Kaynak: Kadri PAMUKOöLU-Mustafa OCAK, “Biliúim Teknolojilerinin Devletin Etkinli÷indeki Rolü ve ønternet Üzerinden SatÕú UygulamasÕ”, s. 57.
http://www.hgk.mil.tr/dergi/makaleler/137_4.pdf (Eriúim: 20.07.2009).
HÕzla geliúen a÷ ve bilgisayar teknolojisi, yüz milyonlarca insanÕn bilgiye masaüstü bilgisayarlardan, evden, okuldan, iúyerinden, televizyonlardan, telefonlardan, ça÷rÕ cihazlarÕndan kÕsaca her yerden süratli ve yaygÕn bir úekilde ulaúabilmesini sa÷lamÕútÕr. Bu sayede, dünya üzerinde farklÕ yerlerde bulunan kiúi ve kuruluúlar sanal bir ortamda bir araya gelerek birbirleriyle kolay iletiúim imkânÕna kavuúmuúlardÕr. ølk zamanlarÕnda yo÷un olarak haberleúme maksadÕyla kullanÕlan ønternet, bir bilgi bankasÕ özelli÷ine de kavuúarak kullanÕcÕlar için eriúimi kolay bir kütüphane olmuútur212. Bilgi ve øletiúim Teknolojilerinin kamusal alanda kullanÕlmaya baúlamasÕyla karúÕmÕza “Kamu Bilgi A÷Õ” kavramÕ çÕkmaktadÕr.
B. Kamu Bilgi A÷Õ (Kamu Bilgi Otoyolu)
Günümüzde giderek vazgeçilmez bir araç halini alan bilgi ve iletiúim teknolojileri, kamusal alanda yaúanan sÕkÕntÕlarÕ hafifletecek ya da giderecek özelliklere sahiptir. Söz konusu teknolojilerin baúlÕca unsuru olan bilgisayarlar, önceleri sadece bilgiyi yüksek hÕzlarda (dolayÕsÕyla daha kÕsa zamanda) ve do÷ru 212 PAMUKOöLU-OCAK, a.g.m., ss. 56-57. Büyük Kuruluúlar Kiúisel KullanÕcÕlar Finansal Servisler E÷itim YayÕncÕlÕk Kamu øNTERNET ønternet Servis Sa÷layÕcÕlarÕ Di÷er A÷lar
98 olarak iúlemek, tasnif etmek ve daha yüksek kapasitelerde saklamak için kullanÕlmÕú, sonradan bu iúlevlere bilginin sa÷lanmasÕ, toplanmasÕ ve da÷ÕtÕmÕ da eklenmiútir. Bunlardan da önemlisi, geliútirilen a÷ teknolojisi (network technology) sayesinde bilgisayarlar birbirleri ile ba÷lantÕya geçebilmiúlerdir. Bu aynÕ zamanda bireylerin, geleneksel sistemin ço÷u kez kendi baúÕna çalÕúan küçük ve büyük kapalÕ alt sistemlerinin de birbirleriyle ba÷lanmasÕ anlamÕna gelmektedir. Esas olarak, bilgisayarlarÕn ve dolayÕsÕyla bireylerin ve söz konusu alt sistemlerin paylaútÕklarÕ unsur bilgidir. Günümüzde gelinen noktada, bilginin çeúitli alt sistemler arasÕndaki bu úekildeki akÕúÕ kalabalÕk bir otoyolda trafi÷in akÕúÕna benzetildi÷inden "bilgi otoyolu-information highway" kavramÕ ortaya atÕlmÕútÕr213.
Bir alt sistem olarak kamu teúkilatÕnÕn elinde bulunan bilginin akÕúÕ da literatürde "kamu bilgi a÷Õ" ya da "kamu bilgi otoyolu (KBO) - government information highway" olarak adlandÕrÕlmaktadÕr. KBO, aslÕnda üzerinden kamu kurumlarÕna, bireylere ve özel kesime ait bilginin sürekli olarak akÕp gitti÷i ulusal bilgi otoyolunun bir parçasÕdÕr.
