolik başkilisesi olarak kabul edilen Ayasofya 1261’e kadar böyle kalmıştır. Döstiyös ve Hunyanis adlı tarihçilerin nakline göre, Fregler İstanbul’u istilâ ettiklerinde Ayasofya’nın derununda bulunan iki altun bahurdanlık ve şamdanı, farklı dillerde yazılmış kitapları, ruhban elbiselerini ve sair kıymetli eşyaların hepsini çalarak ülkelerine götürmüşlerdir.
Uzun bir süre onarım görmeyen Ayasofya’nın 1317’de mihrabının sağ tarafı zarar görmüştür. İmparator II. Andronikos annesinden kendisine kalan mirasdan masraflarını karşılamıştır.
1345’te bir gece yarısı, mihrap tarafındaki mermerler yıkılmış ve etrafını tahrip etmiştir.Halkın yardımıyla otuz günde tamiri tamalanmıştır.
1346 senesinde V. Yuennis (Yannis) ile validesi Anna’nın birlikte hükümet oldukları dönemde birbirini takip eden depremler sebebiyle Ayasofya fazlasıyla harap
olmuştur414. Bu yüzden İmparator İoannes Kantakuzens’in düğünü ve İoannes’in kızı
Eleni’nin nikâhı Ayasofya yerne Vlaherna kilisesinde gerçekleştirilmek zorunda kalınmıştır. Anna ile Kantakuzens daha sonra Ayasofya’nın zarar gören kısımlarını tamir ettirmişlerdir415.
412 Kostantinîdi, a.g.e., s.11-12.
413 Kostandinîdi bu konudaki düşüncesini ‘misl-i nâmesbuk’ ile ifade etmiştir. 414 Kostandinîdi, a.g.e., s.12.
Ayasofya Fatih’in İstanbul’u fethetmesinden sonra Cami olarak hizmet vermeye başlamıştır. Aleksandr Kostandinîdi eserinde Fatih’in İstanbul’u fethi sonrasında doğruca Ayasofya’ya gittiğini, Ayasofya’yı dikkatle ve hayretle temaşa
ettiğini ve bu vakitten sonra Ayasofya’nın ehl-i İslama hizmet ettiğini belirtmiştir416.
Ayasofya cami haliyle 11.063 kişilik cemaatin aynı anda namaz kılabildiği düşünülmektedir. Parça parça bakıldığında Cami-i harim bölümü 5.600 m², iç narteks
603m², dış narteks 353m², güzel kapı sahası ise 82 m²’dir417.
Der-Beyân-ı Sur-ı Kostantınıyye ve Ayasofya-i Kebir isimli eserde fetih sonrası dönem hakkında bir cümlelik yorumda bulunmuştur:
Ayasofya Osmanlı sultanlarına geçmesiyle bilâ temsil Kâbe gibi duaların kabul
edildiği yer olmuştur418.
Osmanlı sultanları Ayasofya’yı korumak için gereli dikkati göstermişlerdir. Sultan İkinci Bayezid zamanında Fatih’in yaptırdığı minareye ek olarak bugün
gördüğümüz tuğla minare yapılmıştır419. II. Selim Ayasofya’ya minare ilave etmiş,
Fatih Sultan Mehmet’in minaresi 1574 yılında Mimar Sinan’ın onarımı döneminde yıkılmıştır. II. Selim döneminde Ayasofya’da çevre düzenlemesine gidilmiş,
Ayasofya’nın etrafı onu saran ve yapıya zarar veren evlerden kurtarılmıştır420.
II. Selim’in üzerinde Rumca ibarelerin bulunduğu dört mermer levhayı indirttiği ve bunların üçünün bu esnada kırıldığına dair bir rivayet vardır. Dördüncü levhayı babasının türbesi üzerine vaz ettirilmiştir. Restrosyon işleri tamamlanmadan yeni bir deprem daha meydana gelmiş tamirat ancak III. Murad döneminde
tamamlanmıştır421.
