De÷iúen çevresel koúullarÕn etkisiyle beklentilerin de÷iúmesi, vatandaúlarÕn taleplerini de farklÕlaútÕrmÕú ve artÕrmÕútÕr. Vatandaúlar artÕk, yetersiz ve verimsiz kamu hizmetleriyle ya da öngörülen kaliteye uygunluk göstermeyen ürün ve hizmetlerle yetinememektedirler. Vatandaúlar, hizmet aldÕklarÕ kamu kurumlarÕ ile daha yapÕcÕ bir diyalog içine girmeyi istemekte ve kamu kurumlarÕndan bu do÷rultuda pozitif bir iú kültürü beklemektedirler45.
Bu dönüúüme ortam hazÕrlamÕú ekonomik ve sosyal geliúmeleri belirttikten sonra ülkemiz açÕsÕndan kamu kesimindeki mali yapÕlandÕrmaya bakabiliriz.
IV. KAMU MALø YÖNETøMøNDE YENøDEN YAPILANMA
ÇALIùMALARI
Türkiye’de cumhuriyetin ilanÕyla OsmanlÕ Devleti’ nden kalan borçlarÕn ödenmesi, enkaz görünümünde olan bu yeni devletin iyileútirilmesi adÕna dünyadaki geliúmelere paralel olarak devletçi politikalar gündeme gelmiútir. KalkÕnma planlarÕna dayanarak ülke genelinde çeúitli reformlar yapÕlmÕútÕr. E÷itim ve sa÷lÕk alanÕnda yapÕlandÕrmalar, özel sektörün teúvik edilmesi ve sermayenin yetersizli÷i nedeniyle ülke çapÕnda Kamu øktisadi Teúebbüsleri kurulmuútur. 1950’li yÕllara gelindi÷inde, artan plansÕz yatÕrÕmlarla ülke bir úantiye görünümünü almÕútÕr. 1960 yÕlÕnda ise DPT’nin kurulmasÕyla planlÕ döneme geçilmiútir. 70’li yÕllardaki
44 Nevzat SAYGILIOöLU-Selçuk ARI, Etkin Devlet: Kurumsal Bir TasarÕ ve Politika Önerisi,
SabancÕ Üniversitesi YayÕnlarÕ, østanbul, ùubat-2003, s. 95.
21 geliúmeler Türkiye’yi de etkisi altÕna almÕútÕr. 1980 yÕlÕnda 24 Ocak kararlarÕyla özelleútirme faaliyetlerine baúlanmÕútÕr. Türkiye’de idari reform konusunda 1933 yÕlÕndan baúlayarak çok sayÕda çalÕúma ve rapor hazÕrlanmÕútÕr. Bu çalÕúmalarÕn II. Dünya SavaúÕ sonrasÕ yo÷unlaútÕ÷Õ ve bu dönemin Türkiye’de çok partili hayata geçiú ile toplumsal yapÕdaki de÷iúimler sonucu ivme kazandÕ÷Õ söylenebilir.