Kamu bilgi otoyolunun, genel olarak 3 tür hizmeti sa÷lamasÕ söz konusudur214:
1. Bilgi verme hizmetleri (tek yönlü) 2. øletiúim hizmetleri (çift yönlü-karúÕlÕklÕ) 3. On-line iúlem hizmetleri (tek ya da çift yönlü)
Söz konusu hizmetlerin nasÕl kullanÕlaca÷Õna iliúkin özet tablo aúa÷Õda verilmektedir.
213 Murat øNCE, Elektronik Devlet: Kamu Hizmetlerinin SunulmasÕnda Yeni ømkanlar, DPT
YayÕnlarÕ, MayÕs-2001, ss. 8-9.
99
Tablo 3: Elektronik Kamu Hizmetleri KullanÕm AlanlarÕ
KullanÕm
AlanlarÕ Bilgi Verme Hizmetleri øletiúim Hizmetleri
On-line øúlem Hizmetleri Günlük Yaúam - øú hayatÕ, - Konut, - E÷itim, - Sa÷lÕk, - Kültür, - UlaúÕm, - Çevre vs. hakkÕnda bilgiler. - Günlük yaúama iliúkin konularda danÕúmanlÕk, - øú ya da konut ilanlarÕ, - E-posta iletiúimi. - Bilet rezervasyonu, - Çeúitli programlara kayÕtlar. Uzaktan Yönetim
- Kamu hizmetleri rehberi, - ødari süreçler için kÕlavuz, - Kamu kayÕtlarÕ ve veri tabanlarÕ.
- Kamu görevlileri ile e-posta iletiúimi. - FormlarÕn elektronik ortamda doldurulmasÕ. Politik KatÕlÕm - Yasal düzenlemeler, - Meclis kayÕtlarÕ, - Siyasi programlar, - Görüú belgeleri, - Karar alma sürecinde hazÕrlanan belgeler. - Siyasi konulara iliúkin tartÕúmalar, - PolitikacÕlarla e-posta iletiúimi. - Referandum, - Seçimler, - Anketler.
Kaynak: Avrupa Komisyonu, Public Sector Information: A Key Resource for Europe, Green Paper on Public Sector Information in the Information Society, (Com, 1998: 585) Aktaran; øNCE, a.g.e., ss. 9-10.
Bireyin herhangi bir kamu kurumundan bilgi almasÕna yönelik bir hizmet söz konusu oldu÷unda her úeyden önce, bir "paylaúÕm"dan söz edilece÷i için, taraflarÕn bilgi ve iletiúim teknolojilerini kullanma konusunda paylaúÕma hazÕr, donanÕmlÕ ve algÕ düzeylerinin uyumlu olmasÕ gerekir. Bahsi geçen paylaúÕmda taraflar; bireyler, kamu kurumlarÕ, özel úirketler ya da bunlarÕn karÕúÕmÕ olabilir ve bilgi bu aktörler arasÕnda ancak bazÕ ön koúullar karúÕlandÕ÷Õ takdirde paylaúÕlabilir. ùöyle ki215;
x Öncelikle paylaúÕlacak bilgiyi sa÷layan kurumun buna istekli, hazÕr olmasÕ ve içerik olarak yeterli bilgi sunmasÕ,
x Bunun yanÕ sÕra kullanÕcÕ bireyin de elektronik ortamÕ kullanabilme bilgi ve yetene÷ine sahip bulunmasÕ,
x Hem bireyin hem de ilgili kamu kurumunun uygun ve birbiri ile uyumlu araçlar kullanÕyor olmasÕ ve
x PaylaúÕlan içeri÷in anlamlÕ, anlaúÕlÕr ve kullanÕlabilir olmasÕ gerekir.
Her durumda, yukarÕda sayÕlan ön koúullarÕn bir arada varlÕ÷Õ önemlidir. PaylaúÕm ancak bu ön koúullarÕn bir arada var olmasÕ durumunda etkin ve yararlÕ
100 olacaktÕr. KullanÕcÕlar açÕsÕndan en önemli görülen sorun, bilgi ve iletiúim teknolojilerini kullanma konusunda, vatandaúlarÕn bu yönde e÷itimi, bilinçlendirilmesi ve yeteneklerinin artÕrÕlmasÕdÕr.
