Usul-ü Hamseyi (Beş İlke) Temel Alan Yorumları

Mu‘tezilenin beş ilkesi; tevhid, adalet, el-menzile beyne’l-menzileteyn, va‘d-va‘îd, emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ani’l-münker’den oluşmaktadır. Bu ilkelerin açıklaması özetle şöyledir: Tevhid, Allah’ın zatına ait sıfatlarda ve bunlara ilişkin

232 Zemahşerî, Keşşâf, 1/373.

233 Zemahşerî, Keşşâf, 1/322-324.

58 hükümlerde tek olması demektir. Bu ilkenin alt başlıkları Allah’ın sıfatları, ahirette görülmesi, halku’l-Kur’ân, araz, cisim, teşbih, mekan gibi konulardan oluşmaktadır.²³⁴ Adalet, Allah’ın kullarına zulmetmemesinin gereği olarak, onları iradelerinde hür bırakması ve işledikleri iyilikler için sevap, kötülükler için ceza görmelerinin gerekliliğini ifade eden Mu‘tezile ilkesidir. Bu ilke çerçevesinde hayır, şer, aslah, istitâat ve insan fiilleriyle ilişkili konular ele alınmıştır.²³⁵

Va‘d, iyilik yapanları ödüllendireceğini vadeden Allah’ın bu sözünden asla dönmemesi ve bu mükafatı vermesi; va‘îd ise, günah işleyenleri cezalandırmakla tehdit eden Allah’ın bu sözünden de vazgeçmemesidir. Bu ilke gereği, büyük günah işleyenlerin tevbe etmeksizin affedilmeleri, Allah’ın adalet sahibi olmasından dolayı caiz değildir.²³⁶

El-Menzile beyne’l-menzileteyn, büyük günah işleyen Müslümanın ne mümin ne de kafir olmayıp, fâsık sıfatı ile ikisinin arasında bir yerde bulunduğu ve tevbe etmediği sürece cehennemlik olacağı inancını ifade eden Mu‘tezile ilkesidir.²³⁷

Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ani’l-münker, iyiliği emretme ve kötülükten uzaklaştırma anlamına gelmektedir ve Mu‘tezileye göre her mümine vaciptir. En azından kalp ile olması durumunda bu ilke gerçekleştirilmiş olur. Mu‘tezile bu esas gereği, zındık ve fâsıklarla cihad etmeyi fazilet, bundan kaçınmayı ise İslam’a karşıt olmakla aynı görmüştür.²³⁸

Zemahşerî’nin tefsir yöntemini ve sınırlarını belirleyen, Mu‘tezilenin bu beş ilkesi olmuş ve tefsirinin tamamına sirayet etmiştir. Örneğin, tevhid ilkesi gereği Allah’ın zatı dışında kadîm bir sıfatı olmadığını savunan Zemahşerî, “Kıyamet gününde Allah hakkında yalan söyleyenlerin yüzlerinin kapkara olduğunu görürsün.

Kibirlenenlerin kalacağı yer cehennemde değil midir?” (Zümer 39/60) ayetinde bahsedilen kişilerin; Allah’ı onun hakkında caiz olmayan evladı ve şerîki olduğunu söylemek gibi sıfatlarla vasfedenler olduğunu ifade etmiştir. Devamında, Mu‘tezilî düşünce dışında kalan bazı fikir sahiplerinin de bu ayet kapsamına girdiğini belirten

234 Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, 1/209, 245 vd.; Muhammed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, çev: Mustafa Öz, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017), 59-60; Osman Aydınlı, Mu’tezile Ekolü, Tarihi ve Öğretisi, (İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018), 251.

235 Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, 1/214, 2/8 vd.; Kemal Işık, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967), 69.

236 Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, 1/218, 2/492 vd.; Aydınlı, Mu’tezile Ekolü, 246.

237 Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, 1/218,2/614; Aydınlı, Mu’tezile Ekolü, 242.

238 Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, 1/228, 2/676, Aydınlı, Mu’tezile Ekolü, 248.

59 bir te’vil yapmıştır: “Ayrıca, Allah’a çirkin fiiller atfederek saçmalayanlar da bu ayette anlatılanlardan uzak değildir. Çünkü bunlar Allah’ın amaçsız yaratmasını, sebepsiz cezalandırmasını, güç yetirilemeyeni yükleyerek zulmetmesini, onun gözle görülen duyu organlarıyla idrak edilen bir varlık gibi cisimleştirilmesini, keyfiyetsiz kaydına bürünerek el, ayak ve yön nispet edilmesini caiz görürler. Başka kadîmler olduğunu iddia ederek Allah’a şerikler kılarlar.”²³⁹

Müfessir burada, ayetin kapsamını dönemindeki mezhepleri eleştiren bir yorumla genişletmiştir. Böylelikle Allah’ın ahirette görülebileceğini kabul eden Eş‘arî ve Mâturîdî düşünceyi, Allah’ı yaratılmışlara benzeten Müşebbihe ile cisim olarak tahayyül eden Mücessimeye dahil etmiştir. Bu yorumun bir tefsir değil, ayeti maksat çerçevesinden çıkaran keyfî, aşırı bir te’vil olduğu açıktır.