Kostantinîdi’ye göre Ayasofya Fatih’ten sonra uzun süre ciddi bir tamir görmemiştir. Birçok kısmı imar çalışmalarına muhtaç duruma gelmiştir. Sultan Abdülmecid döneminde meşhur İtalyalı Fossati kardeşler tarafından ciddi bir çalışmayla
416 Kostandinîdi, a.g.e., s.15. 417 Haluk Dursun, a.g.e., s.42.
418 Mesâ‘î-i cemîle-i selâtîn-i Osmanî aynî ile ka‘be-i kavâfil-hâcât ve kıble-i revâhil-da‘vât u münâcât
olmuştur. Der-Beyân-ı Sur-ı Kostantınıyye ve Ayasofya-i Kebir, vr. 32b, str.14.
419 Pelin Çift- Erhan Altunay, a.g.e., s.168. 420 Semavi Eyice, “Ayasofya” DİA, C.4, s.208. 421 Kostandinîdi, a.g.e., s.14.
restore edilmiş, 1849 senesi Temmuz ayının birinci Cuma günü açılmıştır. Sultan
Abdulmecid mimarlara birer madalya vermiştir422.
Ayasofya 24 EKİM 1934’te bakanlar kurulu kararıyla camiden müzeye
dönüştürülmüştür423. 24 EKİM 1934’ten günümüze kadar müze şeklinde gelen
Ayasofya, yıllık iki milyon ziyaretçisiyle dünyanın ve Türkiye’nin en çok ziyaret edilen mekânları arasında yer almaktadır. VI. asrın ilk yarısında inşa edilen Ayasofya on beş asırdır dünyanın göz bebeklerinden bir olmaya ve canlılığını korumaya devam etmektedir.
422 Kostandinîdi, a.g.e., s.15.
SONUÇ
Ayasofya yapıldığı dönemden bugüne kadar hep ilgi odağı olmuştur. Hristiyan dünyası ile özdeşleşen Ayasofya’nın birinci ve ikinci yapımına ait yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ayasofya ile ilgili araştırmalar batı dünyasında 1400’lü yıllardan sonra başlamıştır.
Roma İmparatorluğu’nda kilise inşaatları başlamıştı. Hristiyanlığı kabul eden ve dinini yüceltmek ve imparatorluğun simgesi olabilecek kalıcı bir eser ortaya koymak isteyen I. Justinianus (Ustuyanoş) Ayasofya gibi muhteşem bir yapı ortaya koymayı başarmıştır. Ayasofya’nın oldukça dikkat çekici bir inşa aşaması vardır. Bu çalışma, fetih dönemi ve sonraki yüzyıllarda müellifler ve müstensihler tarafından üçüncü Ayasofyan’nın inşa sürecini tespit etmeye çalışmıştır.
Ayasofya farklı mimarîleri tek çatı altında toplamasıyla önem kazanmıştır ve bu önemini günümüzde de korumaktadır. Mimarisinde dönemin İran sanatı daha fazla aksettirilmiştir. Zamanın imkânlarıyla böylesine kapsamlı bir eserin ortaya konması ise takdire şayan bir çalışmadır.
Ayasofya dikkat çekici sanat ve mimari özelliklere sahiptir. Öyleki bu özelliklerin etrafında bir takım efsaneler üretilmiş, yapının taşıdığı azamet, dönemin imkânları ile izah edilemediği için sık sık ilâhi tecelli ve yardımlara başvurulmuştur. Bizans kaynakları inşaatın, hemen her safhasının beyazlar giymiş bir meleğin gözetiminde tamamlandığını ileri sürerler. Osmanlı kaynaklarında beyaz meleğin yerini Hızır veya yeşiller içerisinde bir pir-i fani alır.