YapÕlan açÕklamalar ÕúÕ÷Õnda denilebilir ki, kamu örgütlerinin bilgi teknolojileri odaklÕ yönetilmesi e-devlet kavramÕnÕ gündeme getirmiútir.
III. E-DEVLET KAVRAMI
Günümüzde hem ulusal hem de uluslararasÕ alanda etkin çalÕúan bir devlete ihtiyaç duyulmaktadÕr. 20. yüzyÕl içerisinde oluúturulan devasa devlet anlayÕúÕnÕn finansal açÕdan oldu÷u gibi ahlaki açÕdan da bir çöküntü yaúamasÕ etkin devlete olan ihtiyacÕn daha net bir úekilde ortaya konmasÕna neden olmuútur. Toplum ihtiyaçlarÕna cevap vermek ve üstlendi÷i görevleri etkili bir úekilde yerine getirmek esasÕna göre oluúturulan kamu yönetimlerinin, aúÕrÕ bürokratik yapÕdan dolayÕ artan toplumsal ihtiyaçlara cevap vermemesi devletin yeniden yapÕlandÕrÕlmasÕ tartÕúmalarÕnÕ úiddetlendirmiútir. Bu nedenle geleneksel kamu yönetimi anlayÕúÕnÕ tasfiye edip, kamusal hizmetlerin hÕzlÕ ve kaliteli sunulabilmesi için imkânlar sa÷layan biliúim teknolojilerindeki geliúmelerin sisteme entegre edilmesi gerekmiútir. E-devlet uygulamalarÕnÕ yo÷unlaútÕrmak kamu sektörünün modernizasyonu anlamÕna gelmektedir ve kamu hizmetlerinin teknoloji kullanÕlarak verilmesinin, hizmetlerin üretim süreci ve kalitesini artÕrdÕ÷Õ genel olarak kabul görmektedir216.
Elektronik devlet, kamu yönetimi alanÕnÕ yenilemek ve modernize etmek için bilgi ve iletiúim teknolojileri (BøT) kullanÕmÕnÕ önerir. Teknolojik geliúmelerle bir bütün úeklinde, organizasyonel bir de÷iúim ve geleneksel kamu iúleyiúinin yeniden yapÕlanmasÕ gerekmektedir217.
E-Devlet kavramÕnÕn tanÕmlarÕ evrak temelli geleneksel kamu bürokrasisini aúmak için bilginin serbest dolaúÕmÕnÕ sa÷layan BøT’nin kullanÕmÕndan,
216Ahmet ULUSOY-Birol KARAKURT, “Türkiye’nin E-Devlet‘e Geçiú Zorunlulu÷u”, I. Ulusal
Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kocaeli Üniversitesi ø.ø.B.F. YayÕnÕ, øzmit-2002, s. 131.
217Maria A. WIMMER-Efthimios TAMBOURIS, “Online One-Stop Government: A Working
Framework and Requirements”, In Proceeding of the IFIP World Computer Congress, August 26- 30, 2002-Montreal, s. 1.
101 vatandaúlarÕn, iú dünyasÕnÕn ve çalÕúanlarÕn kamu hizmetlerine eriúimini sa÷lamak için teknolojinin kullanÕmÕna kadar çeúitlenmektedir218.
