Ayasofya’nın Yapım Süresi, Maliyeti ve Bitirilişi

Ayasofya inşaatının ne kadar sürede tamamlandığı konusunda yazma eserler ile günümüzde yapılan araştırmalar arasında farklı bilgiler bulunmaktadır. Karamanî,

336 _{İkon, Ortodoks Hristiyanların kilise ve evlerde tahta üzerine yapılmış İsa, Meryem ve aziz tasvirleri ki}

bunların karşısında ibadet ederler. İkonoklast ise ikon aleyhdârı ve tasvir kırıcı demektir. Bizans İmparatoru III. Leon Isaureüien’in VIII. asırda tasvire tapmağı yasak etmesi üzerine birçokları bu emre itaat etmediklerinden kiliselerdeki mukaddes resimleri bozdurmuş ve ortadan kaldırtmıştı. Bu yüzden birçok güzel resim eserleri de mahvolmuştur. 787 yılında İznik şehrinde toplanan Hristiyan Meclisi ruhanisi bir karar ile bu resimleri tekrar Ortodoks kiliselerinde bulundurulmasını tasvib etmesi üzerine ikonlar yeniden kiliselere asılmış ve ikon karşısında ibadet etmek dini bir mahiyet almıştır. Celal Esad Arseven, “İkon”, Sanat Ansiklopedisi, C.II, İstanbul 1950, s.769,770.

337 _{Semavi Eyice, Ayasofya 2, Yapı Kredi Bankası Kültür ve Sanat Hizmetleri, İstanbul 1984, s.2.} 338 _{Semavi Eyice, Ayasofya 2, s.2.}

339 _{Ali Arabî İlyas, Tevarih-i Kostantiniyye..., vr.62a, str.2-5.}

340 _{Ali Arabî İlyas, Tevarih-i Kostantiniyye…, vr.62a, str.6-9.; “Nitekim bu dediğimiz kıssalar ale’t-tafsîl}

Ayasofya içinde şark tarafından Yunan yazısıyla yazılmış birkaç mermer tahtalar vardır. Anların içinde kazılmıştır.” Ali Arabî İlyas, Tevarih-i İbtida-i Şehr-i İstanbul...., vr.173b, str.5-6.

Abdulkayyum, Mütercim Hayalîzade İbrahim, Musa Balıkesirî, İbrahim Efendi ve Ali Arabî İlyas, yedi buçuk senede malzemelerin toplandığı ve sekiz sene on ayda inşaatın

tamamlandığı konusunda hemfikirdirler342_{. Seyyid Muhammed Ata bu süreyi yedi yıl üç}

ay malzeme toplanması, sekiz yıl yapılış süreci olarak ifade ederken343, Nişancı, altı yıl

malzeme tedariki, yedi yıl üç ay ise inşaat süresi verir344_{. Kostantinidi daha farklı bir}

süre vermiş, inşaatın başlaması ile açılış töreni arasında beş sene on bir ay on bir gün geçtiğini, inşaat malzemelerinin toplanması için yedi sene on bir ay beklendiğini

belirtmiştir. Farklı bir rivayette toplamda on yedi senede tamalandığını belirtmiştir345_.

Kostantinidi’nin eseri on dokuzuncu yüzyıl eserlerindendir. Ayasofya inşaatının bitirilmesi ile ilgili verdiği süre, yazma eserlerdeki tarihlere yakındır.

Günümüzde yazılan eserlerde ise Ayasofya inşaatının daha kısa sürede tamamlandığı ileri sürülmektedir. Bu konuda Feridun Dirimtekin, 5 sene 10 ay 4 gün,

Jane Taylor, 5 yıl 10 ay, Semavi Eyice ise 6 yılda bittiğini belirtmektedirler346_{. Bu}

değerlendirmelerde inşaat süresi ile malzeme toplama süresinin birbirinden ayrı tutulduğu anlaşılmaktadır.

İnşaatta çalışanların sayısı konusunda onbirbinden yüzbine kadar farklı

rakamlarla karşı karşıyayız347_{. Bu farklılık inşaat masrafları konusunda da vardır.}

342 _{Hayalîzade İbrahim Efendi, a.g.e., vr.9a, str.6-9.;İbrahim Efendi, a.g.e., vr.51a, str.12-14.; Yusuf}

bin Musa Balıkesirî, a.g.e., vr.128b, str.7-11.

“ Ayasofya önünde bir taht kurdular, emr u vüzerâ ekâbir u ‘ayan pir u civan cümle hâzır oldular, ol gün binanın tamam olmağçun bin koyun ve dört yüz sığır ve altı yüz ahu ve üç yüz kaz ve beşyüz tavuk kurban ve otuz bin kile buğdayı ve beş bin altın nezr etmişti, cümle fukarâya ve gurebâya tasadduk ettiler.” Abdünnasır Abdulkayyum, a.g.e., vr.15b, str.1-9.; Yusuf bin Musa Balıkesirî’ye göre, Ayasofya binasının esbabı yedi buçuk yılda hâzır oldu. Andan sonra on bin yüz nefer adam safay-ı kalb ile her gün muttasıl sekiz yıl on ay işe meşgul oldular. Dükeli bina tamam oldu. On altı yıl dört ay içinde dikerus ayının on ikinci günüydi. Balıkesirî, a.g.e., vr.128b, str. 7-11.; Abdünnasır Abdulkayyum, Ayasofya’nın binası yedi buçuk senede tamam oldu. On kerre yüz bin adam sekiz sene mikdarı temellerine ve sairlerine çalışmışlar idi. Cümlesi on altı sene ve dört ayda tamam oldu. Abdünnasır Abdulkayyum, a.g.e., vr.15b, str.2-4.

