Nitel araştırmalarda en sık kullanılan veri toplama araçları görüşme, gözlem ve döküman inceleme yöntemleridir. “Görüşme, insanların bakış açılarını, deneyimlerini, duygu ve algılarını belirlemede kullanılan veri toplama yöntemidir” (Yıldırım ve Şimşek, 2013. s. 46). Bu bağlamda araştırma verileri, araştırmacı tarafından geliştirilmiş yarı yapılandırılmış bir görüşme formuyla toplanmıştır. Alanyazın taramasının ardından araştırmanın amacına uygun şekilde öğrencilerin akademik ve sosyal beklentilerinin karşılanma düzeyini belirlemeye yönelik oluşturulan yarı yapılandırılmış görüşme formu yüz yüze görüşme yöntemi ile uygulanmıştır. “Yarı yapılandırılmış görüşme, sabit seçenekli cevaplamanın yanında ilgili konuda derinlemesine gidebilmeyi bir araya getirir” (Büyüköztürk vd., 2014. s. 152). Araştırmada standartlaştırılmış açık-uçlu görüşme stratejisinin kullanılmasının uygun olacağı düşünülerek uygulamaya geçirilmiştir. Açık uçlu görüşme stratejisinde sorular önceden belirlenir ve tüm katılımcılara aynı sorular
52
sorulur. Görüşme formunun hazırlanmasında kolay anlaşılır, açık uçlu sorular sorma, yönlendirmekten kaçınma, alternatif sorular ve sondalar hazırlama ilkeleri dikkate alınmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Görüşme formu, alanyazına göre oluşturulmuştur (Ek 2). Görüşme formu iki bölümden oluşmaktadır: (i) Katılımcıların eğitim düzeyi, eğitim dönemi, öğrenim görülen eğitim kurumu ve bölümü, gelinen ülke, yaş ve cinsiyet gibi kişisel bilgilerin yer aldığı birinci bölüm ve (ii) araştırmanın ana sorularının, sonda tipi soruların bulunduğu ikinci bölüm. Formların hazırlanma sürecinde ilgili literatür taranmış, elde edilen bilgilere dayalı sorular oluşturulmuştur. Taslak hali 11 sorudan oluşan görüşme formuna son şekli verilmeden önce çalışma grubunda olmayan üç öğrencinin görüşleri alınarak gerekli düzeltmeler yapılmıştır. Bununla birlikte Türkçe dil uzmanı, alan uzmanı ile ölçme ve değerlendirme uzmanlarının görüşleri alınarak forma son hali verilmiştir. Son hali verilen görüşme formunda belirlenen soruların yanında, ana soruların anlaşılmaması veya yanlış anlaşılması, başka bir ifadeyle, katılımcıya sorulan soruları katılımcı için daha anlaşılır hale getirmek amacıyla sonda tipi sorular da kullanılmıştır.
Verilerin toplanmasında nitel araştırmalarda iç ve dış güvenirliği artırmak amacıyla uyulması önerilen stratejiler uygulanmıştır. Yapılan görüşmeler, araştırmanın dış güvenirliğini artırmak amacıyla, aynı özelliklere sahip, benzer sosyal ortam ve benzer yaşam süreçlerini paylaşan kişilerden veya öğrencilerden toplanmıştır. Çalışmanın iç güvenirliğini artırmak amacıyla, görüşme sırasında araştırmacı ile katılımcı arasındaki etkileşimin olabildiğince uzun bir süreye yayılması sağlanmıştır. Araştırmacı görüşmeler esnasında katılımcıları etkilememeye çalışmış, sorduğu sorulara yanıt gelmediğinde ya da istenilen cevaba ulaşılmadığında aynı soruyu farklı şekillerde sorarak ya da örnek durumlar sunarak katılımcılardan bilgi almaya çalışmıştır. Araştırmada katılımcılardan müdahalesiz cevaplar alabilmek ve araştırmanın güvenirliğini sağlamak amacıyla katılımcılara yönelik hiçbir şekilde yönlendirme yapılmamıştır.
Görüşme sırasındaki olası eksiklikleri önleyebilmek amacıyla görüşmenin ses kaydı alınmıştır ve bu nedenle araştırmacı ile katılımcı arasında isteğe bağlı görüşme sözleşme formu imzalanmıştır (Ek 1). Görüşme yöntemi ile toplanan ve ses kaydı alınan veriler bilgisayar ortamında deşifre edilerek yazıya dönüştürülmüştür. Bununla birlikte katılımcılara verdikleri görüşlerinin doğruluğuna ilişkin elektronik posta yoluyla katılımcı teyidi amacıyla geri bildirim yapılması istenmiştir. Ayrıca katılımcılara eklemek istedikleri algı ve deneyimleri varsa bu yolla ilave etmeleri önerilmiştir. “Nitel araştırmalarda araştırma alanına olan yakınlık, yüz yüze görüşme ile ayrıntılı ve derinlemesine bilgi
53
toplama ve ek bilgi toplama olanaklarının olması geçerliği sağlayan önemli etkenlerdir” (Yıldırım ve Şimşek, 2013, s. 290). Böylece çalışmada araştırılan olgu ile ilgili bütüncül bir resim oluşturulabilmesi bakımından ve araştırmanın iç ve dış geçerliğini artırmak amacıyla kullanılan stratejilerden katılımcı teyidi, derinlik odaklı veri toplama, litetaratüre dayalı yorum, ayrıntılı betimleme, vb. yöntemler kullanılmıştır. Araştırmada bütün katılımcılara görüşme formunda yer alan aynı sorular sorulmuştur. Böylece araştırmanın geçerliği sağlanmaya çalışılmıştır.
Araştırma verilerinin toplanması amacıyla yapılan görüşmeler 2015 yılı Şubat, Mart ve Nisan aylarını kapsayacak şekilde 60 günde tamamlanmıştır. Görüşmeler, verilerin toplanması amacıyla araştırmacı tarafından hazırlanan veri toplama aracı kullanılarak 39 katılımcı ile gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler öncesinde öğrenciler ile telefon görüşmeleri yapılmış ve görüşme formlarının uygulanması için uygun zaman ve ortam belirlenmiştir. Görüşmeler ilgili topluluk derneklerinde, boş sınıflarda, dışarıda uygun bulunan mekanlarda, okul bahçelerinde, öğrenci evlerinde yüz yüze yapılmıştır. Görüşmeler öncesinde katılımcılara araştırmanın konusu hakkında bilgi verilmiştir. Görüşmeler olası aksaklıkların önlenmesi veya veri kaybını engellemek amacıyla katılımcıların istekleri doğrultusunda ses kayıt cihazı ile kayıt altına alınmıştır. Ses kayıt cihazının kullanılması için katılımcılara bu kaydın sadece araştırmacı tarafından kullanılacağı bilgisi verilmiş, katılımcıların onayı alınmıştır. Görüşme süresince ses kayıt cihazı onay alınan katılımcının görebileceği bir yere konulmuş ve kayıt başlatılmış, kaydın başarılı bir şekilde gerçekleşmesi sağlanmış ve görüşme sonunda yine katılımcıların görebilecekleri bir şekilde ses kayıt cihazı kapatılmıştır. Katılımcılardan ses kayıt cihazının kullanılmasını kabul etmeyenler ile yapılan görüşmelerde yazılı not tutularak veri toplama yoluna gidilmiştir.