Devrinin mühendislik bilgileri, sanat ve estetik anlayışının orijinal bir numunesi olan Ayasofya kendisinden sonraki Hristiyan ve Müslüman mimarları etkileyecek sürekli Ayasofya’dan daha güzel eserler yapmak için çalışacaklardı. Gerek Müslüman gerekse Hristiyanların yaşadıkları şehirde mabedlerinde Ayasofya ismini vermeleri ondan ne kadar etkilendiklerini göstermesi yönüyle önemlidir.
Ayasofya’nın diğer bir yönü ise iki büyük dinin tarihinde önemli hatıraları barındırmasıdır. Farklı inanç ve kültür sahiplerinin günümüzde Ayasofya’ya ilgilerinin ilk günkü gibi canlı olduğu bilinmektedir. Türkiye’nin sınırları dışında en fazla bilinen Türk şehri İstanbul’dur. İstanbul’da en fazla bilinen tarihi mekân ise Ayasofya’dır.
Yabancı ziyaretçilerin en çok görmek istedikleri mekânın Ayasofya olması bu ilginin halen devam ettiğini gösterir.
Ayasofya kubbe mimarisi ve yaşı itibarıyla dünyanın en değerli yapılarından biridir. Ayasofya’ya olan sevgi ve ilgi güzel sanatlardan resim ve müzikte kendini göstermiş edebî eserlere konu olmuştur. Hakkında methiyeler dizilmiştir. 2001 yılında yabancı toplumsal kuruluşlar tarafından dünyanın yedi harikasından birine aday gösterilmesi sahip olduğu ilginin boyutlarını göstermesi açısından ilginçtir.
Bizans İmparatorluğu ve Osmanlı Devleti Ayasofya’yı dikkatli bir şekilde korumuşlardır. İstanbul’da Ayasofya’ya yüklenen misyon Anadolu’da Ulu camilerle İslamileştirilerek devam ettirilmiştir. İstanbul ve Ayasofya en karanlık dönemini Latin işgalinde yaşamıştır. Latinler, Ayasofya’nın değerli süslemelerini tahrip etmişler, bir kısmını söküp götürmüşlerdi. İstanbul Bizanslıların eline tekrar geçtiğinde, Latinlerin tahribatını tamir yoluna gitmişlerdir. Ancak orijinal şekilde yenilemek mümkün olmamıştır.
Ayasofya, Çin Seddi, Rumeli Hisarı gibi muharebeye ve dayanıklılık üzerine kurulan bir yapı eseri değildir. Sedler, kaleler korunma amacıyla yapıldığı için sağlam ve dayanıklı yapılardır. Sanat ve görsellikten çok, sağlam olması ön plana alınır. Asırlar boyunca varlığını devam ettirirler. Ayasofya ibadethane olmak üzere yapıldığı için sanat, görsellik ve zerafet unsurlarını barındırır. İstanbul pek çok deprem yaşaması ve istila görmesine rağmen Ayasofya’nın 1600 yıldır varlığını koruması dikkat çeken yönlerinden biridir.
Ayasofya ile ilgili kaynaklar arasında Türkçe yazma eserler önemli bir yer tutmaktadır. Bunların bir kısmı Rum kaynaklarından çevrilmiştir.
Değerlendirilen yazmalar arasında Aleksandr Kostantinidi’nin eseri dışında naklettiği bilginin kaynağını zikreden olmamıştır.
Yazmalarda geçen efsaneler tamamen doğru kabul edilemeyeceği gibi bütün bütün de değerlendirme dışında tutulamaz. Ayasofya ile ilgili bilgilerin Rum ve Bizans yazmalarına dayanan kısımları doğruya daha yakın görünmektedir. Ayasofya’nın yapıldığı döneme daha yakın olmaları bu hükmü vermemizin bir sebebidir. İstanbul’un fethiyle Ayasofya ile ilgili eserler Yunanca ve Latince’den Türkçe’ye çevrilmeye
başlanmıştır. İslam dünyasında gelişen bazı olayları Ayasofya ile ilişkilendirme çalışmaları efsaneden öteye geçememiştir.