343 _{Seyyid Muhammed Ata, a.g.e., vr.32a, str.7.} 344 _{Nişancı, a.g.e., vr.58b., str.1-5}

345 _{Aleksandr Kostantinidi ise farklı tarih vermiştir. “Ayasofya’nın esası vaz’ olunduğu günden resm-i}

küşadı gününe kadar beş sene on bir mah on bir gün mürur edüp levazımat-ı inşaiyesi dahi yedi sene on bir mah ve a’la rivayet-i ahiri on yedi sene zarfında cem u tedarik olunmuşdur.Aleksandr Kostantinidi,

a.g.e., s.10.

346 _{Feridun Dirimtekin, a.g.e.,s.1442; Jane Taylor, a.g.e., s.70,; Semavi Eyice, a.g.e., s.207.}

347 _{Ayasofya esbabını yedi buçuk yılda gördüler. Andan sonra binaya el durdiler. İbtidasından intihasına}

değin her gün bîküsur on bir bin yüz âdemi işlerde kara aşçılardan maada ve dahi sekiz yıl on ayda ol bina-i mübarek şitmam buldu. Elkıssa on altı yıldan iki ay eksikde tamam irdi. Şemseddin Karamani,

Karamanî Ayasofya için on dört kere yüz bin kendnar348 _{rakamını verirken}

Abdulkayyum, üç yüz bin kantar altın349, Yusuf bin Musa Balıkesirî350 36.200 kendnar

altın351_{, Ali Arabî İlyas ise kubbeye kadar 2450 kendnar altın, toplamda on iki kere}

100.000 altın352_{, Konstandinidi ise üç yüz yirmi kantar altın olarak ifade}

etmektedirler353. Abdullah Konevi maliyetin fazlalığına inşaatta kullanılan

malzemelerin uzak yerlerden getirilmesine bağlamaktadır354.

Günümüzde yazılan eserlerde Ayasofya inşaatının maliyeti ile ilgili olarak Feridun Dirimtekin, 1956 yılının değeriyle yetmiş beş milyon dolara mal olduğunu

ifade ederken355 Celal Esad Arseven, Kodinos’a dayandırdğı bilgiye göre Ayasofya’nın

361 milyona mal olduğunu belirtmiştir356_.

Ayasofya’nın açılış tarihine dair de müellifler farklı tarihler vermişlerdir. Onların bu tutumları bilgi karmaşasından değil farklı başlangıç zamanı belirlemelerindendir. Konstandinidi açılış için miladi beş yüz otuz sekiz kanuni evvelinin yirmi ikinci günü yani 22 Aralık 538 tarihini net olarak verirken bazıları net bir tarih vermekten ziyade daha çok dönem aralığı vermeyi tercih etmişlerdir. Nitekim Musa Balıkesirî iki farklı tarihe dikkat çekmektedir. Bunlardan birisi Kostantin’den iki yüz altı sene sonra diğeri Hz. İsa’dan 408 yıl sonra yapıldığıdır. Yusuf ibn-i İlyas Balıkesirî Ayasofya’nın Kostantin’den iki yüz elli yıl sonra yapıldığını belirtmekle

birlikte ayrıca Hz.İsa’dan dört yüz seksen yıl sonra yapıldığını da ifade etmektedir357_.

348 _{Bir kednar altın 7.200 altın para karşılığı demektir. Her kendnar ise 1000 bedre altındır. On dört kere}

yüzbin ise “1.400.000.000.” bedre ((هردب) i.(Ar. Bedre) Oğlak derisinden yapılmış, içi altın dolu para

kesesidir.

altınına denk gelecektir. Bknz. Stefanos Yerasimos, a.g.e., s.225.

349 _{Üç yüz bin kantar altun 300.000.000. bedre altın değerindedir.}

350 _{Müellifin verdiği rakama hediye gelen kandiller, şamdanlar, altınlar, değerli zinetli mücevher,}

lambalardan başka bina masrafları için yapılan tüm harcamalar dâhildir.

351 _{“1 kendnar altın 7.200 altın para harcanmıştır. Her kednar 100.000 dakyanus altınıdır. Bu hesaba göre}

3.620.00.000 dakyanus altınıdır.; Yusuf bin Musa Balıkesirî, a.g.e., vr.129a., str.15.

352 _{Ali Arabî İlyas, Tevarih-i Kostantiniyye..., vr.53a,65a, str.4-6,1.; Ahmet Akgündüz, vd., Üç Devirde} Bir Mabed, s.93.

353 _{Ayasofya milâdın beşyüz otuz sekiz senesi şehr-i kânûni evvelin yirmi iki günü resîde-i had hıtâm}

olup teşekküren imparâtor tarafından bin sığır ve bin koyun altı yüz geyik ve on bin tavuk ile birkaç bin tuyur-u sâire zebh ve fukarâya otuz bin kile hınta ve külliyetli nukud tevzi‘ olunduktan sonra imparator dahi hâzır olduğu halde gayet mutantan olarak resm-i küşâdı icra kılınmıştır.Aleksandr Kostantinidi,

a.g.e., s.10.

354 _{Abdullah Konevi, a.g.e., s.51.} 355 _{Feridun Dirimtekin, a.g.e., s.6.}

356 _{Celal Esad Arseven, Eski İstanbul, s.115.}

357 _{Her iki eserin elimizde bulunan nüshaları müellif hattı değildir. H.940[1533] tarihinde istinsah edilmiş}