Mu‘tezilenin kulların fiillerinde özgür oldukları şeklindeki kabulü, Allah’ın adaletli olmasının bir sonucudur. Bu bağlamda Zemahşerî, “Keşke bu hayatım için önceden birşey yapsaydım, der.” (Fecr 89/24) ayetini, insanların tercihlerini kendilerinin yaptığı ve fiillerinin kendi kasıt ve iradelerine bağlı olduğunun en açık delillerinden kabul etmektedir. Buna binaen “onlar ehl-i Heva ve Bid‘atin dediği gibi itaatten engellenip, isyana mecbur bırakılsalardı buradaki pişmanlık ifadesinin ne anlamı olurdu?” diyerek, iradeyi yok sayan görüş sahiplerini eleştirmiştir.²⁴⁰ Benzer şekilde “Beni kınamayın kendinizi kınayın.” (İbrâhîm 14/22) ayetiyle ilgili olarak

“Eğer durum cebir taraftarlarının dediğini gibi olsaydı ‘beni de kendinizi de kınamayın. Çünkü Allah sizin için küfre hükmetti ve sizi ona zorladı.’ demesi gerekirdi.” ifadeleriyle, kulların mutlak özgür iradeye sahip olduklarını vurgulamıştır.²⁴¹

Zemahşerî, kendi görüşünü destekleyen ayetleri doğrudan diğer mezheplere karşıt delil olarak sunup eleştirirken, onların görüşlerine destek verecek mahiyette olan ayetleri ise mezhep ilkelerine göre te’vil etmektedir: “Bunlar (hakkı) işitmeye güç yetiremezlerdi.” (Hûd 11/20) “Bu ifadeyle, onların hakka kulak vermede aşırı sağır olmaları ve ondan hoşlanmayışları kastedilmiştir. Sanki onlar işitmeye güç

yetiremiyor gibilerdir. Mücbireden kimileri bu ayete görünce kurnazlık yaparak ehl-i Adle saldırırlar. Sanki onlar bütün dillerde insanların “Bu, benim duymaya tahammül

239 Zemahşerî, Keşşâf, 4/31-32. Benzer bir örnek için bkz: (Bakara 2/55), 1/136; (En’âm 6/103), 2/51-52.

240 Zemahşerî, Keşşâf, 4/583-584.

241 Zemahşerî, Keşşâf, 2/503.

60 edemeyeceğim bir sözdür.” şeklindeki kullanımlar yaptığını duymamış gibiler.”²⁴² Burada ehl-i Adl ile Allah’ın adalet vasfına sahip olduğunu savunan Mu‘tezileyi, Mücbire ile Sünnîleri özellikle de Eş‘arîleri kastetmektedir. Görüldüğü üzere Zemahşerî kendini ifade ederken devamlı diğerleriyle bir kavga halindedir. Bu, onun sert, mutassıp kişiliği ile alakalı olabileceği gibi dönemin mezhebî atmosferinin bir etkisi de olabilir.

Zemahşerî, felsefeye eleştirel yaklaşmaktadır.²⁴³ Bu eleştiri noktalarından birinin, felsefeciler ile kelamcıların, kötülük problemi ve kulların özgür iradesine ilişkin farklı tanımlamalarından kaynaklandığı anlaşılmaktadır: “O, sizi yaratandır.

Böyle iken kiminiz kâfir, kiminiz mümindir. Allah, yaptıklarınızı hakkıyla görendir.”

(Teğâbun 64/2) “Eğer dersen ki; evet, kullar küfrü kendileri işler, ancak filozofların ilmine göre eğer Allah küfrü yaratırsa, kullar küfürden başka bir şey yapamaz ve tercihte bulunamazlar. Kötülüğün yaratılması ile kötü fiilin yaratılması aynı şey değil midir? Bu tıpkı, yol kesmekle meşhur olmuş birine keskin bir kılıç verip, onun da özgür bir canı, mümini öldürmesi gibi değil midir? Bu durumda keskin kılıcı verenin tıpkı katil gibi yerilmesi, ceza verilmesi uygun değil midir? Hatta sebebiyet verenin kınanması daha fazla olmaz mı? Ben de derim ki: Biz biliriz ki Allah, hikmet sahibidir.