Şemseddin Karamanî’nin ‘Tarih-i Beyan-ı Bina-yı Ayasofya’ adlı eseri tezimizde ilk defa ele alınmış verdiği bilgiler dönemin diğer kaynakları ile karşılaştırılmıştır.
Karamanî’nin ve diğer müelliflerin anlatımında olaylar arasındaki bütünlülük yer yer kaybolmaktadır. Ayasofya’nın zemininin altındaki su mahzeni konusundan birden mihrabın yapılışına geçmiştir. Ayrıca bir takım yazım hatalarının bulunduğuna
burada işaret etmek gerekir424.
Yazmalarda tam olarak yer almayan veya kısaca belirtilen Nika isyanı, ikinci Ayasofya’nın inşası gibi bazı tamamlayıcı bilgiler dönemle ilgili yardımcı eserlerden alınmıştır. Bunun yanında yazmalar orijinal bilgilere de sahiptir. Arsası istimlâk edilen kadının ismi Anna ya da Gerâde, sıvada kullanılan Rodos toprağı bunlar arasındadır. Ayrıca Rodos’a gönderilen mimarların isimleri Tevarih-i Cami’i Şerif-i Ayasofya Bi’l- icmal adlı yazmadan tesbit edilmiştir.
İstanbul için kullanılan farklı isimleri değerlendirme kısmında belirttik. Cezire- i Heft Cebel, Yanko ibn-i Mudyan, Buzantın, Kabasara-i Rum gibi farklı isimlerin İstanbul için kullanıldığını dönemle ilgili farklı yazmalardan belirleyip ilim dünyasının tartışmasına sunduk.
Ayasofya’nın yapımında görülen ilâhi yardımlar kaynaklarda geçen ortak bilgilerdir. Hazine bulunması, planın çizilmesi, Ayasofya isminin verilmesi, binanın korunması için peygamberlerin kemiklerinden konulması bunlar arasındadır.
İlk olarak 4. yüzyılda yapılan Ayasofya şimdiki haline kıyasla oldukça küçük bir binadır. Çatısının ahşap olduğu ve bir depremde yıkıldığı bilinmektedir. 415 yılında ikincisi yapılmış Nika isyanında tahrib edilmiştir. Çalışmamızda anlatılan üçüncü Ayasofya’dır.
Çalışmamızda eksiklerimiz, gözden kaçırdığımız kısımlar mutlaka
olacağından bu konuda anlayışınıza sığınıyoruz. Bu çalışmamız yurtdışındaki yazmalar
ile Yunanca ve Latince kaynaklar da dâhil edilerek daha kapsamlı araştırmalara başlangıç olabilirse kendini başarılı sayacaktır.
EK. 1: Resimler
Arabacı Porphyrios Kaidesi, İstanbul Arkeoloji MÜZELERİ.
Hippodrom/At Medanı İstanbul Tarih Sahnesi, C.1, Pera Müzesi Yayını, İstanbul 2010, s.252
Ayasayofa Müzesinin bahçesinde bulunan lisanü’l fur’un (çiçeksiz diş budak ağacı)
DİKER, Hasan Fırat, Ayasofya ve Onarımları, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları 21, İstanbul 2016, s.16.
ÇİFT Pelin ve Erhan ALTUNAY, (2015), Ayasofya’nın Gizli Tarihi, Beyaz Baykuş Yayınları, İstanbul, s.59.
ÇİFT Pelin ve Erhan ALTUNAY, (2015), Ayasofya’nın Gizli Tarihi, Beyaz Baykuş Yayınları, İstanbul, s.17.
ÇİFT Pelin ve Erhan ALTUNAY, (2015), Ayasofya’nın Gizli Tarihi, Beyaz Baykuş Yayınları, İstanbul, s.69.
KAYNAKÇA YAZMA ESERLER
Abdulkayyum Abdülnasır, Ayasofya Camii Tarih-i İle Menakıb-ı Mahmud Paşa-yı Veli ve Süleyman Divanı, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 2187.