A. PlanlÕ Dönem Öncesi Reform ÇalÕúmalarÕ
PlanlÕ kalkÕnma dönemi öncesi yapÕlan çalÕúmalar daha çok yabancÕ uzmanlarÕn hazÕrladÕ÷Õ gözlem ve tavsiye niteli÷ini aúmayan genel çözümleri amaçlayan ve personel sorunlarÕna pek yer verilmeyen tarzda çalÕúmalardÕr46. Merkezi anlamda ilk olarak 1947’de BaúbakanlÕ÷Õn talebi gere÷i devlet teúkilatÕnda rasyonelli÷i ve verimlili÷i sa÷lamak amacÕyla, çözümler üretmek ve önerilerde bulunmak üzere komisyonlar oluúturulmuútur. Ancak bu komisyonlarÕn hazÕrladÕklarÕ raporlardan sonuç alÕnamayÕnca ilerleyen yÕllarda yabancÕ uzmanlar ve uluslararasÕ kuruluúlara bazÕ çalÕúmalar yaptÕrÕlmÕútÕr:
1. Neumark Raporu
østanbul Üniversitesi’nde Profesör olan F. Neumark, 1949 yÕlÕnda BaúbakanlÕk için hazÕrladÕ÷Õ “Devlet Daire ve Müesseselerinde Rasyonel Esaslar HakkÕnda Rapor”, merkezi düzeyde yapÕlan en eski raporlardandÕr. Raporda merkeziyetçili÷i ilgilendiren kÕsaca úu açÕklamalar yer almaktadÕr47:
x AúÕrÕ kÕrtasiyecili÷e karúÕ idari iúlem ve usullerin basitleútirilmesi,
x Devlet dairelerinde büro makinelerinin kullanÕlmasÕnÕn sa÷lanarak memurlarÕn yetiútirilmesinin sa÷lanmasÕ,
x Kamu yönetiminin sorunlarÕnÕn çözümü ve halka açÕklanmasÕ için BaúbakanlÕ÷a ba÷lÕ bilgi aktarÕmÕ bürosu kurulmasÕ,
x Kamu personelinin ülke genelindeki da÷ÕlÕmÕnda yaúanan dengesizlikler ortadan kaldÕrÕlarak çalÕúanlarÕn niteliklerini arttÕracak tedbirler alÕnmasÕ,
46 Mustafa LAMBA, “OsmanlÕ’dan Günümüze Türk Kamu Yönetiminde Merkeziyetçilik-Adem-i
Merkeziyetçilik Üzerine Bir ønceleme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Cilt: 2, SayÕ: 1, 2010, s. 140.
22 x Kamu personelinin ücret sistemi yeniden düzenlenerek yatay ve dikey
ilerleme sa÷lanmasÕ gibi tespitler ve öneriler sÕralanmÕútÕr.
Raporda da belirtildi÷i üzere kamu yönetimi anlayÕúÕndaki aúÕrÕ bürokratik yapÕ gere÷i, merkeziyetçi, kÕrtasiyeci, hantal bir yapÕdan söz edilmekte ve yönetimin da÷ÕnÕklÕ÷Õ vurgulanmaktadÕr.
2. Barker Raporu
MilletlerarasÕ KalkÕnma BankasÕ mensuplarÕndan James M. Barker yönetiminde bir heyet oluúturularak “KalkÕnma PlanÕ øçin Tahlil ve Tavsiyeler” isimli raporu 1951 yÕlÕnda hazÕrlanmÕútÕr. Türk kamu yönetimi ile ilgili tespitlerin yer aldÕ÷Õ raporda48;
x Türk kamu yönetiminde yetki devri acil olarak gerçekleútirilerek yetki ve sorumluluklarÕn yeniden da÷ÕtÕlmasÕnÕn sa÷lanmasÕ,
x Yerel yönetimlere daha fazla yetki ve sorumluluk devredilmesi,
x Bütün kamu personelini kapsayacak biçimde, personel politikalarÕnÕ belirlemek, uygulamalarÕ tek elden yürütmek ve birleútirmek amacÕyla merkezi düzeyde Devlet Personel Dairesinin kurulmasÕnÕ sa÷lamak,
x Kamu yönetimi ve iúletme sahalarÕnda devletin ve özel sektörün ihtiyacÕ olan uzman personelin temin edilmesi gerekli uzmanlaúmanÕn sa÷lanmasÕ amacÕyla üniversitelerde kamu yönetimi kürsülerinin kurulmasÕnÕn sa÷lanmasÕ, hususlarÕna yer verilmiútir.
Türkiye’de kamu yönetiminin detaylÕ olarak incelendi÷i raporda, özellikle merkeziyetçi devlet anlayÕúÕna vurgu yapÕlmÕútÕr. Bir an önce merkezin yetkilerini yerel yönetimlere devrinin gerçekleútirilmesi gerekti÷i belirtilerek, yönetimde yerelleúmeye geçiúin gerekli oldu÷u açÕklanmÕútÕr.