Kötü kimsenin kötülüğünü de bilir, ondan uzak duran kimseyi de bilir. Biz biliriz ki, Allah’ın bütün fiilleri güzeldir. Kötülük işleyenin fiillerini yaratır, bunda bir güzellik olması gereklidir ve güzel bir yön vardır. Bu güzel yön bize gizli kalabilir, onun güzelliğini göremeyiz. Allah’ın birçok mahlûkatında bizleri davet ettiği güzelliklere cahil kaldığımız gibi kötü görünen işlerdeki iyiliği de idrak edemeyebiliriz.”²⁴⁴

Zemahşerî el-menzile beyne’l menzileteyn ilkesiyle ifade edilen ve insanları inanç bakımından üç gruba ayıran mezhep düşüncesini savunmak için, olası eleştirilere tefsirinde şöyle cevap vermiştir: “Doğrusu bu Kur’ân en doğru yola götürür ve yararlı iş yapan müminlere büyük ecir olduğunu, ahirete inanmayanlara can yakıcı bir azap hazırladığımızı müjdeler.” (İsrâ 17/9-10) “Allah burada neden takva sahibi

242 Zemahşerî, Keşşâf, 2/356.

243 Bkz. Tez metni “Felsefe Eleştirileri” başlığı, 175.

244 Zemahşerî, Keşşâf, 4/399. Felsefecilere göre, her şeyi bilen, gücü yeten ve yaratan, müşfik, merhametli Tanrı tasavvuru, aynı zamanda, kötülükleri bilen, isteyen ve yaratan Tanrı, şeklinde bir yoruma da izin vermektedir. (Necip Taylan, “Din Felsefesinde Kötülük Problemi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11-12, (1993-1994), 48). Mu‘tezile, kulun sorumluluğunu ortadan kaldıracağı gerekçesiyle kötü fiilleri kulların kendi yarattığını düşünmektedir. (Metin Özdemir,

“Kötülük Problemine Felsefî ve Kelamî Açıdan Mukayeseli Bir Yaklaşım”, İslâmî Araştırmalar, 27/3 (2016), 246-247).

61 müminlerden ve kafirlerden bahsedip, fâsıklardan bahsetmedi? dersen şöyle cevap veririm: O zaman Müslümanlar ya takvalı mümin ya da müşrikti. -Bu ikisinin arasında kalan- el-menzile beyne’l-menzileteyn ashabı sonradan ortaya çıkmıştır.”²⁴⁵

Müfessir “Rableri, onlara şu karşılığı verdi: Ben, erkek olsun, kadın olsun, sizden hiçbir çalışanın amelini zayi etmeyeceğim.” (Âli İmrân 3/195) ayetini va‘d ve va‘îd ilkelerinin delillerinden saymıştır. Bunun aksini iddia edenleri, cahil olmakla ile itham etmiştir: “Rabbena ifadesi, Allah’ın kulların duasına güzel şekilde icabet etmesi ve onları mükâfatlandırmak için zorluklara, meşakkatlere sabretmelerini haber vermektedir. Ayrıca Allah hakkında kuruntulara kapılan tembellerin bu tamahlarını kesip, cehalet ve zekâ eksikliği sebebiyle ameller ile sevap kazanılamayacağını düşünenlerin, haklı olmadığını tescil etmektedir.”²⁴⁶ “Zekâ eksikliği olan cahiller”

onun genel tavrından da anlaşılacağı üzere Mu‘tezilî olmayanlardır. Allah’ın dilerse, büyük günah işleyen mümin kulunu, tevbe etmeksizin bağışlayabileceği şeklindeki Sünnî inancı; “güzel amelde bulunmadan ya da kötü amellerden sakınmadan cennete girmeye iman etme" olarak ifade etmiştir.

Kendi mezheplerinden olmayan Müslümanları, inanmayanlardan daha sert eleştirdiği görülmektedir. Bu durumu şöyle açıklamıştır: “Eğer biz sana sebat vermiş olmasaydık, az kalsın onlara biraz meyledecektin. O zaman, hiç şüphesiz sana hayatın ve ölümün sıkıntılarını kat kat tattırırdık.” (İsrâ 17/74-75) “Neredeyse ifadesi meylin azlığını göstermesine rağmen, şiddetli bir tehdit ve iki dünyada da iki kat azap ile uyarılmıştır. Bu, çirkin fiili işleyen kişinin kıymeti ve konumu ne kadar yüksek olursa, o fiili işlemesinin o kadar çirkin olacağına dair açık bir delildir. Bu sebepledir ki ehl-i Adl ve Tevhid üstatları, Mücbirenin çirkin fiilleri Allah’a isnad etmelerini çok büyük bir günah olarak değerlendirmiştir. Yine bu ifade, aşırı kimselere gösterilen en küçük yakınlığın bile, Allah’ın gazabını çekmeye sebep olduğunu göstermektedir.²⁴⁷ Zemahşerî’ye göre alim, aynı zamanda ilmiyle amil olandır.²⁴⁸ Bu bakımdan bilgi sahibi olmalarına rağmen, yanlış inanca sahip olan “diğerleri”, ilimlerine uygun davranmadıkları için daha çok kınanmayı hak etmiş olmaktadırlar. Onlara karşı az bir yumuşamanın dahi gazaba sebep olacağını belirtmesi, onun diğerlerine olan katı davranışlarının arka planını açıklamaktadır.

