Tur Operatörleri ve Seyahat Acentaları

Ekoturizm alanında tur organizasyonu ve uygulanması konusunda tur operatörleri, outgoing seyahat acentaları ve incoming (karşılayıcı-yerel) seyahat acentaları olmak üzere üç tip işletme faaliyet göstermektedir. Tur operatörleri potansiyel turistler her çeşit tur düzenleyen işletmelerdir. Değişik hizmeler organize ederek, esas üretici işletmelerle müşteriler arasında aracılık görevi yaparlar (Hacıoğlu, 2006, 83). Ekoturizm alanında tur

Özel Sektör

STK’lar Yerel Halk

düzenleyen operatörler de ekoturisti seyahat edeceği yere götüren, ona seyahati boyunca gerekli olacak konaklama, ulaşım, yeme-içme, eğlence vb. hizmetleri birleştiren; turiste gerekli bilgileri sağlayan; özellikle de ekoturizm konusunda hizmet verebilecek bir rehber sunan (Newsome, 1997, 6; Fennell, 2002, 84) ve bu hizmetleri bir paket halinde seyahat acentalarına, diğer perakendecilere ve müşterilere satan işletmelerdir (Weaver, 2001, 145).

Uzmanlaşmış pazarlarda ekoturizm operatörleri turistlerin istekleri doğrultusunda çeşitli aktiviteler (yaban hayatı gözlemleme), küçük bölgelere turlar (Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası) ve ulaşım aracı kullanarak gerçekleştirilen ekoturizm aktiviteleri (bisikletli doğa gezisi) sunabilmektedirler. Uzmanlaşmış operatörler kitle pazarındaki operatörlere kıyasla avantajlara sahiptirler (Fennell, 2002, 84). Çizelge 9’da büyük ölçekli pazara hitap eden tur operatörü ile uzmanlaşmış tur operatörü arasındaki farkları göstermektedir (Swarbrooke, 1999, 277):

Çizelge 9. Büyük Ölçekli Pazara Hitap Eden Tur Operatörü ile Uzmanlaşmış Tur Operatörü Arasındaki Farklar

Değişken Büyük Ölçekli Küçük Ölçekli

Çevresel etki Yüksek Düşük

Ekonomik etki Kişi başı harcama düzeyi düşük

Yararlar az

Yüksek düzeyde sızıntı

Kişi başı harcama düzeyi yüksek

Yararlar geniş

Düşük düzeyde sızıntı Sosyo-kültürel etki Yüksek Düşük

Yerel halk ile ilişkiler Formal Kurumlaşmış Informal Kişisel Destinasyon Düşük Yüksek

Turist tipi Destinasyona ilgisiz ve duyarsız

Destinasyona ilgili ve duyarlı

Kaynak: Swarbrooke, John. (1999). Sustainable Tourism

Management. (2nd Edition), London: CABI Publishing, s.277.

Bu avantajların yanı sıra uzmanlaşmış küçük ölçekli operatörlerin bazı zorlukları da bulunmaktadır. Örneğin, daha az sayıda destinasyonda daha az tatil seçeneği sunmaktadırlar. Daha az sayıda dağıtım kanalları kullanırlar. Yerel tedarikçilerle iletişime geçme güçleri daha zayıftır. Bir diğer sorun ise bir turistin tek bir bölgeye yoğunlaşmış olmasıdır. Fennell (2000, 279) bu durumu “yumurtaların hepsi bir sepetin içinde” şeklinde nitelendirmektedir.

Destinasyonda yaşanabilecek herhangi bir politik ya da ekonomik problemler operatör için büyük sorunlara neden olabilecektir. Swarbrooke (1999, 279) operatörlerin, sadık müşterilere yoğunlaşarak; yüksek kalitede hizmet sunarak; kitle pazarından farklı ürünler sunarak ve kitle turistlerinden elde edilen gelirle kıyaslandığında daha fazla gelir elde edebilecek bir fiyatlandırma oluşturarak bu sorunların üstesinden gelebileceklerini ifade etmiştir.