Abdullah Konevi (1858),Feth-i Kostantiniyye ve Tarif-i Ayasofya, İstihkâm Alayları Litografya, İstanbul.
Ahmed b. Ahmed el-Münşi el-Ceylani, Kıla'-i Kostantiniyye ve Bina-i Ayasofya, Süleymaniye KütüphanesiAyasofya Koleksiyonu, 3024.
Ali Arabî İlyas, Tevarih-i Kostantiniyye ve Ayasofya’ya Ait Hikayat, Süleymaniye Kütüphanesi, Fotokobi Koleksiyonu, 192.
Ali Arabî İlyas,Haze’r Risale-i Şerife Tevarih-i İbtida-i Şehr-i İstanbul ma‘aAyasofya-i Kebir Bina-yı Âlâ-yı lâ-Nazîr,Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, 01803-004.
Hayalî-zade İbrahim Efendi, Ayasofya Tarihi Tercemesi Der Beyân-ı Ayasofiyye Risale-i Mergûbe, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Trh 9, 15-25b. KOSTANDİNİDİ, Aleksandr, (1285), Tarih-i Ayasofya, Ceride-i Havadis Matbaası,
İstanbul.
Mütercim Hayalizade İbrahim,Ayasofya Cami’i Binâsı, Millet Yazma Eser Kütüphanesi Ali Emiri Trh 9.
Nişancı, Tevarih-i Ayasofya-i Şerif Min Telif-i Nişancı, Bulgaristan Milli Kütüphanesi.
Şemseddin Karamanî, Tarih-i Beyan-ı Bina-yıAyasofya, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 818.
Şemseddin Karamanî, Haze Tarih-iBeyan Bina-yıAyasofya-i Kebir, İstanbul Üniveristesi, Nadir Eserler Tüekkçe Yazmalar Kataloğu, 259.
Şemseddin Karamanî, Haze Tarih-i Beyan Bina-yıAyasofya-i Kebir, İstanbul Üniveristesi, Nadir Eserler Türkçe Yazmalar Kataloğu, 2637.
Tevarih-i Camii şerif Ayasofya Bil İcmal, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma bağışlar, 6728.
Yusuf Bin Musa El Balıkesirî, Tarih-i Ayasofya, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 2057.
Yusuf Bin Musa El Balıkesirî, Tarih-i Ayasofya, İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Türkçe Yazmalar Kataloğu, 2545
Tevarih-i Camii şerif Ayasofya Bil İcmal, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma bağışlar, 6728.
ARAŞTIRMA ESERLERİ
AKGÜNDÜZ, Ahmet, Said ÖZTÜRK ve Yaşar BAŞ, (2005), Üç Devirde bir Mabed Ayasofya, Osav Yayınları, İstanbul.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, Said ÖZTÜRK ve Yaşar BAŞ, (2006), Kiliseden Müzeye Ayasofya Camii, Osav Yayınları, İstanbul.
AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1481), İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, İstanbul 1989, c.III., s.341-344. ER, Yasemin, (2004), Klasik Arkeoloji Sözlüğü, Phoenix Yayınevi, Ankara,
ERTUĞ, Zeynep Tarım,(2012), “Topkapı Sarayı” ,DİA, C. 41, İstanbul, s. 256-261. ARSEVEN, Celal Esad, (1989), Eski İstanbul: aidat ve mebanisi, YELKENCİ, Dilek,
(Haz.), Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları, İstanbul. ARSEVEN, Celal Esad, (1950), “Fresk”, Sanat Ansiklopedisi, C.2., İstanbul, s.619-
620.
ARSEVEN, Celal Esad, (1950), “İkon”, Sanat Ansiklopedisi, C.2., İstanbul, s.769- 770.
ARSEVEN, Celal Esad, (1950), “Narteks”, Sanat Ansiklopedisi, C.3., İstanbul, s.1499- 1500.