23 3. Martin ve Cush Raporu
James W. Martin ve Frank C. E. Cush tarafÕndan hazÕrlanarak Maliye BakanlÕ÷Õna sunulan raporun hazÕrlanÕú tarihi 1951 yÕlÕdÕr. Raporda kamu yönetimini ilgilendiren hususlar úunlardÕr49:
x Üst düzey yöneticilere yetki devredilmesi suretiyle, rutin iúlerden kurtulmalarÕnÕn sa÷lanmasÕ ve birimlerinin gerçek iú ve görevleri ile ilgilenmelerini sa÷layacak yeni düzenlemelere gidilmesi,
x Devlet dairelerinde çalÕúma usul ve metotlarÕnÕn birleútirilmesi amacÕyla organizasyon ve metot birimlerinin kurulmasÕnÕn sa÷lanmasÕ,
x Kamu personeli politikalarÕnÕ tespit etmek, geliútirmek ve tek bir elde birleútirmek amacÕyla, Devlet Personel Dairesinin kurulmasÕnÕn sa÷lanmasÕ gibi, tespit ve öneriler yer almaktadÕr.
4. Leimgruber Raporu
1951 yÕlÕnda øsviçreli Profesör Leimgruber, hükümetin iste÷i üzerine örgüt ve personel konularÕnda inceleme yapmÕú ve raporunu 25.12.1952’de hükümete sunmuútur. Raporda personelin hukuksal statüleri, ücret rejimi, çalÕúma saatleri, personel kadrolarÕndaki úiúkinlik, personelin sÕnÕflandÕrÕlmasÕ v.b. konulara de÷inilmiútir. Bir merkezi personel dairesi kurulmasÕnÕ öneren Leimgruber Raporu’na göre, merkezi yönetim ve belediye personelinin hukuksal statüleri, ücret sistemleri, çalÕúma saatleri, personel kadrolarÕndaki úiúkinlikler, personel sÕnÕflandÕrÕlmasÕ konularÕ sorun alanlarÕnÕ oluúturmaktadÕr50.
PlanlÕ döneme geçilmeden önce yönetimde reform açÕsÕndan atÕlan önemli adÕmlardan biri de Türkiye ve Ortado÷u Amme ødaresi Enstitüsü’nün (TODAøE) kurulmasÕdÕr. 08.09.1952’de Birleúmiú Milletler ile hükümet arasÕnda imzalanan ve 6319 SayÕlÕ Kanun’la onaylanan Teknik YardÕm Ek AntlaúmasÕ’na göre genelde kamu yönetiminin geliútirilmesi, özelde Türkiye ve Ortado÷u ülkeleri için ileri e÷itim olanaklarÕ sunmak üzere TODAøE’nin kurulmasÕ öngörülmüútür. Bu antlaúma
49 Gökhan KALAöAN, “Cumhuriyet Dönemi Türk Kamu Bürokrasisi’nde Yeniden YapÕlanma ve
Yönetsel Reform ÇalÕúmalarÕ”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Cilt: 2, SayÕ: 1, 2010, s. 70.
24 gere÷ince kurulan uluslararasÕ ‘Etüd Grubu’nun 06.09.1952 tarihli hazÕrladÕ÷Õ ‘Etüd Grubu Raporu’nda tespit edilen esaslara göre kurulan enstitü, 24.03.1953’te faaliyete geçmiútir. Enstitü kuruldu÷u andan itibaren araútÕrma faaliyetlerine baúlamÕútÕr. Bunlardan en önemlisi 1958’de ‘Türkiye’de Devlet Personeli HakkÕnda Bir AraútÕrma’ baúlÕklÕ üç ciltlik bir raporla sonuçlanan araútÕrmadÕr. Bu araútÕrmada Cumhuriyet’in ilk yÕllarÕndan itibaren devlet memuriyetindeki de÷iúmeler, memur ve hizmetlilerin sosyal statüleri ile psiko-sosyal yönleri incelenmiútir. YapÕlan araútÕrmalarÕn sonucunda devlet memuriyetinde reform yapÕlmasÕnÕn zorunlu oldu÷u belirtilmiútir51.