Outgoing (turist gönderen) seyahat acentaları ekoturistler ile seyahate çıkmadan önce, kendi ülkelerinde, paket turla ilgili olarak iletişime geçen işletmelerdir. Bu acentalar ulaşımı düzenlemekte ve ekoturistlerin istekleri doğrultusunda incoming acenta tarafından sağlanan tur paketini birleştirebilmektedir. Ayrıca bu acentalar incoming (yerel karşılayıcı) seyahat acentalarından komisyon alarak çalışmaktadırlar. Bazıları kendilerini yurtdışı tur operatörü olarak adlandırılmayı tercih etse de gerçekte herhangi bir turu yönetmemektedirler. Incoming seyahat acentaları ise, outgoing acentaların uygun tur paketleri bulabilmelerine yardımcı olurlar. Bu acentalar tur operatörünün hazırladığı farklı yapılardaki ekoturlar hakkında ayrıntılı bilgiye sahiptirler ve bu konuda uzmanlaşmış işletmelerdir. Genellikle yabancı dil bilen personel çalıştırırlar ve tur operatörlerinden komisyon alarak çalışırlar. Bu acentalar da outgoing acentalar gibi tur operatörü olarak adlandırılmayı tercih etse de gerçekte herhangi bir turu yönetmemektedirler (Newsome, 1997, 6).

Bu sınıflandırma çoğu zaman bazı karışıklara da yol açabilmektedir. Örneğin ekoturist outgoing seyahat acentasını atlayabilir, ya da incoming acentayı atlayabilir ya da her ikisini de atlayarak direk tur operatörü ile iletişime geçebilir. Ayrıca bazı büyük işletmeler hem incoming acenta, hem de tur operatörü gibi davranabilmekte; outgoing acentalara hem uygun tur paketi bulabilmekte hem de rehberlik hizmeti sunabilmektedirler (Newsome, 1997, 7).

Tur operatörleri ekoturizm endüstrisinde oldukça önemli bir yere sahiptir (Higgins, 2001, 535). Uluslararası pazarlarda birçok destinasyon için

ekoturizm ürününü hazırlayan ve satışını yapan bu işletmeler ekoturizme yönelik seyahatleri yönlendirmektedirler. Ekoturizme yönelik uluslararası talebin özellikle gelişmiş ülkelerde yoğun olması ve işletmelerin de daha çok bu ülkelerde faaliyet göstermesi, tur operatörlerinin bu endüstri üzerindeki sorumluluklarını da arttırmaktadır. Günümüzde tur operatörleri ekoturizm ürünlerine yönelik çeşitli markalar oluşturarak bu ürünlerini uluslararası pazarlarda sunmaktadırlar. Bugün birçok ülkede doğa tur operatörü olarak faaliyet gösteren çok sayıda işletme bulunmaktadır. Yine birçok tur operatörü doğa turları, ekoturlar adı altında çok sayıda ürünün bu piyasalarda satışını yapmaktadırlar (Demir ve Çevirgen, 2006a, 83; Dizdareviç, 2010, 25). Örneğin, Hawkins’in (1994) belirttiğine göre 1991 yılında Amerika’da 275 doğa temelli tur operatörü faaliyet göstermiştir. Econsult’un (1995) yaptığı çalışmaya göre ise 1995 yılında Avustralya’da 598 doğa temelli tur operatörü bulunmaktadır (Thomlinson ve Getz, 1996, 187).

Bu işletmeler potansiyel müşterilerini seyahat öncesi ekoturizm destinasyonları ile ilgili kataloglar, broşürler, yaban hayatı ve ekosistemler konusundaki tanıtım filmleri, CD’ler ve web siteleri vasıtasıyla geniş ölçüde bilgilendirme olanaklarına sahiptirler. Bunun yanında müşterilerine seyahat sigortaları sağlamakta ve satın aldıkları ürünün kalitesi açısından bir güvence de oluşturabilmektedirler (Wood, 2002, 34).