245 Zemahşerî, Keşşâf, 2/595.

246 Zemahşerî, Keşşâf, 1/426.

247 Zemahşerî, Keşşâf, 2/625.

248 Zemahşerî, Keşşâf, 2/429; 4/11.

62 Zemahşerî, “Allah’a çağıran, salih amel işleyen ve ‘kuşkusuz ben Müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü kimdir.” (Fussilet 41/33) ayetinin tefsiri sadedinde burada bahsedilen kimse ile ilgili çeşitli rivayetlere yer vermiştir. İbn Abbas’a göre ayet, İslam’a davet eden, Rabbi ile arasındaki işlerde salih amel işleyen ve kendine yol olarak İslam dinini benimseyen Hz. Peygamber’den bahsetmektedir.

Yine İbn Abbas’tan gelen başka bir rivayette, bu kimselerin, Sahabe olduğu söylenmiştir. -Şayet rivayet sahihse- Hz. Aişe “Biz bu ayetin müezzinler hakkında indiğinden şüphe duymazdık” diyerek, bu ayeti bir gruba tahsis etmiştir. Zemahşerî bu rivayetleri zikrettikten sonra, ayetin şu üç özelliği taşıyan herkesi kapsadığı şeklinde bir te’vil yapmıştır: “İslam dinine inanan muvahhid kimse, hayır işleyen kimse ve hayra davet kimse. Bu kimseler ancak ehl-i Tevhid ve Adalet ehlinin ilmiyle amel edip, Allah’ın dinine çağıran kimselerdir.”²⁴⁹ Müfessirin bu tanımlamasıyla Mu‘tezile mensuplarını kastettiği açıktır. Görüldüğü üzere Zemahşerî açısından bütün kapılar, Mu‘tezilenin inancı dışında, başka sahih bir inanç olmadığı sonucuna açılmaktadır.

Müfessir “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır.” (Âli İmrân 3/104) ayetinin tefsirinde ise mezhebin beş ilkesinden biri olan; iyiliği emredip kötülükten sakındırmanın, ayette geçen teb‘îz edatı sebebiyle farz-ı kifâye olduğunu belirtmiştir.

Bu noktaya neden odaklandığını takip eden açıklamaları ortaya koymaktadır: “Çünkü, herkes iyi ile kötüyü ayırt edecek bilgi seviyesinde değildir. Cahil kişi, bu işteki öncelik sırasını ve nasıl uygulanacağını bilemeyerek, yanlışlıkla kötülüğü emredip, iyilikten men etme gibi bir hataya düşebilir. Ya da bu kişi, kendi mezhebindeki hükmü

bilir ancak arkadaşının mezhebini bilmez, bundan dolayı da onu münker olmayan bir şeyden men etmiş olabilir.” Zemahşerî burada fıkhî mezhepleri kastetmiş olmalıdır.

Çünkü ona göre itikadî anlamda tek doğru, Mu‘tezile mezhebinin düşüncesidir.

Devamında cahil kişinin yumuşak davranılması gereken yerde sert, sert davranılması gereken yerde yumuşak bir tavır sergileyebileceğini söyleyen Zemahşerî, böylelikle muhatabın inat ederek inkârını artırma ihtimalinden bahseder. Yine kötülüğü ayırt etme ve ondan sakındırma yöntemini bilmeyen kimsenin, gardiyan ve cellat gibi kendilerini münkerden yasaklamanın anlamsız olduğu grupları da bundan, men edebileceğini söylemiştir.²⁵⁰

249 Zemahşerî, Keşşâf, 4/88-89.

250 Zemahşerî, Keşşâf, 1/370-371.

63 Örneklerde görüldüğü üzere, Mu‘tezilenin beş ilkesi, müfessirin Kur’ân’ı anlama ve yorumlama yöntemini de belirleyici etkenlerden birisidir. O, bir yandan ayetleri izah ederken, diğer yandan dönemindeki itikadî mezheplerle mücadelesini devam ettirmiştir. Bu açıdan Keşşâf birçok ayetin tefsirinde görüldüğü üzere, adeta Mu‘tezile müdafaası özelliği taşımaktadır.