BROWN, Peter, (2000), Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, KAÇAR, Turhan, (Çev),Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
ÇİFT Pelin ve Erhan ALTUNAY, (2015), Ayasofya’nın Gizli Tarihi, Beyaz Baykuş Yayınları, İstanbul.
DEMİRKENT, Işıl, (1992), “Bizans”, DİA, C.VI, İstanbul, s.230-243.
DEMİRKENT, Işıl, (2005), “Fetih Öncesinde Bizans’ın Siyasi Durum”, Bizans Tarihi Yazıları Makaleler-Bildirimler-İncelemeler, Dünya Yayıncılık A.Ş. “Globus” Dünya Basımevi, İstanbul, s. 63-72.
DEMİRKENT, Işıl, (2005), “12. Yüzyıla kadar Bizans’ta “Loncalar”, Bizans Tarihi Yazıları Makaleler-Bildirimler-İncelemeler, Dünya Yayıncılık A.Ş. “Globus” Dünya Basımevi, İstanbul, s. 159-173.
DEVELİOĞLU, Ferid, (2007), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara.
DİKER, Hasan Fırat, Ayasofya ve Onarımları, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları 21, İstanbul 2016.
DİRİMTEKİN, Feridun, (1996), Resimli Ayasofya Klavuzu, Maarif Basımevi, İstanbul.
DİRİMTEKİN, Feridun, (1960), “Ayasofya”, İstanbul Ansiklopedisi, C.III, İstanbul, s. 1439-1454.
DURSUN, A. Haluk, (2011), Ayasofya Müzesi Kültür Envanteri, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Kültür Envanteri 1, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları İstanbul.
EYİCE, Semavi, (1982), “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C.III, İstanbul, s.514-564
EYİCE, Semavi, (1991), “Ayasofya”, DİA, C. 4, İstanbul: s. 206
EYİCE, Semavi, (1984), Ayasofya 1, Yapı Kredi Kültür ve Sanat, İstanbul
KAYAALP, Elif Keser, (2010), “Bizans İstanbul’u (Kostantinopolis)”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 8, S. 16, 2010, 11-35.
GRELOT, Josephus, (1998) İstanbul Seyahatnamesi, Selen, Maide, (Çev.), Pera Turizm Yayınları, İstanbul.
HALLAÇOĞLU, Yusuf, (1991), DİA, İstanbul, C.4, s. 29-31.
HERRIN, Judith, (2009), Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğu’nun Şaşırtıcı Yaşamı, Uygur Kocabaşoğlu (Çev.), İletişim Yayınları, İstanbul.
HINZ, Walther, (1990), İslamda Ölçü Sistemleri, Çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları No. 487, Fen-Edebiyat Fakültesi No. 21, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul.
İbn-i Kemal, (1991), Tevarih-i Ali Osman, VII. Defter, Haz. Şerafettin Turan, Ankara. İLHAN, Fatmanur, (2014), “Efsane ve Mitlerin İşlevleri ve Modern Toplumdaki Yansımaları: Sarıkız Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
KAÇAR, Turhan, (2009), Geç Antikçağ’da Hristiyanlık, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
KANDEMİR, İsmail, (2004), Ulu Mabed Ayasofya, Ekip Matbaa, İstanbul. KARATAŞ, Murat, (2013), Klasik Arkeoloji Sözlüğü Yunan-Roma, Ankara. Kâtip Çelebi, (2007), Keşfüz-Zunun, C.I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
KHONİATES, Niketas (1995), Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Işıltan, Ankara, TTK Basımevi.
KILINÇ, Emin, “Klasik Osmanlı Eğitim Kurumlarından Konya Dar’ül-Huffazları (XVII. Yüzyıl)”, Gaziantep Dergisi Sosyal Bilmler Dergisi, C.7, Sayı.1, Gaziantep 2008, s.18-43.
KIZIL, Hayreddin, 2(013), “Mitra’dan “Mithras’ın Sırları”na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 17 Sayı: 55, Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınları, Erzurum, s. 113-136.