Ekoturizm pazarlaması ile ilgili önemli bir tehlike, ekoturizmin moda bir pazarlama terimi olarak yanlış anlaşılması ve istismar edici bir şekilde kullanılmasıdır. Yeşilin sattığına hiç kuşku yoktur. “Eko” ön ekiyle sunulan hemen her şey ilgi çekmekte ve satışı artmaktadır. Bu yüzden son yıllarda seyahat alanında yapılan reklamlarda eko tur, eko seyahat, eko tatil, eko macera, eko gezi, eko safari, eko harcama ve elbette ekoturizm gibi referanslar çoğalmıştır. Oysa birçok tur operatörünün ekoturizm ürünü olarak pazarladığı ürünlerde ve destinasyonlarda ekoturizmin ilkelerine ters düşen uygulamalar görülebilmektedir. Bu durum ziyaretçileri hayal kırıklığına uğratmakta ve onların memnuniyetini azaltmaktadır (Demir ve Çevirgen, 2006a, 85).

1993 yılında TIES, “Ecotourism Guidelines for Nature Tour Operators- Tur Operatörleri için Ekoturizm İlkeleri” adı altında ekotur operatörlerinin izleyebilecekleri bir dizi standartların belirlendiği bir rehber kitap yayınlamıştır. Bu rehber kitap dünya geneline yayılmış ve binlerce organizasyon tarafından çeşitli dillerde basılarak çoğaltılmıştır. Bu rehbere göre bir ekotur operatörünün uyması gereken ilkeler aşağıdaki gibi belirtilmiştir (Wood, 2002, 14):

 Turistleri seyahat konusunda bilgilendirmelidir.  Turistlerin etkilerini en aza indirmelidir.

 Tur operatörlerinin etkilerini ez aza indirmelidir.  Eğitim sağlamalıdır.

 Korumaya katkıda bulunmalıdır.  Yerel halktan istihdam sağlamalıdır.

 Çevreye duyarlı konaklama imkanı sunmalıdır.

Ekoturizm ürününü talep eden potansiyel müşterilerin bu gibi durumlarda gerçek ekoturizm ürününü seçme konusunda bilinçli davranmaları gerekmektedir. Kendilerine yanıltıcı bilgiler verilse de onlar iyi bir ekoturda olması gereken temel özellikleri aramalı, bunları kapsamayan turları satın almamalıdırlar. İyi bir ekoturda olması gereken özellikler şunlardır (Wood, 2002, 23):

 Ziyaret edilecek yerin çevresi ve kültürü hakkında yeterli bilgi sağlamalıdır.

 Ziyaretlerinden önce yazılı olarak ve tur süresince de sözlü olarak ziyaretçilere davranışları ve uygun giyim tarzları ile ilgili olarak tavsiyelerde bulunulmalıdır.

 Turistlere destinasyona vardıklarında bölgenin çevresi, coğrafi, sosyal ve politik özellikleri ile ilgili olarak detaylı bir brifing olanağı sunmalıdır.  Seyahat süresince iyi eğitimli yerel rehberler vasıtası ile kapsamlı

rehberlik hizmetleri sağlamalıdır.

 Yerel halkla sadece ticari olarak alışveriş anlamında bir iletişim değil aynı zamanda onlarla karşılıklı etkileşimi sağlayacak bir tanışma fırsatı tanımalıdır.

 Yerel halkın günlük yaşamını ve geleneklerini tanıma ve öğrenme fırsatı sağlamalıdır.

 Yerel sivil toplum örgütlerine destek sağlamak için fırsatlar sunmalıdır.  Ziyaret edilen tüm park veya arkeolojik alanların giriş ücretlerinin tam

olarak ödenmesini temin etmelidir.

 Yöre ile uyumlu konaklama imkanları sunmalıdır.