Konuya dar açÕdan bakÕldÕ÷Õnda ço÷unlukla bilgi ve iletiúim teknolojilerinin geleneksel kamu hizmetlerinin sunum yöntemlerine etkileri üzerine odaklanÕldÕ÷Õ görülmektedir. Geniú bir yorumlama perspektifinden bakÕldÕ÷Õnda ise, birçok yazarÕn e-devletle ilgili projelerinde söz konusu kavramÕ, e-iú, e-demokrasi, e-oy, e-yardÕm, e-sa÷lÕk, e-e÷itim gibi kavramlarla iliúkilendirdikleri görülmektedir. Örne÷in, e- devlet, “e-ticaret” araç ve teknolojilerinin devlet iúlerinde kullanÕlmasÕ ya da uygulanmasÕ olarak algÕlanabilmektedir. KapsamlÕ bir bakÕú açÕsÕyla e-devletin sadece “e-ticaret” ya da “e- iú” anlamÕnda tanÕmlanmasÕ ya da kullanÕlmasÕ mümkün de÷ildir. Zira özel iúletmeler müúterilerine daha geniú seçenek ve satÕn alma olana÷Õ verebilirken kamu hizmetlerinin sunumunda devlet, kamu hizmetlerinin niteli÷i gere÷i vatandaúlarÕna böyle bir tercih olana÷Õ sunabilmekten yoksundur. Di÷er bir bakÕú açÕsÕ e-devleti “demokratik katÕlÕmÕ geliútirme” ve “politik yabancÕlaúmanÕn üstesinden gelme potansiyeli” olarak görmektedir. Bunun yanÕnda “vatandaúlarÕn yaúam úartlarÕnÕ daha da iyileútirmek için teknolojinin kullanÕlmasÕ” úeklinde bir tanÕm da mevcuttur. Bu durum e-devlete teknik bir anlam yüklemektedir. Teknik bir bakÕúla e-devlet giriúimleri, genellikle veri tabanlarÕ, network, karar destek, çoklu medya, otomasyon, izleme-bulma, kiúisel tanÕmlama teknolojileri vb. gibi bir dizi elektronik bilgi sistemini kapsamaktadÕr. Görüldü÷ü üzere e-devlet, konuyla ilgili çeúitli uygulamalarÕ, tanÕmlamalarÕ ve bakÕú açÕlarÕnÕ himaye eden úemsiye bir kavram olarak kullanÕlmaktadÕr219.
E-Devlet kavramÕ, Teksas eyaletinin “Elektronik Devlet Stratejik PlanÕnda dar anlamda úu úekilde tanÕmlanmÕútÕr; “devlet, vatandaú ve iú dünyasÕ arasÕnda mal ve hizmetlerin sunumunu ve bunlara ulaúÕlmasÕnÕ; emirlerin yerine getirilmesi, bilgi edinilmesi ve finansal iúlemlerin tamamlanmasÕ gibi konularÕ da içeren her düzeydeki elektronik iletiúimde yer alacak devlet aktiviteleridir”220.
218 Servet GÜNGÖR, “Kamu Hizmetlerinin Sunumunda E-Devlet”, Türk ødare Dergisi, YÕl: 79,
SayÕ: 456, Eylül-2007, s. 127.
219 Ali ùAHøN, “Kamu ÇalÕúanlarÕnÕn E-Devleti AlgÕlayÕú Biçimleri: Beklentiler ve Sorunlar”, Kamu
Yönetimi YazÕlarÕ Teoride De÷iúim, Yeniden YapÕlanma, Sorunlar ve TartÕúmalar, Nobel YayÕn
Da÷ÕtÕm, Ankara, Ekim-2007, s. 517.
220 Zhiyuan FANG, “E-Government in Digital Era: Concept, Practice, and Development”,
102 Gartner’Õn yaptÕ÷Õ daha geniú bir tanÕma göre ise e-devlet; teknoloji, internet ve yeni medya aracÕlÕ÷Õ ile hizmet sunumunun sürekli optimizasyonu, seçimlere katÕlÕm ve yönetiúimdir. Bu tanÕmda, devletten vatandaúa, devletten iúçiye, devletten iú dünyasÕna ve devletten devlete bir akÕm vardÕr221.
E-Devlet; devletin, teknoloji olanaklarÕnÕ kullanarak ça÷Õn gereklerine uygun olarak yeniden yapÕlandÕrÕlmasÕ halidir222. E-devlet modeli; yurttaúlarÕn “müúteri”, kamu yönetimi faaliyetlerinin de “hizmet” olarak görüldü÷ü, “kalite-fiyat performansÕ” ölçütlerinin uygulandÕ÷Õ, en az maliyet ve emekle en kaliteli hizmetin üretilmesini hedefleyen bir verimlilik yönetimi sistemi223 olarak tanÕmlanmaktadÕr.
E-Devlet; “Devletin vatandaúlara karúÕ yerine getirmekle yükümlü oldu÷u görev ve hizmetlerle vatandaúlarÕn devlete karúÕ olan görev ve hizmetlerinin karúÕlÕklÕ olarak elektronik iletiúim ve iúlem ortamlarÕnda kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir”224 biçiminde de ifadelendirilmektedir.