LEVTCHENKO, Metrofan, Vasilyeviç, (2007), Bizans Tarihi, Selen, Maide, (Çev.), DorukYayınları, İstanbul.
MANSEL, Arif Müfid, (1994), “Ayasofya”, İA, C.II., Maarif Matbası, İstanbul 1944, s.48.-55.
MÜLLER-WİENER, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Çev. Ülker Sayın, İstanbul 2001.
NAR, Mehmet Şükrü, (2014), “Günümüzde Mitler: Anadolu Halk Efsaneleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme”, Folklor/Edebiyat, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, Üç Aylık Halkbilim, Antropoloji, İletişim, Sosyoloji, Eğitim, Tarih, Müzik, Dil ve Edebiyat Dergisi, C.20, S.79, Lefkoşa, s.55-75. NORWİCH, John Julius, (2013), Bizans Erken Dönem (MS 803-1081), Çev. Hamide
Koyukan, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
NORWİCH, John Julius, (2013), Bizans Yükseliş Dönemi (MS 323-802), Çev. Selen Hırçın Riegel, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2013.
VALENSİANA, Experte, (2008), Valesius Seçkileri, Çev. Turhan Kaçar, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
OSTROGORSKY, Georg, (2011), Bizans Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul.
OUSTERHOUT, Robert, (2008), “Master Builders of Byzantium”, University of Penysylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia. Anonim, Osmanlı Kroniği (1299-1512), (2000), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
Haz. Necdet Öztürk, İstanbul.
PİAROKİS, Brigitte, (2010), Hippodrom/At Medanı İstanbul Tarih Sahnesi, Pera Müzesi Yayını, İstanbul.
POLATKAN, Aydın H., (1997), “Iustinianus Ayasofyası Üzerine Bir Anlam Araştırması”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
PROKOPİS, (1994), Iustinianus Döneminde Yapılar, Özbayoğlu, Erendiz, (Çev.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
PROKOPIUS, (2001) Bizans’ın Gizli Tarihi, (Çev.)Orhan Duru, Türkiye İş Bankası, Kültür Yayınları, İstanbul.
RİCE, Tamara Talbot, (1998), Bizans’ta Günlük Yaşam Bizans Mücevheri Kostantinopolis, Altınok, Bilgi, (Çev.), Göçebe Yayınları, İstanbul.
SALTUK, Secda, (1997), Arkeoloji Sözlüğü, İnkılap Kitapevi, İstanbul.
SAKİOĞLU, Mehmet U., (2006), Ayasofya’nın Sırrı/Kostantıus, Fatih ve Da Vinci Şifresi, Karakutu Yayınları,İstanbul.
SEZEN, Tahir, (2006), Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
ŞEM’DÂNİZÂDE, (1978), Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi, Mür’i’t-Tevârih II.A, İstanbul Üniversitesi Fakültesi Yayınları, İstanbul, No. 2366,
ŞEŞEN, Ramazan, (2006), Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, C. I, İslam Tarih, Snat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA)
TAYLOR, Jane, (2000), İmparatorlukların Başkenti İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
TÜRKOĞLU, Sabahattin, (2002), Ayasofya’nın Öyküsü, Yazıcı Basım, İzmir.
VAR, Umut, (2013), “Erken Bizans Dönemimde İstanbul”, Ulusal Tarih Öğrenci Sempozyumu Bildirileri, Isparta, s. 1-8.
VALESINA, Experte, (2008),Valesius Seçkileri, KAÇAR, Turhan, (Çev.), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
VASILIEV, Alexander Alexandrovich, (1943), Bizans İmparatorluğu Tarihi, MANSEL, Çev. Arif Müfid, C.I, Maarif Matbaası, Ankara.
YAKIN, Salih, (2017), Kütahya Efsaneleri, Yüksek Lisans Tezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çankırı 2017.
YÜCEL, Erdem, (2010), Ayasofya, Anadolu Yayınları, İstanbul.