Tur operatörlerinin sorumlulukları açısından ekoturizm ve sürdürülebilir turizm konusunda geçekleştirdikleri çeşitli gönüllü girişimler olumlu sonuçlar vermektedir. Örneğin Mart 2000 yılında UNEP, UNWTO ve UNESCO’nun (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization-Birlemiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu) desteği ile tur operatörlerinin sürdürülebilir turizmin gelişmesi için bir araya gelerek oluşturdukları "Tur Operatörleri Girişimi" (Tour Operators Initiative - TOI) başarılı bir gönüllü birlikteliktir. 12 tur operatörü ve belirtilen uluslararası örgütlerden bir temsilci ile yönetilen bu birliğin temel amacı, sürdürülebilir turizmin gelişmesi ve yönetimini ileri düzeye götürmek ve tur operatörleri arasında sürdürülebilir gelişme için ortak bir sorumluluğun oluşturulmasını teşvik etmektir. Bu temel amacı gerçekleştirmek için dünyanın çeşitli bölgelerinden diğer gruplarla (oteller, havayolu şirketleri, yerel yönetimler, sivil toplum örgütleri, tüketici birlikleri, seyahat acentaları vb.) birlikte çalışma grupları oluşturmakta ve turizmin sürdürülebilirlik ilkeleri ile uyumlu olarak gelişmesi için çaba göstermektedirler. Bu girişim gönüllü olup, kar amacı gütmemekte; büyüklüklerine ve coğrafi bölgelerine bakılmaksızın tüm tur operatörlerine açık olarak faaliyet göstermektedir (Demir ve Çevirgen, 2006a, 87; Altan, 2006, 78; TOI, 2003, 8). TOI’nin başlatılmasından bu yana TOI Sekreterliği, sürdürülebilirlik ilkelerini faaliyetleriyle etkin olarak bütünleştiren üyelerini “iyi örnek” olarak belirlemiştir. Bu örnekler “Sürdürülebilir Turizm-Tur Operatörlerinin Katkıları” adlı raporda derlenmiştir. Bunun amacı tur operatörlerinin sürdürülebilirlik konusunda girişimlerde bulunabildiklerini göstermektir (TOI, 2003, 7) Birliğin günümüzde 1’i Türkiye’den olmak üzere farklı ülkelerden toplam 16 üyesi bulunmaktadır. Bu üyeler aşağıdaki gibi sıralanabilir (http://www.toinitiative.org/);

 Accor (Fransa)  Andes Nativa (Şili)  Atlas Voyages (Fas)

 Aurinkomatkat-Suntours (Finlandiya)  Steppes Discovery (İngiltere)

 Dynamic Tours (Morokko)

 Kuoni Travel Holding Ltd. (İsviçre)  NES Travel (Türkiye)

 REWE-Touristik (Almanya)

 Sahara Tours International (Morokko)  Settemari (İtalya)

 Studiosus (Almanya)  TLB Destinations (Lübnan)  Transat A.T. Inc.

 Travel Walji’s PVT (Pakistan)  TUI Travel PLC

Ekoturizm sektöründe faaliyet gösteren seyahat acentaları uluslararası tur operatörleri kadar baskın bir rol oynamamakla birlikte, özellikle internet üzerinden ekoturizm ürünlerindeki satışların artması onların önemini de arttırmaktadır. Amerika Seyahat Endüstrisi Birliği’nin raporu, 1999 yılında bir önceki yıla göre %54 oranında artışla 52 milyondan fazla kişinin internet yolu ile ekoturizm seyahatlerini planladığını göstermektedir (Wood, 2002, 34). İlk dönemlerde ekoturizm az sayıda küçük işletmeler tarafından sınırlı tur programları ile gerçekleştirilirken, günümüzde çok sayıda yeni işletmeler de ekoturizm pazarına girmiş durumdadır (Patterson, 2007, 78).