ønternetin yo÷un olarak her alanda kullanÕlmasÕyla e-devlet her etkinlikle ilgili olarak yo÷un kullanÕlan bir kavram olmuútur. Bu yüzden kavramÕn net bir tanÕmÕnÕ yapmak istersek, úu iki tanÕm oldukça kapsayÕcÕ ve yeterli bilgiyi vermektedir225.
1. Bilgi teknolojileri kullanarak, siyaset ve yönetimde verimlili÷in artÕrÕlmasÕ ve kamusal karar alma süreçlerinin iyileútirilmesi,
2. Elektronik medya üzerinden bilgi ve iletiúim teknolojilerini kullanarak siyaset ve yönetimle birlikte toplumsal süreçlerin yönetimi.
Her iki tanÕmÕn birleúti÷i nokta, kamusal etkinliklerin artÕk bilgi ve iletiúim teknolojilerinden ayrÕ düúünülemeyece÷idir.
E-Devlet, kullanÕcÕlara mevcuttan daha fazla bilgiye ve kayna÷a daha hÕzlÕ bir úekilde ulaúma imkanÕ sa÷lamaktadÕr. Oluúturulan elektronik ortamla, birey geçmiúe
221 FANG, a.g.m., s. 3.
222 Ça÷layan ODABAù, “Stratejik Yönetim ve E-Devlet”, SayÕútay Dergisi, Ekim-AralÕk 2004, SayÕ:
55, s. 88.
223 Özgür UÇKAN, E-Devlet, E-Demokrasi ve Türkiye, Literatür YayÕncÕlÕk, Nisan-2003, s. 44. 224 Ahmet NOHUTÇU, “Elektronik Devlet: Genel Bir Çerçeve ve Teorik Bir YaklaúÕm”,
http://www.habercisin.com/articles.php?art_id=380&start=1 (Eriúim: 20.05.2009).
225 Harald PLAMPER, “E-Devlet UygulamalarÕ ve SorunlarÕ”, Çev. Akif ÇUKURÇAYIR, Küresel
Sistemde Siyaset, Yönetim ve Ekonomi, Der. M. Akif ÇUKURÇAYIR, Çizgi Kitabevi, No: 75, Birinci BasÕm, Ocak-2003, s. 140.
103 ve bugüne ait bilgilerin yerini ö÷renmekte, ortaya çÕkarmakta, böylece yeni bilgilere ulaúmakta ve bu bilgileri kullanmak isteyenlere de yardÕm etmektedir226.
21. yüzyÕlda ideal anlamda elektronik devlet227;
x Sistem entegrasyonu ve ölçeklenebilirli÷in olanaklarÕ ve sÕnÕrlarÕnÕ teknolojik, kurumsal ve politik olarak araútÕrarak, birbiriyle uyumlu çalÕúabilen güvenli sistemler geliútiren,
x ønternet teknolojileri sayesinde kamu kurum ve kuruluúlarÕ tarafÕndan sunulan bilgilere eriúimi sa÷layan, elektronik vergilendirme sistemini mümkün kÕlan, vatandaúlarÕn demokratik süreçlere katÕlmasÕ için yöntem ve ölçümlemeler geliútiren (elektronik oy verme),
x ønternet kullanÕmÕnÕn kamu sektöründe ve halk arasÕnda daha yaygÕn hale gelmesiyle yeni ve entegre hizmetler veren,
x Devlet tarafÕndan verilen hizmetlerin özel giriúim ve sivil toplum kuruluúlarÕ ile baúka kuruluúlar tarafÕndan verildi÷i,
x Bilginin araútÕrÕlmasÕ, seçilmesi, analizi ve paylaúÕmÕ için geliútirilecek teknolojilerin kamu görevlilerinin karar verme süreçlerini derinden etkiledi÷i, bu teknolojilerin kullanÕmÕyla birlikte, halk katÕlÕmÕ ve açÕk devlet kavramlarÕnÕn mümkün kÕlÕndÕ÷Õ,
x Kamu sektöründe, elektronik arúivleme ve kayÕt yönetiminin gündelik hayatÕn bir parçasÕ haline geldi÷i,
x Daha geliúmiú ve sürekli geliúmeleri takip eden bilgi teknolojileri yönetiminin var oldu÷u,
x AraútÕrma kaynaklarÕnÕn kullanÕlabilir bilgi sa÷ladÕ÷Õ ve uygulanabilir yöntemler geliútirebildi÷i,
x Devlette gerçekleútirilecek ileri düzeydeki tüm biliúim teknolojisi uygulamalarÕnÕn, politikalar, süreçler, bilgi ve teknoloji ile bütünleútirildi÷i devlettir.