YERASIMOS, Stefanos, (1993), Kostantiniyye ve Ayasofya Efsaneleri, Çev. Şirin Tekeli, (Çev),İletişim Yayınları, İstanbul.
ZONARAS, Ionnes, (2008), Tarihlerin Özeti (Kitap XVII-XVIII), Çev. Bilge Umar, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
DİZİN A
Abdullah Konevî, 3 Agnadyus, v, vi, 28
Aleksandr Kostandinidi, 3, 39, 86 Ali Arabî İlyas, 3, 10, 11, 12, 26, 40,
44, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 60, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 130 Altın, 34 Anuşirvan, 26, 27
Ayasofya, 3, 4, v, vi, vii, viii, ix, 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 36, 38, 39, 40, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 130, 131, 132, 133, 134, 135
Ayasofya Tarihi, v, vii, 3, 7, 17, 18, 19, 23, 31, 72, 91, 130
B
Bina, v, vi, vii, 6, 7, 8, 10, 18, 61, 71, 84, 97, 130, 131 D Deprem, 86 Doğu Roma, 23, 34, 40 Dönem, 39, 134 E Efsane, 22, 133 F Fatih, v, vi, 1, 2, 6, 7, 9, 10, 12, 13, 17, 21, 22, 30, 35, 44, 46, 71, 83, 93, 131, 132, 135 H Hristiyan, 37, 41, 54, 72, 77, 81, 95 I II. Justin, 83, 84, 85, 86, 87, 88 İ İbrahim Efendi, 3, 13, 14, 15, 19, 27, 28, 40, 44, 45, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 74, 76, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 130 İgnatios, v, vi, 31, 55, 56, 60, 69, 84, 85 İlyas, 3, 7, 11, 12, 18, 19, 27, 40, 44, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 71, 74, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 90, 91 İmparator, 3, 23, 24, 25, 31, 32, 34, 35, 37, 39, 40, 43, 48, 49, 50, 51, 54, 55, 57, 60, 64, 72, 73, 75, 76, 80, 81, 83, 85, 86, 92 İnşaat, viii, 57, 80
İstanbul, 5, vii, ix, 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 15, 17, 18, 22, 23, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 89, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 100, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136 J
Justiniaus, v, vi, viii, 10, 26, 28, 31, 40, 46, 50, 51, 53, 54, 57, 60, 62, 64, 66, 71, 72, 73, 75, 80, 81, 82, 83, 84 K Karamani, 7, 27, 40, 44, 65, 80, 85 Kilise, v, 46, 64, 68, 72 Kostantin, 1, 8, 12, 15, 23, 27, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 46, 47, 48, 51, 53, 54, 79, 133, 135
Kubbe, 48, 52, 53, 55, 69, 73, 75, 85, 89 M Mimar, v, 28, 56, 60, 69, 85, 93 Mimarbaşı, viii, 84, 85 Mimarî, 88 Musa, 3, 7, 9, 10, 18, 25, 26, 40, 52, 54, 56, 63, 68, 74, 78, 79, 80, 81, 82, 86, 91, 131 Müellif, 6, 11, 16, 17, 18, 19, 20, 40, 52, 55, 65, 71 Müze, 72 N Nika, viii, 2, 37, 39, 42, 43, 44, 48, 49, 50, 51, 97 Nişancı, vii, 3, 20, 29, 30, 40, 46, 50, 52, 55, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 74, 76, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 130 O Osmanlı, 3, 4, v, 1, 2, 3, 7, 9, 11, 24, 25, 26, 30, 45, 52, 54, 65, 77, 91, 93, 95, 96, 131, 133, 134, 135 P Patrik, 11, 48, 75, 81 R Rodos, 68, 87, 97 Roma, 2, 3, 18, 22, 23, 29, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 54, 63, 64, 73, 95, 132, 133 S Sanat, 3, 23, 35, 37, 46, 47, 72, 75, 76,