Ekoturizm destinasyonlarında bulunan karşılayıcı acentalar, ekoturizm endüstrisinin standartlarına uygun ürünlerin sağlanmasında önemli bir sorumluluk üstlenmektedirler. Bu acentalar turlarda nitelikli rehberler, uygun taşıma araçları, konaklama tesisleri, restoranlar ve yerel halkla turistlerin karşılıklı etkileşimi gibi hizmetleri sağlaması bakımından ekoturizmin başarısında önemli bir paya sahiptir. Bu işletmeler yerel halk ile işbirliği içinde

çalışmalı, onların yerel ürünlerini, el sanatlarını satmaları için fırsatlar yaratmalıdırlar. Yerel halka sağladıkları ekonomik katkılarla birlikte, çevre konusundaki bilinci geliştirmeye yönelik eğitim faaliyetlerini de desteklemeli, onların yerel, doğal ve kültürel değerlerine sahip çıkmalarını teşvik etmelidirler (Wood, 2002, 35).

Ekoturistler eğitimli ve çok okuyan bilinçli bir profile sahip oldukları için, onların farklı deneyimler sağlamaları konusunda seyahat acentalarının doğal, kültürel ve macera ile ilgili çekicilikler ve hizmetler konusunda yeterli bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Seçilen ülkede hangi aktivitelerin gerçekleştirilebileceğini ve hangi operatörün daha kaliteli hizmet sunabileceğini bilmelidir. Bunun yanı sıra tur öncesi turistin sahip olması gereken bilgileri kendisine de aktarabilmelidir. Destinasyonun coğrafyası, flora ve faunası, kültürü, sorumlu turistin nasıl davranması gerektiği gibi konularda turiste ön bilgi vermek onların eşsiz bir seyahat deneyimi yaşamalarını sağlayacak, doğa ve kültür üzerindeki etkilerini en aza indirecek ve gelecekte tekrar tercih edilme imkanı sunacaktır (Patterson, 2007, 78).

2002 yılında Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRSAB) tarafından Türkiye’deki seyahat acentalarının ihtisas alanlarının tespit edilmesi amacı ile 1.182 seyahat acentasının yanıt verdiği bir araştırma yapılmıştır. Anket soru formlarında birçok ihtisas alanı belirlenmiş ve seyahat acentasının aktif olduğu alanları işaretlemesi istenmiştir. Sonuçlar çizelge 10’da görülmektedir (Serengil, 2005, 292):

Çizelge 10. Türkiye’deki Seyahat Acentalarının İhtisas Alanları (2002)

İhtisas Alanı Alanı İşaretleyen Seyahat Acentası Sayısı Kültür-Anadolu Turları 671 Incoming (Operatör) 607 Günlük Şehir Turları 526 Toplantı-Kongre 510 Biletleme 481 Araba Kiralama 441 Incentive 422

Çizelge 7. (Devam)

İş Seyahatleri 418

Termal-Sağlık Turizmi 390

Hafta sonu Turları 389

Yurtiçi Turlar (TC vatandaşı) 386 Yurtdışı Turlar (TC vatandaşı) 377

Günlük Tekne Turları 352

İnanç Turizmi 331

Incoming (Temsilci Acenta) 331

Yat Turizmi 321

Satış Acenteliği (Bayilik) 314

Cip Safari 245

Kayak Turları 230

Dağ/doğa yürüyüşü 230

Gençlik Turları 225

Sportif-Özel İlgi Turları 210

Rafting 202 Sualtı Dalış 187 Eğitim Organizasyonu 187 Hac Organizasyonu 171 Umre Organizasyonu 160 Golf Turizmi 156 Üçüncü Yaş Turları 140 Dağcılık 122 Kurvaziyer Seyahat 84 Binicilik 77 Flora-Fauna 77

Engellilere Özel Seyahatler 69

Kuş Gözlemciliği 69

Yamaç Paraşütü 58

Karavan-Kamping 53

Av Turizmi 16

Futbol Kampları 10

Kaynak: Serengil, Melih. (2005). Ekoturizm ve Türkiye’deki Seyahat Acentalarının Ekoturizm Etkinlikleri, 1. Bursa Turizm

Sempozyumu, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, s.292.

Çizelgeye göre Türkiye’de seyahat acentalarının en çok faaliyet gösterdikleri alanın kültür-Anadolu turları olduğu görülmektedir. İkinci sırada incoming (karşılayıcı) faaliyeti, üçüncü sırada günlük şehir turları gelmektedir.