226 ULUSOY-KARAKURT, a.g.e., s. 135.
227 Coúkun Can AKTAN, E-Devlet, http://www.canaktan.org/politika/e-devlet/kavram.htm (Eriúim:
104 A. E-Devletin Geliúim Süreci
Elektronik ve bilgi teknolojilerinin devlet ile vatandaú arasÕndaki etkileúimi artÕraca÷Õ yönündeki de÷iúik düúünce ve öneriler 1960’lÕ yÕllardan beri dile getirilmekle beraber birçok ülke özellikle 1990’lardan sonra elektronik devlete büyük bir heyecanla sarÕlmÕútÕr. Bu ba÷lamda dünyadaki yerel, bölgesel ve ulusal hükümetler, world wide web sayfalarÕ oluúturma çabasÕ içine girmiúlerdir. Bu çabanÕn geliúmesinde web sitelerinin modern kamu yönetiminin temel unsurlarÕndan biri olarak kabul edilmesi düúüncesi yatmaktadÕr. AyrÕca e-devlet, kamu yönetiminin modernleúmesi ve yeniden yapÕlandÕrÕlmasÕ için vizyonlar sunmasÕ nedeniyle, siyasetçilerin, bilim ve devlet adamlarÕnÕn dikkatlerini üzerine çekmeyi baúarmÕútÕr. Bu durum e-devletin, kamu yönetimi, siyaset bilimi, hukuk, sosyoloji, iktisat ve iúletme disiplinlerini içine alan ve disiplinlerarasÕ (multi-disipliner) bir yaklaúÕm gerektiren yeni bir çalÕúma alanÕ olarak ortaya çÕkmasÕna neden olmuútur. Bu yüzden birçok ülke, e-devlet konusu üzerinde kapsamlÕ çalÕúmalar baúlatmÕútÕr228.
ùekil 5’de görülece÷i gibi, e-devletin evrim süreci, úimdiye kadar üç e-devlet modelinin geliútirildi÷ini, dördüncüsünün de geliúmekte oldu÷una iúaret etmektedir229:
Aúama 1: ønternet’in Bilgi PaylaúÕmÕ AmacÕyla KullanÕlmasÕ (Eriúim ve øletiúimin Geliúimi 1993-1998)
Kamu kurumlarÕna ait web siteleri, ønternet’in ilk ortaya çÕkÕúÕndan 1990’lÕ yÕllarÕn sonuna kadar tamamen kullanÕcÕlara bilgi sunulmasÕ amacÕna hizmet etmiútir. Bu aúamada interaktif bir hizmet sunulmasÕ söz konusu de÷ildir230.
Aúama 2: Online (Çevrimiçi) Olarak øúlem YapÕlmasÕ ve Hizmet SunulmasÕ (Proje OdaklÕ Dönem)
Kamu web siteleri 1990’lÕ yÕllarÕn sonundan itibaren bilgi sa÷layÕcÕ modelden iúlemsel modele do÷ru geçiú yapmaya baúlamÕúlardÕr. Bu ilk olarak bir takÕm
228 ùAHøN, a.g.e., ss. 516-517.
229 Mustafa ACAR-Erhan KUMAù, “Türkiye’nin Dönüúüm Sürecinde Anahtar Bir Mekanizma
Olarak E-Devlet, E-Dönüúüm ve Entegrasyon StandartlarÕ”, 2. Ulusal øktisat Kongresi, (20-22 ùubat 2008), D.E.Ü. øktisat Bölümü, øzmir, s. 7.
230 Demokaan DEMøREL, “E-Devlet ve Dünya Örnekleri”, SayÕútay Dergisi, SayÕ: 61, Nisan-
105 formlarÕn internetten indirilmesi (download) ve daha sonra da doldurularak ilgili birime elektronik posta gönderilmesi úeklinde olmuútur.