Dörüdüncü sırada yer alan faaliyet alanı olarak toplantı-kongre organizasyonları gerçekleştirdikleri, beşinci sırada ise biletleme hizmeti sundukları belirlenmiştir.

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın internet adresinde yer alan değişik hizmet sınıflarından 3.364 seyahat acentasının kapsadıkları ekoturizm etkinliklerinin değerlendirilmesi sonucunda elde edilen bulgular Çizelge 11’de verilmektedir.

Çizelge 11. Seyahat Acentalarının Yaptıkları Ekoturizm Etkinliklerinin Sayısal Dağılımı

Seyahat Acentaları Grup Sayı Y a m a ç P a ra şü tü D a ğ cı lı k D a ğ /D o ğ a Y ü rü y ü şü R a ft in g A tl ı D o ğ a Y ü rü yü şü F lo ra /F a u n a K u ş G ö zl e m ci liğ i B a lı kçı lı k K a m p /K a ra va n S u a lt ı D a lı ş B isi kl e t A 2.797 561 109 214 199 76 76 67 1 50 177 4 B 224 - - - 1 - C 343 2 15 20 7 4 5 4 - 4 17 - Toplam 3.364 58 124 234 206 80 81 71 1 54 195 4 * 10’dan az yanıt alınan ihtisas alanları tabloya dahil edilmemiştir. Kaynak: Serengil, Melih. (2005). Ekoturizm ve Türkiye’deki Seyahat Acentalarının Ekoturizm Etkinlikleri, 1. Bursa Turizm

Sempozyumu, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, s.293.

Çizelgeye göre verilerin toplandığı seyahat acentalarından 343’ü C grubu, 224’ü B grubu, 472’si geçici A grubu ve 2.325’i A grubu işletme belgesine sahip acentalardan oluşmaktadır (Serengil, 2005, 293). 1972 yılında TURSAB (Türkiye Seyahat Acentaları Birliği) tarafından yayınlanan Türkiye Seyahat Acentaları Yönetmeliği’nde 2007 yılında yapılan değişikler sonucunda “Geçici A Grubu” ifadesi kaldırılmıştır (TÜRSAB, 2007). Bu nedenle TÜRSAB tarafından yapılan bu çalışmada günümüz koşullarına uygunluğu açısından Geçici A Grubu Seyahat Acentası, A Grubu Seyahat Acentası olarak değerlendirilmiştir.

Aşağıda yer alan grafiğe (Şekil 18) göre seyahat acentaları tarafından en çok gerçekleştirilen ekoturizm aktivitesi dağ/doğa yürüyüşü olarak görülmektedir. Ardından sırasıyla rafting, sualtı dalış, dağcılık, flora/fauna, atlı doğa yürüyüşü, kuş gözlemciliği, yamaç paraşütü, kamp/karavan, bisiklet ve balıkçılık aktiviteleri gelmektedir. Bu etkinlikler arasında yayla turizmi görülmemektedir. Yayla turizminin, diğer etkinlikler içerisinde, örneğin dağ/doğa yürüyüşü aktivitesinin içerisinde “yaylalara düzenlenen doğa yürüyüşü faaliyeti” olarak değerlendirilmiş olması muhtemeldir. Bunun yanı sıra cip safari aktivitesinin de hangi etkinlik kapsamında değerlendirildiği bilinmeyen diğer bir husustur (Serengil, 2005, 294).

0 50 100 150 200 250 Trek king Raf ting Sua ltı D alış Dağ cılık Flor a/Fa una Atlı Doğ a Y ürüy üşü Kuş Göz lem ciliğ i Yam aç P araş ütü Kam p/K arav an Bis ikle t Bal ıkçı lık

Şekil 18. Seyahat Acentalarının Yaptıkları Ekoturizm Aktivitelerinin Sayısal Dağılımı

Kaynak: Serengil, Melih. (2005). Ekoturizm ve Türkiye’deki Seyahat Acentalarının Ekoturizm Etkinlikleri, 1. Bursa Turizm

Sempozyumu, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, s.294.